Skip to main content

Full text of "Nicolaus Coppernicus"

See other formats


Nicolaus 
Coppernicus: 


d.  Urkunden 


Leopold  Friedrich 
Prowe 


SUMFORD  -VMWiRSITy-  ÜBRARY 

Library 


NICOLAUS  COPPEKMCUa 


VON 


LEOPOLD  PROWE. 


ZWEITER  BAND  URKUNDEN. 


BERLIN, 

WE1DM  ANN80HE  BUCHHANDLUNG. 

1884. 


Digitized  by  Google 


CS  Hl 

V-'X 

312825 


Das  lierltt  ritur  Ueherselziing  ins  Englisch?  und  Französisch?  wird  rorbeluilfen. 


•  » 

•  .  . 


IhriK-k  von  Hreitknpf  *  Hiirtol  in  l-ripiip 


- 


PR1NTE.D  IN  GtRMANY 


Digitized  by  Google 


Vorbemerkung. 

Die  ersten  zehn  Bogen  des  Urkunden- Buehs  sind 
bereits  im  Jahre  1872  gedruckt;  sie  wurden  als  Festgabe 
zur  vierten  Säkular-Feier  des  Geburtstages  von  Copper- 
nicus  ausgegeben.  Zu  jener  Zeit  war  die  Frage  Über 
die  richtige  Schreibung  des  Namens  noch  nicht  zum  Ab- 
schluss  gekommen.  Hierin  liegt  die  Erklärung,  dass  in 
der  ersten  Abtheilung  des  vorliegenden  Bandes  der  Name 
von  Coppernicus  nur  mit  einem  »p«  gedruckt  erscheint. 

Thorn,  den  18.  Oktober  1883. 

Leopold  Prowe. 


Inhalts  -  Übersicht. 


Erste  Abtheilung. 

Schriften  von  Coppernicus  s.  1-28O 

A.  Au»  dem  Werke  «de  revolutionibus-   3-15 

1.  Die  Widmung  an  Papst  Paul  Iii   3—8 

2.  Die  Einleitung  zum  ersten  Buche       ...    9—12 

Anhang.    I>ie  von  Oslander  untergeschobene  Vorrede  der  editio 

prineeps   13— U 

B.  Gutachten  and  Denkschriften   lf>— 44 

1.  Die  Klageschrift  des  Ennliindiscbcn  Domstifts  gegen  den  Hochmeister 

Albrccht  von  Brandenburg  aus  dem  Jahre  1521                          .  15—20 

2.  Die  Denkschriften  über  das  preußische  Münzwesen   21—44 

a.  Das  dem  preussischen  Landtage  1522  überreichte  Gutachten  über 

die  Verbesserung  der  preußischen  Münze   21 — 29 

b.  Die  Denkschrift  über  das  preussische  Mfmzwcsen  in  lateinischer 

Sprache     29 — 44 

0.  Uebersctzutifreii  aus  dem  Griechischen                  .           .  45—137 

1.  Die  Briefe  des  Theophylaetua  Nivm-atta     45 — 127 

2.  Der  Rrief  des  Lysig  an  Uipparoh   128—137 

D.  Briefe   138-1G8 

1.  An  das  ermländische  Domkapitel  d.  d.  Mehlsack  22.  Oktober  1518  .   .   .  143 

2.  An  den  Bischof  Mauritius  Ferner  d.  d.  Fraucnhurg  29.  Februar  1524  .   .  144-  145 

3.  An  den  Domherrn  Beruh.  Wapowski  zu  Krakau  d.  d.  »ex  Variniu..  3. 

Juni  1524    145—154 

4.  An  den  Domherrn  Felix  Keich  d.d.  »ex  V&rmia  octava  pasce«  a.  a  .   .   .  154 — 157 

5.  An  den  Bischof  Johanne»  Dantiscus  d.  d.  »ex  Fraiieuburg  Parasceve  Pa- 

schae  anno  1533«   157—158 

6.  An  den  Bischof  Johannes  Dantiscus  d.  d.  Frauenburg  8.  Juni  1536   .   .  158—159 

7.  An  den  Bischof  Johannes  Dantiscus  d.  d.  Fraiieuburg  9.  August  1537    .  159 — 160 

8.  An  den  Bischof  Johannes  Dantiscus  d.  d.  »ex  Frueburgo  quinta  pasche« 

1538   lül 


Digitized  by  Google 


INHALTÖ-ÜBKIWICHT.  V 

9.  Ad  den  Bischof  Johannes  Dantiscus  d.  d.  »ex  Gynopoli«  2.  Dcbr.  1538  S.  161 — 102 

10.  An  den  Bischof  Johanne»  Dantiscus  d.  d.  Frauenburg  11.  Jan.  153Ü  .  .  103 

11.  An  den  Bischof  Johannes  Dantiscu»  d,  d.  Frauenburg  3.  Mar/.  1539  .  .  163—104 

12.  Au  den  l»i>i*liof  Joliantu'S  DatitiH.  ws  <l.  d.  !■  raut-ubn rg  11.  Mlir/.  l.'i'U)  ,  Itij-  lü,") 
II-'».  An  den  l'.isohof  Johannes  lUntisL-im  <1.  il.  >e\  <i)in>pidi  X.W  III  Si-p- 

ti-!iit>rii  olyinp.  579  an  im  primo.   1 1  >.") 

14.  Au  den  Herzog  Albreclit  von  Preugsen  d.  d.  Frauenburg  15.  Juni  1541  100 

l.r>.  An  den  Herzog  Albrecht  von  l'reusgen  d.  d.  Franenburg  21.  Juni  1541  107 

16.  An  den  Bischof  Johannes  Dantiscus  d.  d.  Frauonburg  27.  Juni  1541.  .  108 


K.  Pas  Sendschreiben  an  Beruh.  Wapowski  xwn  Johann  Werner's 
Schritt  »de  motu  octavae  sphaerae»  in  yeivini^ttT  Textes- 
IWension  10»-  IM 

F.  Nicolai  Coppernici  de  hypotlieBibns  motumn  coclestimn  a  sc 

ctuistitutis  eominentarioliis  isi  '2U1 

Ct.  Kleinere  handschriftliche  Reliquien   203—204 

1.  Die  Kinsclmltungcn  und  Nachträge  aus  dem  Manuskripte  de»  Werkes  »do 

ivvnlutinnibua«     '203— '2ft.r> 

'2.    1       iW'iclu  r-lliiuei'  hrihii^en  iiiathLMi)ati^rli-;tstrn||(niiiiii-lit'ii  liiliitlls  .    .    .  200-  '2  M 

l'n-  iWirher-Kin/eirhmiiip'ri  medi»  iniM  licn  Inhalt*  '2\~) — '258 

I.   Die  BtVhiT-F.iiizc iehuunircn  in  gri>;<:bist:her  Sprache  2.~)'J-  '2t'>., 

Anhang.     l>io  unerht.n  S-hntUn   .    .  205— 2N) 

1.  Die  Septem  Mdera.    ...   "205  '27'» 

2.  Kleinere  Diebtungen   276— '280 


Zweite  AMlieiluug. 

ZeUffenoHsische  Schriftstücke  zum  Lehen  und 

zur  Lehre  von  Coppernicus  s.  281  -4'2t 

4.  Schriften  von  KheliriiH    2H»— 3HK 

1.  Die  Narratio  prima   285 — 300 

2.  Borus«iae  enrotninm   367—377 

l'i  I  nr  N  ortfiU:  /u  tlt  r '1  ri^'Hioinctrir  vtm  Coppi  rnii-iis   .  H7S-  -381 

4  Di»?  Vorrede  zu  den  »Orationes  do  aatronomia,  geogrnphiea  et  physiea».   .  38*2—380 

5.  Die  Vorrede  zu  den  Kphemeriden  auf  das  Jahr  1551    387 — 390 

Anhang.    Au»  der  Vorrede  Otho's  zu  dem  »Opus  Palatinu tu  de 

triangulia  a  Georglo  Joachimo  Khctico  eoeptuni«    .   .  397 — 400 

11.  Knete  befreundeter  Zeit^onoHsen  IUI  4'2I 

1.  Zwei  Briefe  de»  Domherrn  Joh.  Seulteti  aus  dem  Jahre  1521      ....  404  —  416 

a.  Der  Hricf  vom  15.  Februar  1521    404—409 

b.  Der  Brief  vom  Ende  Februar  1521    410—421 


\  i 

INHALTS- ÜBERSICHT. 

tl 

Briefe  dos  Bischof»  Tiedcniaun  (tiese  s. 

417—4*21 

a.  Der  Brief  an  den  Doiuhcrru  üeorfc  Donner  d.  d.  Lübau  S.  Dcceuibcr 
1542  

41K—  419 

b.  Dur  Brief  au  Joachim  Khcticus  d.  d.  Lübau  26.  Juli  1543  .... 

419-421 

Dritte  Abtheilung. 

L  I  KU  JliM.'ll   AMI   raillllieil- liüNCillCIllC   >  011 

Coppernicus  s. 

423-  480 

I 

I>€-r  (iniMvatnr  Lucas  Witzelroda  

426-454 

II. 

III 

472-  47;> 

IV 

47H— 4ni 

Vierte  Abtheilung. 

Ermland  und  das  Fruuenlrarßer  Doinstift  zur 

481—521 

A.  Die  Beschreibung  des  Bisthuins  Ermland  von  Martin  Cromer  484—497 

B.  Di«   Statuten  H«i   Rrmliindisrhen  Doinstifls   zur  Zeit  von 
GopiK'rnk-u.s  

498—521 

Fünfte  Abtheilung. 

Zur  Charakteristik  der  kirchlichen  Bewegung 
in  Ermland  zur  Zeit  von  Coppernicus.  .  s. 

523—545 

.4.  Zur  ntnnikteristik  Hm  Bischof«  Pahian  von  LftRSRineii  .   .  . 

526—529 

B.  Zwei  Hirtenbriefe  des  Bisehofs  Mauritius  Ferber  (1523— 1537^ 

530—539 

1 

530—535 

II. 

Das  Edikt  vom  Ii.  Mai  L*>25  

536—539 

C.  Zwei  Edikte  des  Bischofs  Johannes  Dantiscus  (1537—1548;  . 

540—545 

1. 
II. 

540—543 
544—545 

* 

Erste  Abtlieilung. 

Schriften  von  Coppernicus. 


Digitized  by  Google 


i 

f 

I 


i 


Digitized  by  Google 


Erste  Abteilung'. 


♦ 

■ 

r  kundenbuch. 


SCHRIFTEN  V0N  €01»EKNICUS. 

•  •  -  - 

... 

<  .    ■  . 


Aus  dem  Werke  de  revolutionibus  orbium  codestiüitt.V. 
1.  Die  Widmung  an  Papst  Paul  m.  * 

AD  SANCTISSIMVM  DOMIN VM  PAVLVM  III. 
PONTIFKJEM  MAXIMVM. 

Nicolai  Oopernioi  praefatio  in  libroa  Revolutionum. 

Satis  equidem,  Sanctissime  Pater,  aestimare  possum,  futurum 
esse,  ut  simul  atque  quidam  acceperint,  me  hisce  meis  libris. 
quo»  de  revolutionibus  sphaerarum  muudi  scripsi,  terrae  globo 
tribuere  quosdam  motu 8,  statim  nie  explodendum  cum  tali  opinione 
elamitent.    Neque  enim  ita  mihi  mea  placent,  ut  nou  pcrpen- 

*  Abdruck  aus  der  editio  princeps ,  das  Original-Manuskript  ist  bis  jetzt 
noch  nicht  aufgefunden. 

Die  Orthographie  und  Interpunktion  der  editio  princeps  ist  nicht  bei- 
behalten ;  namentlich  die  letztere  würde  an  manchen  Stellen  unverständlich 
nnd  geradezu  störend  sein.  Eine  Aenderung  schien  um  so  weniger  bedenk- 
lich, als  der  Druck  des  Werkes  nicht  von  Copernicus  selbst  Uberwacht  ist, 
nnd  der  Herausgeber  Oslander,  wie  wir  nach  Wiederauffindung  des  Manu- 
skriptes wissen,  sich  vielfache  Aenderungen  erlaubt  hat. 

1  * 


Digitized  by  Google 


I.    SCHRIFTEN  VON  COPERNICl'8. 


da  in,  quid  alii  de  illis  iudiruturi  sint.  Et  quamvis  sei  am.  hominis 
philosophi  eogitationes  esse  remotas  a  iudicio  vulgi,  propterca  quod 
illius  stodinm  sit  veritatem  omnilms  in  rebus,  quatenus  id  a 
Deo  rationi  humanae  permissum.  est.  inquirere,  tarnen  alienas 
l)rorsus  a  recritudiiie  opinionesXfuiriendas  censeo.  Ifcique  cum 
mecum  ipsc  cogitarem,  quam  j*)l»ur'dum  ötxpoajxa  existimaturi  essent 
illi,  qui  multorum  seeulru-un^Stidiciis  haue  opinionem  confirniatum 
uoruiit.  quod  terra . iuifaobllis  in  medio  caeli  tanqaam  centrum 
illius  posita  sit.  ttpt  contra  asscrerem  terram  moveri.  diu  me- 
cum liaesi.  a*u  m'eos  commentarios  in  eins  motu»  demonstrntionenf 
conscriplws/in-fucein  darein,  an  vero  satius  esset,  Pythagorcorum 
et  quoruiifhün  aliorum  sequi  cxenipluin ,  qui  non  per  literas  sed 
p«y  .manus  tradere  soliti  sunt  mysteria  philosophiae  propinquis 
•-/efninieis  dnntaxat.  sient  Lysidis  ad  Hi])parchum  epistola  testatur. 
Ae  mihi  quidem  videntur  id  feeissc  non,  ut  quidam  arbitrautur, 
ex  quadam  invidentia  communicaudarum  doctrinarum,  sed  ne  res 
pulchcrrimue.  et  multo  studio  magnorum  virorum  investigatac,  ab 
illis  contemnerentur,  quos  aut  piget  tillis  literis  bonain  operam 
impendere,  nisi  quaestuosis,  aut  si  exhortationibus  et  cxemplo 
aliorum  ad  liberale  Studium  philosophiae  exeitentur,  tarnen  pro- 
pter  Stupiditäten«  ingenii  inter  philosophos  tanquam  fuci  inter 
apes  versantur.  Cum  igitur  hace  mecum  perpenderem,  eontemptus, 
«I Iii  mihi  propter  novitatem  et  absurditatem  opinionis  metuendus 
erat,  prupeinodum  impulerat  me.  ut  institutum  opus  prorsus  in- 
termitterem. 

Verum  amici  nie  diu  cum'tantem  atque  eriam  reluctantein  re- 
traxerunt,  inter  quos  primus  t'uit  Nieolaus  Schonbcrgius.  Cardinalis 
Capuanus.  in  omni  gencre  doctrinarum  celebris.  Proximus  illi  vir 
mei  amantissimus  Tidemannus  (iisius.  Episcopus  Culmensis.  sa- 
crarum.  ut  est,  et  omnium  bonarum  literarum  studiosissimus.  Is 
ctenim  saepenumero  nie  adhortatus  est,  et  convitiis  interdum  ad- 
ditis  efihigitavit.  ut  libruin  hunc  ederem.  et  in  lucem  tandem 
prodirc  siuerem,  qui  apud  lue  pressus  non  in  nonum  unnum  so- 


Digitized  by  Google 


1.   DIE  WIDMUNG  AN  PAPST  PAUL  III. 


Iura  sed  iam  in  rfuartuni  novennium  latitasset.  Idem  apud  ine 
egerunt  alii  non  pauci  viri  cminentigsimi  et  doetissimi  adhortantcs, 
ut  mcam  opcrani  ad  communem  studiosorum  mathematiccs  utilita- 
tem  propter  conceptum  metum  eonferre  non  rccusarem  diutiug. 
Fore  ut,  quanto  absurdior  plerisqne  nunc  hacc  mea  doctrina  de 
terrae  motu  vidcretur,  tanto  plus  admirationis  atque  gratiae  ha- 
bitura  esset,  postqnam  per  editionem  eommentarioruni  meorum 
ealiginem  abgurditatis  snblatam  ridcrent  liquidissimis  dcnionstra- 
tionibus.  Hin  igitnr  persnasoribus  eaqne  spe  addnetus  tandem 
amieis  permisi,  nt  editionem  operis.  qnam  diu  a  me  petissent, 
faccrcnt. 

At  non  tarn  mirabitnr  fortasse  Sanctitas  Tua.  quod  has  meaR 
lucubrationes  cdere  in  lueem  ausus  siin,  posteaqnam  tantum  operae 
in  illis  elaborandis  mihi  sumpsi,  ut  mens  cogitationcs  de  terrae 
motu  etiam  literis  eommittere  non  dubitaverim ,  »cd,  quod  magig 
ex  me  audire  expeetat,  qui  mihi  in  mentem  venerit,  ut  contra 
reeeptam  opinionem  mathemaricorum,  ac  propemodum  contra  com- 
munem  scnsnm  ausus  fuerim  imaginari  ali(|uem  niotum  terrae. 
Itaque  nolo  Sanetitatem  Tuam  latere ,  me  nihil  aliud  movissc  ad 
cogitandum  de  alia  rationc  subducendorum  motuum  sphaerarnm 
mundi,  quam  quod  intellexi,  mathematicos  sibi  ipsis  non  constare 
in  illis  perquirendis.  lVimuin  enim  usque  adeo  incerti  sunt  de 
motu  solis  et  lunac.  ut  uec  vertentis  anni  perpetuam  magnitudi- 
nem  demonstrare  et  observare  possint.  Deinde  in  constituendis 
motibus,  cum  illarum,  tum  aliarum  qu^inque  errantium  stellarum, 
neqne  iisdem  prineipiis  et  assumptionibus,  ac  apparentium  revo- 
lutionum  motuumque  demonstrationibus  utuntur.  Alii  nainque* 
circulis  homocentris  solum,  alii  cecentris  et  epieyelis,  quibns  tarnen 
quaesita  a<l  plenum  non  assequuntnr.  Nam  qui  homocentris  oonfisi 
sunt,  etsi  motus  aliquos  diversos  ex  eis  componi  posse  demon- 
straverint,  nihil  tarnen  certi,  quod  nimirum  phaenomenis  respon- 
deret,  inde  statuere  potuerunt.  Qui  vero  exeogitaverunt  eccentrica, 
etsi  magna  ex  parte  apparentes  motus  congruentibus  per  ea  nu- 


Digitized  by  Google 


6 


I.    SCHRIFTEN   VON  COI'EKMCUS. 


mens  absolvisse  videantur,  pleraqae  tarnen  interim  admiserant, 
quae  primis  principiis  de  motus  aequalitate  videntur  contravenire. 
Rem  quoque  praecipuani,  hoc  est  'mundi  formam,  ac  partium  eius 
certam  symmetriam,  non  potnernnt  invenire  vel  ex  illis  colligere; 
sed  accidit  eis  perinde,  ac  si  quis  e  diversis  locis  manus,  pedes, 
capnt  aliaque  membra  optime  quidem  sed  non  unins  corporis 
comparatione  depicta  sumeret,  nullatenus  invicem  sibi  respon- 
dentibus,  ut  monstrum  potius  quam  homo  ex  illis  componerctur. 
Itaque  in  processu  demonstrationis ,  quam  pidofiov  vocant,  vel 
praeteriisse  aliquid  necessariorum  vel  alienum  quid,  et  ad  rem 
minime  pertinens  admisisse  inveniuntur.  Id  qnod  illis  minime  ac- 
cidisset,  si  certa  principia  secuti  essent.  Nam  si  assnmptae 
illorum  hypotheses  non  essent  fallaces,  oinnia,  quae  ex  illis  se- 
quuntur,  verificarentur  procul  dubio.  Obscura  autem  licet  haec 
sint,  quae  nunc  dico,  tarnen  suo  loco  fient  apertiora. 

Hanc  igitur  incertitudinem  mathematicamm  traditionum  de 
colligendis  motibus  sphaerarum  orbis  cum  diu  mecum  revolvercm, 
coepit  me  taedere,  quod  nulla  certior  ratio  motuum  machinae 
mundi,  qui  propter  nos  ab  optimo  et  regularissimo  omnium  opifice 
conditus  esset,  philosophis  constaret,  qui  alioqui  rerum  minutissi- 
marum  respectu  eius  orbis  tarn  exquisite .  scrntaientur.  Quare  hanc 
mihi  operam  sumpsi,  ut  omnium  philosophorum,  quos  habere  pos- 
sem,  libros  relegerem  indagaturus,  annc  ullus  unquam  opinatus 
esset,  alios  esse  motus  sphaerarum  mundi,  quam  illi  ponerent,  qui 
in  scholis  mathemata  profyercntur.  Ac  reperi  quidem  apud  Cice- 
ronem  primum  Nicetam  sensisse  terram  moveri.  Postea  et  apud 
Plutarchum  inveni  quosdam  alios  in  ea  fuisse  opinione,  cuius 
verba,  ut  sint  omnibus  obvia,  placuit  hic  ascribere : 

oi  jiiv  aXXoi  jiiveiv  djv  77^,  4>tXoXao;  Ik  lluOa^opsio;  xoxXtp 
icepi<p£ps9&at  itspt  to  irüp  xaxaxuxAoo  Xo£ou  ofioioTpoitu>c  TjXup  xat  as— 
XrJviQ.  'HpaxXetor,;  0  Üovtixo;  xal  "Excpavro;  0  Iludayopsio;  xivouat 
{Uv  ttjv  y^v  ou  fiijv  Ys  ti£TaßaTtx<iK ,  Tpo/ou  Sfotjv  ev*<tmojAivr,v  dwo 
ousfuuv  iid  dvatoXa«;,  irepi  to  iöiov  oumj;  xivrpov. 


Digitized  by  Google 


1 .    DIE  WIDMUNG  AN  PAPST  PAUL  III.  7 

Inde  igitur  occasionem  nactus  cocpi  et  ego  de  terrae  mobi- 
litate  cogitare.  Et  qnamviB  absurda  opinio  videbatur,  tarnen  quia 
sciebam  aliis  ante  me  hanc  concessam  libertatem,  nt  quoslibet 
fingerent  circulos  ad  demonstrandum  phaenomena  astrorum,  ex- 
istimavi  mihi  quoque  facile  permitti,  ut  experirer,  an  posito  terrae 
aliqno  motn  firmiores  demonstrationes ,  quam  illorum  essent,  in- 
veniri  in  revolutioue  orbium  coelestium  poBsent. 

Atque  ita  ego  positis  motibns,  quos  terrae  infra  in  opere  tri- 
buo,  multa  et  longa  observatione  tandem  reperi,  quod,  si  reliquo- 
rnm  siderum  errantium  motus  ad  terrae  cireulationem  conferantur 
et  Bupputentur  pro  cuiusque  sideris  revolutione,  non  modo  illo- 
rum phaenomena  inde  sequantur,  sed  et  siderum  atque  orbium 
omniani  ordines  et  niagnitudineB  et  coelum  ipsum  ita  connecta- 
tur*,  ut  in  nulla  sui  parte  possit  transponi  aliquid  sine  reliqua- 
rum  partium  ac  totius  universitatis  confusione.  Proinde  quoque  et 
in  progressu  operis  hunc  seeutus  sum  ordinem,  ut  in  primo  libro 
describam  omnes  positiones  orbium  cum  terrae,  quos  ei  tribuo, 
motibuB,  ut  is  liber  contineat  communem  quasi  constitutionem  uni- 
versi.  In  reliquis  vero  libris  poßtea  eonfero  reliquorum  siderum 
atque  omnium  orbium  motus  cum  terrae  mobilitate,  ut  inde  col- 
Hgi  possit,  quatenus  reliquorum  siderum  atque  orbium  motus  et 
apparentiae  salvari  possint,  si  ad  terrae  motus  conferantur.  Ne- 
qne  dubito,  quin  ingeniosi  atque  docti  mathematici  mihi  astipu- 
latnri  sint,  si,  quod  haec  philosophia  inprimis  exigit,  non  obiter, 
sed  penitus,  ea  quae  ad  harum  rerum  dcmonstrationcin  a  me  in 
hoc  opere  adferuntur,  cognoscere  atque  expendere  voluerint. 
Ut  vero  pariter  docti  atque  indocti  vidercnt,  me  nullius  omnino 
snbterfugere  iudicium,  malui  Tuae  Sanctitati,  quam  cuiquam  alten 

— »  

*  Der  Zusammenhang  erheischt  hier  nothwendig  eine  Aenderung  des 
Textes,  welcher  in  der  überlieferten  Lesart,  die  alle  früheren  Ausgaben  bei- 
behalten haben,  ganz  unverständlich  ist.  Es  ist  nach  der  Thorner  Säculur- 
Ausgabc  connectat  umgewandelt  in  connectatur  und  et  vor  magnitudines  ein- 
geschoben. 


Digitized  by  Google 


I.    SCHRIFTEN  VON  COI'ERNICL'8. 


has  raeas  lucubratioues  dedicare.  propterea  quod  et  in  hoc  remo- 
tissimo  angulo  terrae,  in  quo  ego  ago,  ordinis  dignitate,  et  litera- 
runi  omnium  atque  mathematices  ctiam  amore  eminentissimus 
habearis,  ut  facile  tua  autoritate  et  iudicio  calmnniantium  morsus 
reprimerc  possis,  etsi  in  proverbio  sit,  non  esse  reniediuni  ad  ver- 
sus sycophantae  morsum.  Si  fortasse  crunt  1*0^110X0701,  quit  cum 
omnium  mathematum  ignari  sint,  tarnen  de  Ulis  iudicium  sibi 
sumunt,  propter  aliqucm  locum  scripturae  male  ad  suum  propo- 
situm  detortum,  ausi  fucrint  menm  hoc  institutum  reprebcnderc 
ac  insectari :  illos  nihil  moror ,  adeo  ut  etiam  illorum  iudicium 
tanquam  temcrarium  contemnam.  Non  enim  obscurum  est,  Lactan- 
tinm.  celebrem  alioqui  scriptorem.  sed  mathematicum  partim,  ad- 
modum  pueriliter  de  forma  terrae  loqui,  cum  deridet  cos,  qui  ter- 
ram  globi  formam  habere  prodiderunt.  ltaque  non  debet  mirum 
videri  studiosis,  si  qui  tales  uns  etiam  ridebunt.  Mathemata  ma- 
thematicis  seribuntur,  quibus  et  hi  nostri  labores,  si  nie  non  fallit 
opiuio,  videbuntur  etiam  reipublicae  ccclesiasticac  conduccrc  ali- 
quid, cuius  prineipatum  Tua  Sanctitas  nunc  tenet.  Nam  non  ita 
multo  ante  sub  Leone  X,  cum  in  concilio  Latcranensi  vertebatur 
quaestio  de  emendando  calcndario  ecclesiastico,  quae  tum  indecisa 
baue  solummodo  ob  causam  mansit,  quod  annorum  et  mensium 
magnitndincs ,  atque  solis  et  lunac  motus  nondum  satis  dimensi 
haberentur*:  ex  quo  equidem  tempore  Iiis  accuratius  observandis 
animnm  intendi  admonitus  a  praeclarissimo  viro  D.  Paulo  Episcopo 
Semproniensi ,  qui  tum  isti  negotio  praecrat.  Quid  autem  prae- 
stiterim  ea  in  re,  Tuac  Sanctitatis  praeeipue  atque  omnium  alio- 
rum  doctorum  mathematicorum  iudicio  relinquo;  et  ne  plura  de 
ntilitate  operis  promittere  Tuac  Sancritati  vidcar,  quam  praestare 
possim,  nunc  ad  institutnm  transco. 

*  Die  editio  prineeps  —  wie  die  Bpätern  Ausgaben  —  setzt  hinter  ha- 
berentur einen  Puukt.    Die  Thorner  SHcular-Ausgabe  hat  dafür  mit  Recht 
*  ein  "Kolon  eintreten  lassen ,  das  Anakoluth  wird  dadurch  weniger  auffällig. 


Digitized  by  Google 


2.  DIE  EINLEITUNG  ZUM  ERSTEN  BUCHE.        ,  9 


2.  Die  Einleitung  zum  ersten  Buche  \ 

NICOLAI COPERNICI  RKVOLVTIONVM 

Li  her  Primus. 

Inter  multa  ac  varia  liteiarum  artiuinquc  studia ,  quibiiK  ho- 
minuni  in^enia  vegctautur,   ea  praecipuc  amplcctenda  existimo 


•  In  dem  vorstehend  abgedruckten  Schriftstücke  ist,  obwohl  das  Origi- 
nal-Manuskript von  Copernicus  vorliegt,  die  diplomatische  Treue  nicht  fest- 
halten.   Mehrfache  Gründe  waren  hierbei  massgebend. 

Zunächst  wirkte  entscheidend  die  Erwägung,  dam  das  Manuskript  nur 
iut  Concepte  vorliegt  und  in  dieser  Gestalt  nicht  für  den  Druck  bestimmt 
war,  an  einer  Stelle  fehlt  deutlich  die  letzte  Feile.  Sodann  ist  —  wie  es  zu 
jener  Zeit  nun  einmal  allgemein  Sitte  war  —  die  Interpunktion  zum  Theil 
auch  die  Orthographie)  ganz  willkürlich  behandelt.  Manche  Sätze  sind  mit 
der  ursprünglichen  Interpunktion  uns  ganz  unverständlich.  Diese  ist  über- 
dies von  der  unsrigen  abweichend,  so  dass  auch  hiedurch  dem  Leser  unnöthige 
Hindernisse  bereitet  werden,  wenn  die  unfertige  äussere  Form  des  Schrift- 
stückes beibehalteu  wird.  Bei  der  Schönheit  des  Aufsatzes  würde  es  aber 
geradezu  als  eine  Versündigung  erscheinen,  wollte  man  den  Leser  abschrecken, 
statt  ihn  anzulocken. 

Uebrigens  kann ,  wer  den  genaueu  Text  des  Original-Manuskripts  lesen 
will,  sehr  leicht  Befriedigung  Huden.  Die  Warsehauer  Ausgabe  bietet  näm- 
lich einen  facsimilisirten  Abdruck  und  ebenso  hat  Iiipier  den  Aufsatz  mit 
vollständiger  diplomatischer  Treue  in  seinem  Spicilegium  Cupernicanum  p. 
120  ff.  veröffentlicht. 

Die  orthographischen  Aenderungen  beziehen  sich  zunächst  auf  den 
Gebrauch  der  grossen  Anfangsbuchstaben.  Während  Copernicus  die  Eigen- 
namen Pluto,  Plutarchus,  Ptolemaeus,  Graccii  durchweg  klein  schreibt,  hat  er 
dagegen  den  Worten  Astronomia,  Astrologia,  Geotnetria,  Hol,  Lima  u.  a  grosse 
Anfangsbuchstaben  vorgesetzt.  Bei  der  Schreibung  all  dieser  Worte  ist  nun 
der  heutige  Gebrauch  durchgeführt.  Ebenso  ist  durchweg  das  r  an  seine 
Stelle  getreten ,  wo  es  Copernicus .  dem  heutigen  Gebrauche  zuwider ,  mit  « 
bezeichnet  bat;  aus  demselben  Grunde  ist  auch  das  y,  welches  Copernicus 
namentlich  in  dem  Worte  *ydux  mit  Vorliebe  gebraucht,  in  i  verändert.- 
Vmitummatin  ,  conmmtnaverit ,  comntothi  hatte  Copernicus  mit  einem  m  ge- 
schrieben ,  bei  inhaerendn  endlich  den  Diphtoug  <w  nicht  gebraucht.  Letz- 
teres schien  verändert  werden  zu  müssen,  weil  in  dem  vorliegenden  Aufsätze 


Digitized  by  Google 


10  I.    SCHRIFTEN  VON  COPERNICITS. 

summoque  prosequenda  studio,  quae  in  rebus  pulcherrimis,  et  seitu 
dignissimis  versantur.  Qnalia  sunt  ,  quae  de  divinis  mundi  re- 
volutionibus,  cursuque  sidernm,  magnitudinibus,  distantiis,  ortu  et 
occasu,  ceterorunique  in  caelo  apparcntium  causis  pertractant, 
ac  totam  denique  formam  explicant*.  Quid  autem  caelo  pulcrius, 
nempe  quod  continet  pulcra  omuia?  Quod  vel  ipsa  nomina  de- 
elarant:  Caelnm  et  Mundus,  hoc  puritatis  et  ornamenti,  illud 
caelati  appellatione.  Ipsum  plerique  philosophorum  ob  nimiam  eins 
excellentiam  visibilcm  deum  voeavcrunt.  Proinde  si  artium  dignita- 
tes  penes  suam  de  qua  tractant  niateriam  aestimentur,  erit  hacc 
longe  praestantissima,  quam  alü  quidem  astronomiam,  alii  astrolo-  ' 
giam,  multi  vero  priscorum  mathematices  consumniationem  vocant. 
Ipsa  nimirum,  ingenuarum  artium  caput  dignissiina  homine  libero, 
omnibus  fere  mathematices  speciebus  fulcitur.  Arithraetica  *  %  geo- 
metrica,  optice.  geodesia,  mechaniea.  et  si  quae  sint  aliae,  omnes  ad 
illam  sese  confcrunt.  At  cum  omnium  bonamm  artium  sit  abstrahere 
a  vitiis  et  hominis  mentem  ad  meliora  dirigere,  haec  praeter  incre- 
dibilem  animi  voluptatem  abundantius  id  praestare  potest.  Quis 
enim  inhaerendo  iis.  quae  in  optimo  ordine  constitnta  vidcat  di- 
vina  dispensatione  dirigi.  assidua  eorum  contemplatione  et  quadam 
consuetudine  non  provocetnr  ad  optima,  admireturqne  opificem 
omnium,  in  quo  tota  felicitas  est  et  omne  bonum?  Neque  enim 
frustra  divinus  ille  psaltes  delectatum  se  diceret  in  factura  dei, 


Copernicus  den  Diphthong  tu  Überall,  wo  wir  ihn  setzen,  ausgeschrieben  hat  — 
wlUirend  er  sonnt,  der  Sitte  seiner  Zeit  gemäss ,  den  Diphthong  ae  stets  nur 
durch  das  einfache  e  wiederzugeben  pflegt. 

♦  Im  Manuskripte  finden  sich  —  ein  offenbares  Versehen  des  Verfassers  — 
die  Singularisformen  pertractat  und  explicat. 

*•  Copernicu8  hat  die  seiner  Zeit  gebräuchliche  Schreibung  Arithmetrica 
gewählt,  welche  Form  auch  die  Thorner  Säcularausgabe  aufgenommen  hat. 

Arithmetrica  ist  aus  Aris  metrica  entstanden  und  dieses  durch  eine  wun- 
derliche Etymologie  von  Ares  abgeleitet.  Vergl.  u.  A.  ein  dem  Copernicus 
bekanntes  Buch ,  das  Trilogittm  anime  des  Jobannes  Wohlgemuth  von  Heils- 
berg III,  5:  »Arismetrica  componitur  ab  ares,  quod  est  virtus,  et  menos, 

quod  est  numerus,  quia  tractat  de  virtute  nunieri» 


Digitized  by  Google 


2.    DIE  EINLEITUNG  ZUM  ERSTEN  BUCHE. 


11 


et  in  operihus  manunm  eins  exultabundum ,  nisi  quod  hisce  me- 
diis,  qaasi  vehiculo  quodam,  ad  summi  boni  eontemplarionem 
perducamur?  Quantam  vero  utilitatem  et  ornamentnm  reipublicae 
eonferat  ut  privatorum  commoda  innumerabilia  transeamus)  per- 
optime  animadvcrtit  Plato,  qui  in  septimo  legnm  libro  ideo  maxi- 
me  expetendam  putat,  ut  per  eam  dierum  ordine  in  menses  et 
anno»  digesta  tempora  in  solennitates  quoque  et  sacrifieia,  vivam 
vigilantemque  redderent  civitatem ;  et  si  quis,  inquit,  necessariam 
hanc  negct  homini  optimarnm  doctrinarum  quamlibet  praecepturo 
stultissime  cogitabit,  et  multum  abesse  putat,  ut  quisquam  divi- 
nus  effici  appellarique  possit,  qui  nec  solis,  nee  lunae,  nec  reli- 
quorum  siderum  necessariam  habeat  Cognitionen!.  Porro  divina 
haec  magis  quam  humana  scientia,  quae  de  rebus  altissirais  in- 
quirit,  non  earet  difficultatibus.  Praesertim  quod  circa  eius  prin- 
cipia  et  assuniptiones,  quas  Graeci  hypotheses  vocant,  plerosque 
discordes  fuisse  videamus,  qui  ea  tractaturi  aggrcssi  sunt,  ac 
proinde*  non  eisdem  rationibus  innixos;  praeterea  quod  siderum 
eursus  et  stellarum  revolutio  non  potuerit  certo  nmnero  definiri  et 
ad  perfectam  notitiam  deduci,  nisi  cum  tempore  et  multis  ante- 
actis  observationibus,  quibus,  ut  ita  dieam.  per  manus  traderetur 
posteritati.  Nam  etsi  C.  Ptolemaeus  Alexandrinus,  qui  admiranda 
sollertia  et  diligentia  ceteris  longe  praestat,  ex  quadringentomm 
et  amplius  annornm  observatis  totam  hanc  artem  paene  consum- 
maverit,  ut  iam  nihil  deesse  videretur,  quod  non  attigisset:  vide- 
mus  tarnen  pleraque  non  convenire  iis,  quae  traditionem  eius  se- 
qui debebant,  aliis  etiam  quibusdam  motibus  repertis  Uli  nondum 
cognitis.  Unde  et  Plutarchus,  ubi  de  anno  solis  verteilte  disserit: 
hactenus.  inquit,  siderum  motus  mathematicorum  peritiam  vincit. 
Nam  ut  de  anno  ipso  exeraplifieem,  quam  diversac  Semper  de  eo 


'  Das  Manuskript  hat  hier  perinde ,  welche»  in  der  ungewöhnlichen  Be- 
deutung statt  proinde  von  Copernicus  gebraucht  und  deshalb  im  Texte  ver- 
ändert ist. 


Digitized  by  Google 


12 


I.  SCHKIFTEN  VON  COPERNICüS. 


fuerint  »ententiac,  puto  manifeHtum ,  arten  nt  multi  desperaverint 
po*»e  eertam  cius  rationem  inveniri.  Attanicn '  nc  hniuBce  diilfi- 
cultatis  praetexru  ignaviam  vidcar  contcxisjte**,  tentabo  favcnte 
deo,  sine  quo  nihil  possumuR,  latius  de  Iiis  inquirerc,  cum  tanto 
plura  habeamus  adminicula,  quae  nostrae  subveniant  inntitutioni, 
quanto  maiori  tcraporis  intervallo  huiug  artis  auctorcs  nos  prac- 
cesnerunt,  quorum  inventis,  quae  a  nobis  quoque  de  novo  sunt 
reperta,  compararc  licebit.  Multa  praeterea  aliter  quam  priores 
fatcor  me  traditurum,  ipsorum  licet  munere,  utpote  qui  primum 
ipsarum  rem  in  inquinitionis  aditum  patefecerunt. 

•  Der  Satz:  „Attamen  ue  huiusce  difficultatis  praetextu  ignaviam  videar 
contexisse*4  ist  im  Mannskript  durchstrichen  und  dafür  die  Worte  „Ita  de  aliis 
stelli«"  an  den  Rand  gesetzt. 

Die  Warschauer  Ausgabe  hat  den  ausgestrichenen  Satz  ganz  vollständig 
in  den  Text  aufgenommen  und  vor  demselben  auch  noch  die  auf  dem  Rande 
stehenden  Worte  eingefügt,  welche  unzweifelhaft  die  Stelle  der  ausgestriche- 
nen Worte  ersetzen  sollten. 

Die  Thorner  Säcular-Ausgabe  hat  nur  die  Worte  lUt  de  aliis  «teilt*  in  den 
Text  aufgenommen  und  sie  durch  Beibehaltung  des  Wortes  tenbtlm  mit  dem 
Folgenden  in  Verbindung  zu  setzen  gesucht. 

In  dem  vorstehenden  Abdrucke  ist  der  von  Copernicus  ausgestrichene 
Satz  beibehalten  worden,  weil  die  Randbemerkung  in  den  Zusammenhang 
nicht  passt.  Copernicus  hat,  so  scheint  es,  die  Worte  Ita  de  aliis  stellt»  sich 
nur  vorläufig  notirt,  um  sie  bei  einer  spätem  Redaction  der  Einleitung,  zu 
welcher  er  nicht  gekommen  ist ,  zu  einem  vollständigen  Satze  auszuführen 
und  in  den  Zusammenhang  einzupassen. 

• '  Das  Versehen  des  Copernicus ,  welcher  deutlich  contoj/isse  geschrieben 
hat ,  ist  in  den  Text  nicht  aufgenommen ,  sondern  nmtetjisse  ist  in  rontejrUse 
verändert,  wie  es  auch  die  Thorner  Säcular- Ausgabe  stillschweigend  gethau  hat. 


Digitized  by  Google 


VOKKEDK. 


13 


Anhang 

a  Oaiander  untergeschobene  Vorrede  der 
editio  princepä. 

Ad  lectorem  de  hypotheaibus  huius  operis. 

tltibito.  quin  eruditi  quidam,  pulgata  iam  de  norifafe  hy- 
■>  huius  operis  fama ,  quod  terrum  mobilem,  sofern  vero  in 
fiicrrsi  immobilem  ronst ifuif ,    vehementer  »int  ofjfensi  pu- 
ditriplttuts  liberalen  rerte  mm  olitn  ronxtifuta*  turbari  non 
-77.'.    Verum  si  rem  exart*  perpendere  Polen  f,  inrenient  auto- 
huim  operis  nihil  quod  reprehendi  mereatur  rommisisse.  Est 
m  nstronomi  proprium .  historiam  motuum  roelestium  diligcnti  et 
h/icioso  observatione  völligere.    Deinde  ramm  earmulem.  seu  hy- 
:<>.theses.  cum  veras  msequi  nulla  ratione  possit.  qualesrunque  ex- 
'  K/ifare  et  rott/ingerc ,  quibus  mppositis  iidem  motu»  ex  geometrüie 
//rtaryriis,  tum  in  futurum ,  quam  in  praeteritum  rerts  possint  ral- 
<idari.    Horum  autem  utrumquc  egregie  praestitit  hin  artifex.  Ne- 
<pu:  enim  Tieresse  est,  eas  hypotheses  esse  Perm,   imo  ne  Perisimiles 
quidem.  sed  suffirit  hör  unum .  si  ralntlum  obserpationibus  rongru- 
entem  exhibeant.    Nisi  forte  quis  geometruie  et  optires  usque  aileo 
sit  ignarus,   ut  epiryrliutn   Veneris  pro  rerisimili  habeat .  seu  in 
rama  esse  rredat.  quod  ea  quadraginta  parfibm.  et  eo  amplius,  so- 
lem  interdum  pracrvdut.  interdum  sequatur.    Quin  enim  non  pidetf 
hör  posito,  neressario  sequi,  dütmefram  stellue  in  neQiysitp ,  plus 
quam  quadruplo.  rorpm  autem  ipsum  plus  quam  seder  uplo  maiora, 
quam  in  anoy&itp  apparere .  rui  tarnen  omnis  aevi  experientia  re- 
fragatur?  Sunt  et  alia  in  har  disriplimi  non  minus  absurdu,  quae 
in  praesentiarum   exrutere   nihil   est   neresse.     .Satis  enim  patet, 
apparentium  inaeqiMlium  motuum  rausus  hant  artem  j/enitus  et 
simplirt'fer  ignorare.    Et  si  quas  finge ndo  exrogitat .  ut  rerte  quam 


Digitized  by  Google 


14 


I.   SCHRIFTEN  VON  COFKRNKTS. 


p/urimas  excogitat .  nequaquam  tarnen  in  hoc  excogilat.  ut  ita  esse 
cuiquum  persuadeat,  sed  tantum  ut  calculum  rerte  imtituant.  (him 
uutem  unius  et  eiusdem  motus,  variae  interdum  hypotheses  sese 
offerant  (ut  in  motu  solis  eccentricitas  et  epicyclium)  astronomus 
eam  potissimum  arripiet ,  quae  comprehensu  sit  quam  faciUima ; 
philosophm  fortusse  veri  similitudinem  magis  requiret.  Neu t er  ta- 
rnen quicquam  cerfi  cotnpr  eh  endet*  auf  tradet.  nisi  divinitus  Uli  re- 
velatum  fuerit.  Sinamus  igitur  et  has  nocas  hypotheses  tnter  veteres 
nihil o  oerisimiliores  intwtescere ,  praesertim  cum  admirabiles  simul 
et  fariles  sint ,  ingentemque  thesaurum  doctissimarum  obsercatio- 
num  secum  advehant.  Neque  qnisquatn,  quod  ad  hypotheses  attinet. 
quirquam  cerli  ab  ustronomiu  exspertet.  cum  ipsu  nihil  tale  praestare 
queat ,  ne,  si  in  alium  usum  ronßrta  pro  reris  arripiat.  stultior  ab 
har  disciplina  discedat  quam  aecesserit.  l'ale. 


B. 

(intachten  und  Denkschriften. 


1.  Vnderriohtung  der  thumherrn  vnd  capitels  des  thumstiffts 
Ermelant  von  wegen  der  zuspräche  vnd  beschweren,  szo  sy  wider 
den  durchlauchtigen  hochgebornen  fiirsten  vnd  herrn  hoemeister 
etc.  vnd  seinen  g.  orden  haben  furzutragen. ' 

Zcum  ersten  thut  sich  das  w.  Capitel  beklagen  das  In  Ire 
stadt  Melsach  durch  des  herrn  ho.  anwalde  nach  erüteneiti  krige 
Im  ende  vnd  anstant  wider  beider  herschaft  vertrag  vud  recess 
entweldiget  ist  vnd  wievol  die  selbig  stat  Im  krige  erstmals  vom 
herrn  hoe.  cyngeuomen  durch  des  hem  Koniges  krigsleuthe  ge- 

*  Das  Original,  im  Staatsarchive  zu  Stockholm  aufbewahrt,  umfasst 
5  Seiten  in  4°  und  führt  die  alte  Aufschrift:  „Querela  Capituli  contra  uiagistrum 
Albertum  et  o.  ordinem  super  iniuriis  irrogatis  1521  sub  indueiis  belli.'* 

Wir  haben  in  dem  bez.  Docunieute  nicht  eine  Reinschrift,  sondern  das 
Concept  des  Verfassers ,  welcher  gleich  beim  Niederschreiben  Mehreres  aus- 
gestrichen und  verbessert  hat;  Anderes  ist  später  mit  schwärzerer  Tinte, 
aber  von  derselben  Hand ,  zugesetzt.  Diese  Correcturen  sind  jedoch  in  dem 
vorstehenden  Abdrucke  nicht  einzeln  mitgetheilt,  da  die  Zusätze  cbeu  nur 
Verbesserungen,  nicht  eigentliche  Varianten  sind. 

Der  Name  von  Coperuicus  findet  sich  in  dem  Schriftstücke  nirgends  vor ; 
allein  die  Schriftzüge  stimmen  mit  der  durch  die  Copernicanischen  Hriefe  be- 
kannten Handschrift  des  grossen  Mannes  vollständig  liberum.  Ueber  die 
innern  Gründe,  weshalb  die  Autorschaft  dieser  Klage  des  Ermländischen  Ka- 
pitels gegen  den  Hochmeister  Albrecht  dem  Copernicus  zuzuschreiben  ist, 
habe  ich  mich  bei  dem  ersten  Abdrucke  in  ra.  ..Mittheilungen  aus  Schwedi- 
schen Archiven  und  Bibliotheken"  S.    ff.  verbreitet. 


Digitized  by  Google 


1t> 


1.    SCHRIFTEN  VON  CnPKKKKTH. 


weltiglieh  erobert,  vnd  habe»  dy  eynwoner  von  neugen  zwoen 
thumherrn  geschworen  vud  also  von  kr.  ma1  dienstleuthen  dy  ge- 
melte  stadt  Melsach  eyn  zeit  lanch  gehalten  bjss  das  dicselhig 
abermals  durch  den  hern  ho.  feyntlich  vberfallcn  auszgepucht. 
In  grünt  verbrant  vnd  also  anc  allen  eyd  vnd  holduug  vnbesatzt 
vml  vnversorgt  verlassen  Derhalben  dy  tluunherrn  darnach  Im 
kriege  die  stadt  mitsamt  dem  gebiethe  widerunime  eyngenoinmen, 
durch  Ire  amptleuthe  vnd  thumherrn  dy  vnderthane  geregiret  vnd 
vndergchaltcn,  gerichtet  vnd  alle  oberkeit  geübet,  dy  dörffer  mit 
dienstleuthen  besetzt  vnd  vor  vberfall  des  krigsvolks  beschützt, 
In  der  stadt  melsach  eyn  freyen  eyn  vnd  anspruch  gehat,  da 
auch  vielinal  benachtet,  das  getreide  Im  felde  vermittelst  der 
pawemn  dienst  vnd  scharwerch  abgegraset,  Der  vischereyen  ge- 
braucht vnd  genossen  In  weiden  honig  auss  den  beuthen  gebro- 
chen vnd  genommen  ane  alle  Verhinderung  Icdermenniges  vnd 
also  geblieben  biss  zeum  anstant,  In  welcher  zeeit  des  anstands 
her  peter  von  donen  hauptman  zeum  braunsberg  sich  des  gebiets 
vnd  des  selbigen  regiments  vnderfangen  zu  nachteil  des  wirdigen 
capitels  dem  dy  eynwoner  der  Stadt  Melsach  biss  uft"  itzigen  tag 
vnd  nyemands  anders  mit  eyde  vnd  holdung  verhaftet. 

Zeum  andern  ist  dergleichen  dy  stadt  Tolkemith  mitsamt 
dem  gebiethe  Im  beyfride  dem  w.  Capitel  entwehliget  vnd  wiewol 
dieselbige  stadt  von  des  hern  hoe.  krigsvolk  Im  abeezoge  vou 
elbing  eyngenommen  vnd  geplündert  haben  doch  halt  darnach 
ane  alles  schweren  ane  alle  erbholdung  ane  alle  ordentinge  ader 
Versorgung  dy  stadt  vnbesatzt  verlassen  alleinc  dy  eynwoner  vff 
dreihundert  mareh  gebrautschatzt  welche  so  dy  burger  dy  zeit 
aufzvrichten  nicht  vermochten,  hat  heinrieh  doberitz  der  knechte 
hauptman  zweite  burgermeister  Im  abeezuge  mit  sich  gen  brauns- 
berg zeu  geisel  weggefnrt  vnd  die  burger  zu  hantgelobde  gedrun- 
gen Ire  burgermeister  mit  gcmelten  Ub'  mark  zu  freyen  dem  auch 
kurtz  darnach  also  gescheen  Derhalben  dieselbigen  Tolkemitcr  In 
gehorsam  vnd  vndertenikeit  des  w.  capitels  sich  gehalten  ottch 


Digitized  by  Google 


- 


DIE  KLAGESCHRIFT  (iEOBN  1>EN  HOCHMEISTER.  17 

keyne  ander  herschafft  oder  oberkeit  erkannt  sein  ouch  durch 
des  capitels  anwalt  eyncn  tliumlierrn  geregiret  gespeiset  vnd  so 
vil  möglich  geschützt,  biss  zu  der  zceit  des  anstandes  In  welcher 
zceit  ncnillich  am  sontag  Misericordias  domini  her  Caspar  von 
Schwalbach  deutzs  ordens  gen  Tolkemith  gekommen  vnd  von  eyn- 
wonern  eydespflicht  erfurdert  vnd  dyselbigen  In  klener  zcal  nach 
vilen  wegern  etzliche  tage  darnach  genotdrenget  zu  schweren 
Auch  nach  den  heiligen  pfingsttagen  alle  dorffer  biss  an  dy  fra- 
wenburg  zu  schweren  gedrungen  Dyweil  dan  disz  alles  Im  an- 
standt  vndt  frieden  gescheen  vnd  dy  stadt  durch  dy  brantschatzung 
von  feinden  gefreyet,  verhoffen  sich  dy  thumhern  vnd  capitel  daz  sy 
sich  Irer  furigen  herschafft  billich  sullen  anmaszen  und  geniessen. 

Zeum  dritten  Nachdem  dy  dorffer  Neukirch  Carsaw  vnd  Kre- 
besdorff  ausz  sunderlicher  gäbe  itziger  kor  Ma1  von  polen  der 
kirchen  Ermelant  zu  leenrecht  verlegen  vnd  ctzliche  Jare  für  des 
kriges  anfang  Ire  czinss  dienst  vnd  pflicht  gen  der  frawenburg 
vnd  nicht  gen  Tolkemit  gethan,  hat  sich  gemelter  her  Caspar 
Schwalbach  der  selbigen  mit  der  Stadt  Tolkemit  ane  einigen  fug 
der  billickeit  auch  Im  fried  vnd  beistant  vnderwunden  welche 
dorffer  widerumme  zu  furdern  vnd  zu  sich  zu  bringen  gemcltes 
Capitel  sich  vorhofft  gute  gcrechtickcit  zu  haben  vnd  das  Im  das 
mit  keiner  bitterkeit  solle  gewegert  werden. 

Zcnm  Vierden  ob  Bich  vielleicht  erfunde  das  dy  stadt  vnd 
gebiethe  Tolkemith  vom  hern  ho.  redlich  erobert  vnd  dem  orden 
bleiben  solthe  des  sich  doch  gcmeltes  Capitel  In  keinen  weg  ver- 
hofft, dyweil  doch  dy  guther  Codyn,  Rebrig,  Schedenberg  vnd 
dy  mole  Haselau  Im  selbigen  tolkemitschcn  gelegen  etwan  von 
herren  paul  rusdorff  hoemeister  zu  lehen  verlegen  vnd  gehalten 
vnd  das  Capitel  solche  guther  mit  allem  recht  durch  einen  vff- 
richtigen  kauf  vom  grossmechtigen  hern  Jorge  von  Baisen  marien- 
burgBchen  woywoden  mitsamt  dem  guth  Baysen  zu  sich  gebracht 
vnd  viel  Jare  In  gcriglichen  besitz  gehalten  hat  gemelter  her  Caspar 
Schwalbach  dye  selbigen  guther  mit  keyuem  recht  dem  Capitel 


Digitized  by  Google 


18 


I.  SCIIUIFTEN  VON  CWEKN1CUS. 


entweldiget  vnd  sollen  auch  zu  recht  widerumme  eyngereumeth 
vnd  abgetreten  werden. 

Zcum  Vunfften  beklagt  sich  das  Capitel  dergeleichen  vou 
gcnteltein  guthe  Bayscn  Im  wornieditschen  gebiethe  gelegen  wel- 
ches von  anfang  seyner  anlegung  allwege  eyn  frey  lehnguth  ge- 
wessen vnd  vom  Capitel  durch  eynen  kauff  wie  gemelth  erlanget 
In  dem  auch  gedachter  her  Jorge  von  baiszeu  nachmals  eyn  zu- 
trith  eyns  widerkauflfs  zu  haben  befunden  das  alles  unangesehen 
hat  der  her  ho.  dassclbige  guth  mit  der  Stadt  Wormedith  eygc- 
uommen  vnd  biss  zu  disser  zceit  dem  Capitel  furgchalten  dyweil 
aber  das  Capitel  erbotig  alle  dienst  vnd  pflicht  szo  Im  da  von  zu 
thuu  eiget.Heinen  f.  g.  oder  weine  zur  zceit  dy  oberickeit  geburen 
wirt  lautss  der  hantfest  zeu  leisten  tröstet  sich  dassclbig  Capitel 
solche  guther  sollen  Im  widerumme  cyngereumet  werden. 

Zcum  Sechsten  furdert  dergleichen  das  W.  Capitel  dy  guther 
Eldithen  vnd  Clcynenberg  Im  Wornieditschen  gebiethe  gelegen  dy 
auch  freie  lehnguthcr  allwege  gewessen  vnd  zum  teile  durch 
einen  vffrichtigen  kautf  au  gcmeltcs  Capitel  rechtlich  gekomen 
auch  etzlichc  Iure  geriglich  besessen  Nu  aber  des  besitzs  durch 
des  herrn  ho.  anwalde  entsatzt.  verhofft  sich  widerumme  solle  zu 
recht  widererstattet  werden  mit  angehofter  erbitung  aller  pflicht 
In  masen  vor  augezeigt. 

Zcum  Siebenden  Nachdem  eyn  anteil  der  molen  Scholiteu 
Im  gutstetschen  gebiethe  gelegen  ader  da  von  acht  march  her- 
liches czinses  von  desselbigen  rechten  erben  dem  Capitel  erblich 
vnd  ewiglich  verligen  vnd  übertreten,  welchs  auch  dasselbige 
Capitel  viel  Jare  gebraucht  vnd  besessen  dergleichen  das  dorff 
hankendorff  daselbest  gelegen  auch  durch  eynen  kau  IT  vou  den 
rechten  Erben  an  das  Capitel  gekomen  hat  sich  der  pfleger  zur 
gutstat  mit  keiuem  schein  der  billickeit  dieselbige  gnther  dem 
Capitel  furzuhalden  vndernunnnen  vnd  sollen  zu  rechte  demselbigeu 
Capitel  wie  erbguther  bleiben  vnd  cyngereumet  werden  das  sieh 
oeh  geutzlieh  will  vertrösten. 


Digitized  by  Google 


DIE  KLAGESCHRIFT  OEUE.V  DEN  HOCHMEISTER. 


19 


Zcum  Achten  Das  dorff  Steiuberg  Im  allensteinschen  gelegen 
ist  vom  Capitel  etwan  dem  thumliemi  zur  gutetat  mit  allen  nutznug 
verlegen  mit  diszem  bescheide  das  sy  etzliche  begencknusz  Jer- 
lich  halten  vnd  ander  gotsdieust  da  von  thuu  sulleu  dy  auch  Ire 
vrkund  cij  //.  wachs  davon  dem  Capitel  jar  jerlich  v)>erantwort, 
dyweil  uu  disz  dorff  gemeltc  thumheru  zu  genissen  nicht  gestattet 
auch  gemeltc  pflicht  gautz  nachbleiben  vud  In  kenen  weg  ge- 
halten können  werden  darzcu  auch  dy  selbig  thumherrn  den  fein- 
deu  Im  krige  vndertenig  worden,  soll  disz  dorff  widerummc  zeu 
hausz  allensteiu  dahin  es  aufengklich  gehörig  widerummc  zusteu- 
dig  gefuuden  werden  dariune  doch  der  pfleger  zur  gutstadt  das 
w.  Capitel  behindert  vnd  dy  eynwouer  des  dorffs  mit  gewalt  zu 
uiiderhalten  vnd  zu  genissen  sich  vndersteet. 

Zcum  nenndeu  thut  sich  das  Capitel  erklagen  das  sy  vorm 
jare  In  der  czeit  szo  dy  keutelbriefe  aufgegeben  sein  IX  brife 
etzlichen  burgern  zu  Tolkemith  dy  dy  zeeit  dem  capitel  vnder- 
tenig vff  gewonliche  czinsz  haben  verlegen  dy  auch  krafft  der- 
selbigen  der  fischereyen  gebraucht  vud  szo  der  czinstag  ankom- 
men hat  her  Caspar  Schwalbach  dicselbigen  burger  genotdrangt 
Im  den  keutelczinsz  abezulegen,  vnaugesehen  das  dieselbige  vi- 
8cherey  der  keutel  dem  gebithe  vnd  oberickeit  Tolckemith  In 
keynem  weg  zustendig  oder  verhaftet  daneben  hat  auch  viclgc- 
melter  Caspar  Schwalbach  das  Capitel  andere  Irer  gerechtickeit 
szo  sy  auszcrhalb  der  herschaft  Tolkemit  mit  eynem  grossen  garn 
Im  habe  zu  vischen  mit  allem  rechte  geuossen  mitsamt  dem  czinsze 
vnd  aller  nutzunge  beraubet  vnd  dy  fischer  zu  tolkemit  Ime  den 
czinsz  zu  ueberreichen  gedrungen,  wicwol  er  sich  sunst  der 
Wasser  gerechtickeit  nicht  vndersteet  welches  erhobenen  czinszes 
widererstattung  vnd  das  sulchs  vortmehr  nachbleibe  thun  dy 
thumhem  fleissig  synnen. 

Zuletzt  bcelagt  sich  das  Capitel  das  her  peter  von  doneu 
hauptman  zcum  braunsberg  In  dorffern  des  melsackischcn  gebieths 
dy  heuszer  vnd  Scheunen  lest  abebrechen  vnd  in  seine  guther 


Digitized  by  Google 


20 


I.   SCHRIFTEN  VON  COI'ERNICL'8. 


ader  wo  es  Ime  gefellig  wegfuren  zu  merklichem  abebruch  vnd 
Verwüstung  der  dorffer  Dyweil  nu  der  vertrag  diszes  anstandes 
methe  bringet  das  dy  sacb  den  eyngenomnienen  fleck  zu  erkent- 
nisz  der  entschideshern  soll  ansteen  vnd  also  In  eyn  Verfassung 
gebracht  will  sich  das  Oapitel  versehen  das  solche  vbung  her 
petern  nicht  geczyme  vnd  bitten  das  er  zu  erstattung  der  gebewde 
gehalden  vnd  In  weither  solche  zu  vben  nicht  ges tatet  werde. 

Diszer  obangezeigt  beschweren  vnd  artikel  thun  sich  dy  wir- 
digen  herren  des  Capitels  zcu  Ermelant  zcu  königlicher  Irlcuch- 
tickeit  von  Polen  geschickten  vnd  hochwirdigcn  reihen  In  diser 
tagcfahrt  zu  graudentz  versammelt  kleglich  beclagen  mit  ange- 
hefter  demutiger  beth  Ire  genaden  vnd  herlickeiten  wollen  dar  ob 
mit  dem  hern  hoemeister  ader  seiner  f.  gnaden  geschickten  der- 
massen  handeln  vnd  verschaffen  das  In  dy  steth  vnd  fleck  szo 
der  kirchen  Ermelant  wider  dy  vortrege  szo  in  diszem  anstand 
vffgericht  auch  sonst  wider  billickeit  wy  ob  angezeigt  abegedrun- 
gen  vnd  furgehalten  worden  widerumme  abegetreten  vnd  eynge- 
reumeth  darc/u  ander  gebreche  szo  auch  angezeiget  der  billickeit 
nach  gewandelt  werden  das  will  dasselbigc  Capitel  czu  Iren 
genaden  vnd  h.  mit  Iren  schuldigen  pflichten  zu  verdienen  nicht 
nachlassen. 


2.   IHK  DENKSCHRIFTEN  ÜHKK  IUE  MÜNZE  21 


2.  Die  Denkschriften  über  das  preussisohe  Münswesen. 

a)  Das  Gutachten  über  die  Verbesserung  der 
prenssischen  Münze 

dem  prcussischcn  Landtage  auf  der  Tagfabrt  zu  Oraudenz 
im  März  1522  überreicht.* 

"Muncze  wyrdtt  genennctt  gcezeichcnnt  (ioldtt,  adir  Sylher, 
doinytc  die  gcldungc  der  koufflichenn  adir  vorkoufflichenn  dinge*** 


*  Abgedruckt  aus  dem  Original-Reccss  <les  Danzigcr  Stadtarchivs, 
welcher  die  Verhandlungen  des  Preussischcn  Landtags  aus  den  Jahren  1515 
-1523  enthält. 

Bisher  kannten  wir  den  Inhalt  des  Copernicanischen  Münz-Gutachtons 
nur  aus  dem  Abdrucke  bei  bchülz  histurla  leruin  Prussicarum  »S.  4M) — 182), 
welchen  auch  Hiplcr  in  sein  Spicilegium  Copcrnicanura  aufgenommen  hat. 
Schiita  sagt  selbst,  er  habe  den  Aufsatz  des  Copernious  ,,von  Wort  zu  Wort4 
wiedergegeben  und  die  Vorgleichung  mit  dem  wlederaufgcfundeneu  Originale 
erweist  die  Richtigkeit  Beiner  Angabe.  Schütz  hat  wirklich  keine  wesentlichen 
Veränderungen  vorgenommen,  wohl  aber  den  ganzen  Aufsatz  sprachlich  und 
orthographisch  nach  dem  Schrift-  und  Sprachgebrauch  e  seinerZeit  umgewandelt. 

Ob  wir  in  dem  Landtags-Protokolle  selbst  eine  diplomatisch  treue 
Abschrift  des  Copernicanischen  Gutachtens  besitzen,  ist  aus  mehreren  Grün- 
den kaum  anzunehmen;  es  scheint  sich  der  Schreiber  vielmehr  mancherlei 
sprachliche  und  jedenfalls  auch  orthographische  Aenderungcn  erlaubt  zu 
haben.  Was  jedoch  dem  Abschreiber  angehört,  ist  gegenwärtig  nicht  zu  be- 
stimmen Ks  ist  deshalb  der  Abdruck  ganz  getreu  nach  dem  Manuskripte  ge- 
nommen. Nur  die  Abkürzungen  für  die  Bezeichnung  der  Münzon  und  MUnz- 
werthe  sind  nicht  beibehalten,  um  das  Verständniss  nicht  unnüthigerweise 
zu  erschweren. 

*  *  Den  einzelnen  Hauptabschnitten  des  Anfsatzcs  sind  —  wohl  schwer- 
lich vom  Verfasser  selbst  —  in  lateinischer  Sprache  Randbemerkungen  beige- 
fügt, in  denen  der  Inhalt  des  Abschnittes  abgegeben  wird.  Der  Vollständig- 
keit wegen  sollen  sie  an  den  betreffenden  Stellen  unter  dem  Texte  mitge- 
theilt  werden. 

Neben  der  ersten  Zeile  Stehen  die  Worte  m<meta  quid  sit  deßnitur. 
•••In  dem  Abdrucke  bei  Schütz  ist  das  Wort  dinge  ausgefallen. 


r 


Digitized  by  Google 


I 


22  I.   SCHRIFTEN  VON  COI'EUNRTS. 

gcezalett  werdenn,  nach  cinsatczunge  eyncr  Itzlichcnn  genieync. 
adir  dersclbenn  Regircr.  Hieraus/-  ist  zcuuomerckcn ,  das  cync 
macsz  ist  die  werdirunge.  Nu  ist  von  notenn,  das  eyne  macsz 
habe  einen  festen  und  bestendigen  standtt.  Dcnnc  wo  das  nicht 
gchaltcnn,  folgett  van  notenn,  das  dye  Ordnungc  eyncs  gemeynen 
nutezes  vorrucktt,  ouch  die  kouffer  und  vorkouffer  mannichfaltig 
betrogenn  werdenn,  alsze  wo  die  Ele,  der  Scheffel,  adir  Gewiclitt 
nichtt  eynen  gewissem!  stant  behilde.  Dyeser  gestaltt  wyrt  vor- 
standen eyne  maesz  der  achtunge  unnd  werdyrnnge  der  munezc. 

*  Unnd  wyewoll  diesclbigc  achtunge  der  muneze  sich  gründet 
in  die  gtttc  der  Materie,  das  men  nennet  das  kornn  oder  grann. 
istt  dach  von  notenn  eynen  underscheitt  zeu  vormerckenn  der 
wird  unnd  der  achtunge,  dann  eyne  Munezc  mag  groszer  geachtett 
werden,  dann  die  Materye,  darinne  sie  ist,  und**  widderumben. 

Hiernebenn  ist  zeumerekenn  dye  Ursache  der  Munczcn 
eynsatezunge,  welche  von  notenn  gewesen.  Dann  wyewoll  cynn 
iglich  dinck  mochte  gewechselt*  werdenn ,  an  Gold  und  silber. 
allcyne  noch  der  Gewich tt,  noch  deme  ausz  gemeyner  vorwyllunge 
der  menschen  das  Goldtt  und  Sylber  allenthalben  teuerbaer  gc- 
rechennt. 

•"*•  Doch  dweyle  es  gantcz  unbequeme  gefunden,  die  Gewiclitt 
allewege  bey  sich  zeu  haben  und  ouch  die  lauterheit  des  silbers 
unnd  goldes  zeuerkenueu ,  ist  von  den  menscheuu  vor  das  beste 
angeschenn  und  utfgesatezt,  das  eyne  Munezc  mit  eynem  gemc- 
nem  zeeiehenn  zoltt  geslagen  werdenn,  ausz  welchem  zeeichen 
kundick  zoldc  seynn,  das  die  Munezc  rechttfertige  teyle  ynne 
habe  des  goldes  adirSylbers.  unnd  die  statthaffrickeit  des  zeeichenns 
den  getrawen  befeste. 

•  Aliud  est  t'alor  mottete,  alitui  est  ejrtittuUw. 

Schütz  hüt  vor  widderttmbvn  noch  eingeschaltet:  also,  wodurch  das 
gegensätzliche  widderutttben  allerdings  schärfer  hervorgehoben  and  der  Ge- 
danke verständlicher  wird. 

Qmre  es  ngnatum  instUutnm  sit. 

Quare  mottete  signum  imprimitur. 


Digitized  by  Google 


■ 


2.    1>!K  ] >KN KSL'll RIFI'KN  ÜHKK  DIE  Ml'NZL. 


'Nu  i»t  zcuwysscnn ,  das  die  rechtfertige-  und  gleichmesige 
aehtunge  «1er  Muncze  ist,  wenn  sie  gacr  wenigk  mynder  golts 
adir  Silbers  innc  hatt,  dan  mit  derselbigenn  mochte  gekoufft  wer- 
den ,  alze  ncmclieh  zu  fyle  do  wynniger  alze  vor  denn  kosten, 
unnd  lonn  der  Munczc  von  notenn  were  nbcczuczyhcnn,  dann  das 
zeciehenn  zall  der  Matericnn  ouch  etezwas  wird  zeufugenn. 

*  *  Dycsc  aehtunge  der  Munczc  mag  dreyerley  weisz  vorruckt 
werdenn.  Zcum  erstenn  im  graenn,  zo  alleync  die  Materie 
fehcl***  hott,  als  neulich,  wan  in  geburlicher  wichtt  der  Munczen 
dein  Silber  zeu  fyl  ertez  zeugesateztt  ist.  Zcum  anderenn,  zo  die 
gewichtt  fehel *  *  hott ,  wycwol  der  zeusatezt  adir  graen  recht- 
fertig istt.  Zcum  dritten,  wclclis  das  irgestc  ystt,  szo  die  beden 
fehel"****  beynander  seyunt. 

f  Es  kaun  ouch  die  Münczc  in  vorachtunge  kommeun  aus  der- 
sclbigc  umnesigen  fylhcit,  wo  zo  fyle  Silbers  vormuuezett  wirdtt, 
das  das  Hoc  Silber  von  den  leuten  mehc  dan  gcwoulich  bogert 
wirdtt,  dann  dodurch  nympt  abc  die  aehtunge  der  Muncze,  wen 
ich  mit  derselbigenn  nicht  zo  fyle  Silbers  kann  kouffen,  als  syc 
in  sich  sclbstt  hott,  unnd  befinde  als  denne  eynen  groszeren  nutcz, 
das  ich  die  Munczc  smeltzc  und  tylge. 

ff  Hieentkcgen  ist  nodtt,  das  men  nichtt  mehr  Munczc  slae, 
bis  zo  lange  syc  sich  mit  der  wirde  des  Silbers  vorglcichc. 

fff  Ouch  wirdt  die  Muncze  von  jr  seihst  umwertt,  zo  sie  ausz 
langem  gebrauch  vernutezet  ist.  Des  zccichcnn  yst,  Szo  in  der 
Munczc  etlicher  macsz  merklich  wynniger  silber  befunden  wyrdtt. 

.7777  Dan  77777  zeu  wandclen ,  szall  die  Munczc  vormachett 

'  Que  sit  iust  i  ur  dchtta  extimoti»  eri*  signati. 
'  *  Estinuiiio  monete  trifarie  corrnmpitur. 

Schütz    feil.  Schütz:    scheel .  •••••  Schütz  feil. 

Vilita»  et  lenipemio  mattete  utule  nonnunquam  trahat  anginem. 
•H-  Vilitati  monete  ex  cattta  pralicta  qualiter  occurrendum. 
Alia  causa  vilitati»  monete. 
TT"H*  Remedium  contra  hanc  vilt totem. 

H+tt  Schütz  kommt  dem  Verständnisse  zu  Hülfe,  indem  er  dan  in  da» 
verwandelt. 


Digitized  by  Google 


24 


I.    Sl'IllüFTEN  VON  COI'KKNICI'S. 


und  vorncuett  werdcnn.  Wo  tuen  nu  neuwc  Muncze  machen  wyll, 
ist  von  uotenn, "  dyc  aide  gantcz  zeuuorbientenn,  unnd  das 
mann  in  dem  Mnntzczbausse  vor  die  alte  Munczc  neue  gebe,  denn 
die  syc  hin  eynbrengcn,  und  das  nicht  noch  foriger  achtunge  der 
alten  Muncze,  szunder  noch  der  Wyrdc  des  sylbers,  das  in  jr 
hefundenn,  unnd  wo  das  nicht  geschieht,  wyrdtt  die  aide  vorgiff- 
ten  die  Achttbarickeit  der  neuen  Muncze  am  zeweyerley  Ursache. 

*  *  Dann  wo  sie  myt  der  neuen  vormesschett,  wirt  der  gebm  - 
liehen  gewicht  in  der  summe  abbebrechenn .  und  wo  denne  ouch 
die  Muntcz  in  der  fylheit  zeu  serc  zeuiiympett,  wirtt  folgen  das 
vor  hin  ist  gesagtt.  Uber  all  erfindett  sych  der  gross tc 
g c b r c c h ,  und  ein  u n  1  c y d e  1  i c Ii e r  1  r t h u in ,  wo  d c r  L a u - 
desherre  adir  die  ttegirer  der  Lande,  adir  der  ge- 
meynen  cynn  gcwyn  suchen  ausz  der  Munczungc. 
als  nemlich,  wan  syc  der  forigenn  unnd  ganckbaren 
Muntcze  cyne  neu ve  Muntczc  zeugeben ,  die  im  grann 
adir  im  schrott  unfulkommenen  ist,  unnd  doch  in 
der  achtunge  mit  der  forigen  vorgclcichett  wirdtt. 
Dann  solichcr  betreugett  nicht  allein  dyc  underta- 
nenu,  b szunder  ouch  sich  selbst,  in  deine  das  er  sich 
freuwett  eyncs  zeeitlichcnn  nutezes,  der  zeu  macl 
iyvrittgj***  yst  und  gacr  kleynn,****  nicht  anders  dann  ein 
kariger  Agckerman,  der  boszen  szamen  seett,  do  myt  er  denn 
glitten  spare,  der  wirt*"**  widdcruniben  melier,  das  er  gesect 
hott.  Dis  über  vorwustett  die  wirdickeit  der  Muncze  gleich  wye 
rathe,  adir  ander  unnkrautt  das  getreyde.  wclchs  zo  es  überbaut 


*  Bei  Schütz  sind  die  Worte  i*t  von  notten  durch  ein  Veraehen  aus- 
gefallen und  ist  der  Satz  dadurch  unverständlich  geworden. 
**  Ratio  duplex  ante  dictttrum. 

*  *  *  Schütz  hat  hier  das  Wort  gering  eingeschaltet ,  was  zu  billigen  ist , 
irgend  ein  Wort  dieser  Bedeutung  ist  hier  ausgefallen. 
••••  Similitudo. 

•••«•  Schutz  hat,  um  den  Gedanken  vorständlicher  zu  machen,  hinter  teirt 
noch  die  Worte    des  bögen  hinzugesetzt. 


Digitized  by  Google 


2.   Dlli  I > K N K M  l I K I FT K N  t'HKK  IHK  Mi  NZK. 


25 


iiympt ,  iiiintl  Spactt  wirtt  befundenn ,  mag  es  der  Herre  nicht 
liderliehen  bussenn  adir  abcwenndenn ,  ane  eyne  andere  beswe- 
ninge  der  underthane.  ouch  nicht  ane  seine  ungclyinp,  dwcyle  er 
dasselbigc  geursachett. 

*  Nu  wollen  wir  zcu  meherem  vorstcntnissc  eyne  anezeygungc, 
und  Exempel  geben  vonn  unnscr  preuscher  Muncze,  die  bisher 
myt  fast  fylenn  gebrechenn  ist  wandelbaer  wurden.  Üicsclbig<? 
Muncze  ist  genge  unter  diesen  namen,  alze  Marek,  Sehoett  etc. 
unnd  under  dcusclhigcn  namen  gebraucht  [mettj"  ouch  den  ge- 
wichtt .  eine  marg  lotige  mach  ein  halb  <#.,  und  III  scet  machen 
I  uneze  etc.  Aber  die  mark  ann  der  zcaell  wirt  gerechent  u(f 
LX  Schillingen  in  der  Muntcz.  Szo  wirt  die  preuschc  muntcz  ge- 
braucht in  schillingenn ,  Groschcun  und  heller.  Es  erfindet  sich 
aber,  das,  die  nu  Groschen  genennet  werdenn,  vormals  seint  Schil- 
linge gewesenn,  unnd  dcrselbigenn  acht  marg  haben  innc  gehabtt 
1  //.  feyn  Sylber,  das  seint  zewe  marg  lotiges,  welches  sich  ouch 
ausz  jrer  Materye  erfindett. 

'^Dann  jr  graenn  ist  ausz  der  helffte  Sylber  und  Koppfer, 
unnd  die8elbigenn  VIII  marg  zcu  LX  in  der  zcaell,  wegenn  fyl  na 
zewe  //.,  die  sein  gehesenn  wurdenn  neuwe  Schillinge ,  und  jrc 
marke  seint  genennet  ueuwe  adir  gutte  marck.  Dann  doneben 
seynnt  gewesen  andere  aide  Schillinge,  unnd  dcrsclbcun  aide 
marck,  adir  geringe  marg,  diese  seint  an  der  wich«  mit  den 
neuwen  eyntrechtick  gewesen,  aber  noch  der  glitte  underscheden 
uff  die  helffte,  das  ist  halb  zo  fyle  werdtt,  dann  jr  zeusatezt  ist 
gewestt  allcyne  noch  dem  firden  teyll  silber,  und  der  XVI  marg, 
die  1111  gewogen,  habenn  iunc  gehalten  I  //.  feyn  Sylber,  das 
seint  zewe  marg  lotiges.   Daer  noch  im  vorwandelungc  des  stan- 


•  Declaratio  predictornm  et  applicatio  atl  moncUim  Urre  nortre. 
•*  Um  den  corrumpirteu  Text  des  Original  -  Reiesscs  verständlich  zu 
machen,  ist  tuen  hinzugefügt  worden.    Schütz  hat  deusclben  Zweck  dadurch 
zu  erreichen  gesucht,  das»  er  wird  einschiebt. 

*  *  •  Hinc  oritjo  bonorum  marcarum,  quibu*  adhttc  utimur  in  libri*  ctvttatts. 


r 


Digitized  by  Google 


26 


1.    StilUIFTKN  VON  COI'EKNICUS. 


des  dieser  lanndc,  szo  denn  Steten  zeugelossen  Muntez  zeu  sloenn, 
(ind  Hie  jrcm  neuen  priuilegio  folge  tetenn,  hott  das  geltt  zcuge- 
nommcn  an  der  fylheitt,  nichtt  aber  ann  der  glitte.  Dann  do  hott 
nien  angefangcnn,  dem  fiinfftenn  teylc  silbcr,  IUI  tcyle  kopper 
zcusatczt  zcugebcnn,  bis  zo  lange  die  tnarck  lotigcs  vor  X  niarck. 
unnd  eyn  //.  feynu  silber  vor  XX  niarck  ist  gekofftt  wurdenn.  Nach 
deine  aber  neben  der  ncuwcnn  Muntez  ouch  die  alte  eynns  teyls 
ist  gegangenn.  hott  sichs  erfolgett,  das  die  forigenn  neuwe  Schil- 
linge seint  schöter  wurden,  zo  das  XXI1I1  utf  eyne  geringe  marg 
seint  gerechent,  dann  I  inarck  der  gemeynen  neuweu  gemuneze- 
ten  Schillinge  in  der  zcael  LX  ist  nicht  filc  besser  gewesenn, 
denn  die  XXIIII.*  Dornoch  aber  zo  dicsclbigenn  schöter  ouch 
vorswunden,  dorumben  das  sie  noch  jrcr  achtunge  auch  in  pom- 
meren  unnd  in  der  marke  angeneme  unnd  ganckbacr  waren,  hott 
men  vor  gut  angesehenn,  syc  widderumben  inns  landt  zeuzeyhenn, 
durch  eyne  satezunge  adir  erhohunge  uff  eynen  groschenn,  das 
seint  III  Schillinge ,  welch  ein  grosz  Irthnm  gewesen,  und  nicht 
fast  rumlich  sollich  eynem  trefflichenn  Raedtt,  gleich  ob  sie  sich 
jrenn  eigenenn  ubcls  hettenn  gefreuwet,  und  preusen  nicht  hett 
mögen  seynn  ane  die  groschen  szo  sie  doch  nicht  besser  waren 
dann  XV  heller,  unnd  ane  dye  sonst  uberflusigk  gnuck  Muntez 
in  preusen  wacr.  Demcnoch  seint  die  groschen  ungeleich  gewe- 
senn denn  dreyenn  Schillinge  an  der  gutte,  im  Vu*°  adir  \V*U 
teyll.  8zo  sie  aber  der  irrigen  satezunge  noch  gleich  werdt  ge- 
aehtett  seyn,  haben  sie  erniddertt  die  wirditkeit  der  Schillinge, 
unnd  die  gebrechliche  achtunge  des  yormischtenn  geldes  mit  der 
glitte  vorworren.  Derhalbenn  hott  von  tage  zeu  tage  die  achtunge 
des  geldes  mehcr  unnd  merc  abgenommen,  nnnd  dennoch  hott 
men  von  dem  munezenn  nicht  wollenn  abestellcnn,  unnd  zo  die 
kosten  nichtt  wolde  ausztragenn,  das  man  eyne  glcichwirdigc 


♦  Schütz  hat  des  sichern  Verständnisses  wegen  Am  Wort  SkbUr,  wel 
ches  im  Manuskripte  fehlt,  hier  hinzugesetzt. 


Digitized  by  Google 


2.  DIE  DENKSCHRIFTEN  ÜBEU  DIE  MÜNZE. 


27 


Muntcze  niyt  der  lorigen  hette  mögen  slaenn,  ist  sye  fuer  und 
fuer  geringer  wurden,  alzo  das  sye  auch  der  abesteygende  ach- 
tunge  nicht  genucksam.  Dacrumbe  zu  die  letezste  Muntcze  allwege 
der  forigenn  an  die  gutte  ungemesz  gewordenn,  hott  aucli  dye 
letezte  «tettlich  die  forigen  achtunge  zeustoret  und  auszgedrun- 
genn,  bisz  zo  lange  die  achtunge  der  Schillinge  niyt^der  glitte 
der  groschen  sich  hott  vorgleichett,  und  das  nu  XII  marck  geringe 
vor  eyne  marg  lotigcs,  unnd  XX IUI  niarck  vor  I  //.  Silbers  wer- 
denn  gcguldenn.  Dennoch  ist  keyn  uffhorenn,  wie  wol  sich  die 
Schillinge  mit  den  groschen  noch  der  achtunge  vorgleichett,  zo 
folgenn  nu  noch  neuwe  groschen,  die  zeum  wynnigesten  am 
schroet  fehcl  habenn,  dann  dieselbigen  XXVI  marg  in  der  ge- 
wicht II  ff.  haben  I  #.  Sylber.  Was  ist  nu  anders  zeuwartenn, 
dann  das  men  in  kurezenn  I  //.  Sylber  vor  XXVI  margk ,  unnd 
die  marg  lotiges  vor  VIII  marg  wirdt  müssen  geldenn,  wo  es  nicht 
vorkommen  wyrdtt.  Alzo  trefflichem  gebrechenn  ist  underwurffen 
die  preuss.  Munczc,  unnd  do  durch  das  ganeze  lanndt.  Alleyne 
die  golttsmedc  nemen  genys  ausz  des  Landes  schade  und  ab- 
nemen ,  szo  sye  die  glitte  des  geldes  zeu  sich  brengenn.  Dann 
ausz  dem  häuften  vorlcsenn  sie  die  alte  Muntcz,  doraus  sye  das 
Silber  schedenn  und  vorkouffen,  nemen  stets  widderumben  ander 
Muntcz  meh  silbers  von  unvorsteudigenn  folek.  Szo  dann  solliehc 
alte  Schillinge  ganutcz  undergangen,  lesenn  sye  ausz  die  denen 
negst  seynn,  gleich  wie  den  waysen  ausz  den  drespen.  Es  fur- 
dert  die  nodtt,  das  diese  gebrechen  gereformirt  werden,  inn  zcey- 
ten ,  ehe  das  eynn  grosser  fall  gesehitt ,  das  zeum  wynigesten 
eynn  //.  silber  uff  XX  mark,  unnd  die  marg  lotigcs  uff  X  marck 
wurde  gebrochtt,  unnd  dassclbigc  bestendick  gehaltenn,  noch  ob- 
angeezeigter  weyszc.  Nu  wollen  wir  ein  Exempel  anezegen,  wie 
sollich  reformationn  geschecn  mochte.  Zeum  erstenn,  das  nur 
eyne  stelle  zeu  Mlinczcn  werde  angesatezett,  do  die  Muntcz  nicht 
im  namen  einer  statt,  atlir  uff  ir  gebreech,  beszunder  des  ganezen 


Digitized  by  Google 


28  I.    SC'HKIKTEN  VON  (BOKERN  IC  US. 

landen  wurde  geslagenn,  nnnd  das  weytrc  ane  gcmeynen  Kaadtt 
unnd  zculossz  Lande  unnd  Stettc  keyne  neuwe  Muntcz  wurd  auff- 
gerichtt,  das  ouch  durch  ein  hestendick  decreet  vorwaret  wurd, 
das  ausz  eynem  //.  feynes  Sylbers  nicht  meh  dann  XX  marg 
wurdenn  geslagen,  in  folgender  weyszc.  Zcum  Schilling  zoll  men 
nemen  III  //.  kopper,  unnd  I  //.  fein  Silber,  wynniger  eine  halbe 
unntcz,  adir  zo  fyle  es  von  notenn  vor  den  kosten  der  Munczcr 
allcyuc  abeezuezihenn.  Dis  smelezc  men  in  eynen  klosz ,  und 
men  schrote  dar  ausz  XX  marg  Schillinge,  welche  im  kouffc 
werden  cynnbrengcnn  1  /f.  Silbers,  das  scint  II  marg  lotiges. 
Daer  ezn  mocht  men  ouch  slaenn  Schitter  von  zeween  //.  koppfer, 
und  I  //.  wynniger  eine  halbe  untcz  Silbers,  vor  XX  marg,  in 
XX IUI  vor  die  marg  geschrotett.  Ouch  mochtenn  vor  dye  Schil- 
linge halbe  Schillinge  gemunezett  werdenn  noch  foriger  rechnunge, 
dor  V  vor  I  schoett  ginge,  unnd  eyner  vor  III  der  itezigenn  heller 
gewechscltt  wurde.  Szo  aber  der  Muntczslng  angefangenn  wurd, 
muste  der  gebrauch  der  altcnn  Muntcz  gantcz  vorboten  und  nid- 
dergclegtt  werdenn,  und  das  men  im  Muntezhausc  vor  XIII  mark 
des  aldenn  geldcs.  zeale  X  mark  der  neuen  Schillinge  adir  IScho- 
ter.  Üiscnn  schaden  muste  men  cyn  mol  tragen,  do  myte  ein 
grosse  frome  und  bestendiger  nutcz  zcuwuxsc  unnd  es  zold  genuck- 
szam ,  das  die  Munce  in  XXV  adir  melier  Jarcnn  eyn  mol  vor- 
neuett  werde.  Dis  scy  unns  vonn  der  Mutcz  zeu  eyner  beramunge 
gesagtt,  welch  eynem  Jcdcnn  bas  vorstendigenn  zcutatcln  adir 
ezubessernn  zoll  nnderworflfcnn  szeynn,  in  masenn  sich  ouch  myt 
der  Zccidt  neuwe  feile  bogebenn. 

1510. 


Das  Landtags- Protokoll,  aus  welchem  das  vorstehend  abgedruckte  Münz- 
Gutachten  des  Copernieus  entnommen  ist,  beginnt  mit  den  Worten ; 


Digitized  by  Google 


2.  DIE  I) KN K SCHRIFTEN  ÜBER  DIE  MÜNZE. 


2H 


Im  Jare  unnaers  Herren  tausetmt  XXII  ist  durch  Koe.  Ma1  zcu  Polen» 
eyne  gemeyne  tagefart  uff  denn  tag  Montug  nach  Remiuiscere  eyngesatcztt.  Do- 
selbigest  hin  in  konicklichen  namen  seindt  verordnet  etr  

Xurh  sollichem  vorgeben  koe.  maiestat  geschickten  seint  in 
dein  mittel  der  rete  dieser  lande  zcu  preuszen  die  hochgelar- 
ten,  achtbarem»  und  tcirdigen  herrn  Xicolaus  Koppernirk  der 
geistlichen  rechte  doctor  unnd  Magister  Tydemannus  (iisze 
thumherrn  des  stifftes  zcur  Frauenburgk  und  des  er  wirdigen 
in  got  raters  und  herrn  Fabian,  bischoffs  zru  Ermelandt  ver- 
ordnete und  geschickte  irschenen  

Die  Verhandlungen  Uber  die  MHnz-Angelegenheit  begannen  erst  aui  vor- 
letzten Tage  der  Woche.    Der  Einlei tungs-Passua  des  Protokolls  lautet: 

Freytags  dornoch  ist  zwischen  Kn.  Ketenn  aus  der  Cron  und  dieszen»  Län- 
dern* zw  preussenn  merkliche  handlange  furgenoinmett  von  wegen  der  ttiuutize, 
do  denne  der  herre  bischoff  ronn  Lealauw  fyle  utul  mannich faltige  rede  gehuf/U, 
erczelende  die  geschicklickeytt  zo  woi  der  polynschen,  littauschen  als  preusischenn 
muntze  anczyhende  dye  grosse  teurbarkeit  des  syllters  und  wo  men  eyiie  neue 
muncze  slaen  solti,  wolte  die  not  /ordern  

Der  Mittheilung  der  Copernicanischcn  Denkschrift  über  die  Mliuze  gehen 
unmittelbar  vorauf  die  nachstehenden  Bemerkungen : 

Vnd  zo  de  mit  die  geschickten  Thumher  mit  von  derfrauen- 
burg  bey  diesen  handel  Im  Rate  gewesen»  do  denne  ermeldet 
ist,  das  der  Achtbare  unnd  Wirdtge  Herre  Nicolaus  Copper- 
nick  sich  ettwan  mit  hogem  flegsse  in  dieser  sachenn  bekommret 
vnd  eyne  aussatzunge  gemacht,  haben  die  Herrn  Hcte  begertt 
das  segne  Wirde  Inettn  dieselbige  gunsticklichenn  wollt  myte- 
taylen  vnd  der  sachenn  zw  gutt  nicht  vorbergen.  Darinne  sich 
seyne  Wirde  gutwillick  hett  finden  lossenn  l'nnd  ist  in  kegen- 
wertickeit  Kor  Rete  gelesen  wurden. 

Eximius  ac  malte  eruditionis  vir  Xicolaus  Copernicus  sequentem  mttdum 
eudetuli  motietam  ad  peiieionem  Consiliariorum  harum  terrarum  olim  elaltoraftat 
in  proximis  istis  Comiciis  autem  addicione  quadam  facta  absolrit.  Vtinam  Uli, 
quorum  interest,  huic  negotio  tandem  Colophonem  adderent ,  ne  hoc  malo  terra 
prutena  funditus  perderetur. 

Muncze  wyrdtt  genennett  geczciclienntt  Gohltt  ailir  Sylber 
doniyte  die  gelduuge  etc.  etc  


Digitized  by  Google 


30 


I.   SCHRIFTEN  VON  COPKKNIGTS. 


b)  Di«  Denkschrift  Ober  das  preussisehe  Münzwesen 
in  lateinischer  Sprache. 

Vorbemerkung. 

Die  nachstehend  abgedruckt«  Denkschrift  des  Coperuicua  Uber  d:i« 
Preussisehe  Münzweseu  ist  eine  spätere  Ucberarbcitung  des  dem  Preussischeu 
Landtage  im  J.  1522  in  deutscher  Sprache  initgetheilten  Gutachtens.  Au» 
Form  und  Inhalt  ersieht  man,  dass  dieses  in  lateinischer  Sprache  al>gefasstc 
Schriftstück  für  weitere  Kreise  berechnet  war.  Wie  eng  es  sich  in  den 
Grundgedanken  an  das  deutsche  Outachten  anschliesst,  bedarf  keiner  Aus- 
führung; die  Einleitung  ist  fast  wörtlich  Ubersetzt. 

Auch  die  lateinische  Denkschrift  ist  uns  nicht  von  der  Hand  des  Co- 
pernicus  selbst  erhalten,  sondern  dnreh  eine  gleichzeitige  Abschrift,  welche 
gegenwärtig  in  dem  Geh.  Archive  zu  Königsberg  aufbewahrt  wird.  Sie  ist 
von  einem  langjährigen  Amtegcuossen  des  Copernicus  angefertigt,  dem  Dom- 
herrn Felix  Reich  (f  als  Domcustos  I.  März  1539).  Bisher  hatte  man  ganz 
irrthiimlich  diese  Copie  dem  Sekretair  des  Bischofs  zugeschrieben  (zuletzt 
noch  üipler,  welcher  den  Namen  „Valentin  Stcipnick"  hinzufügt.)  Abgesehen 
von  dem  —  unten  mitgotheilten  —  Vermerke  auf  dem  Titelblatte  lässt  sich 
die  Handschrift,  von  welcher  die  Copie  gofertigt  ist,  aus  beglaubigter  Schrift 
als  die  des  Domherrn  Reich  mit  Bestimmtheit  nachweisen. 

Reich  war  oftmals  in  den  Jahren  1528 — 1530  (in  Gemeinschaft  mit 
Copernicus)  von  Bischof  und  Capitel  zu  den  Prcussischcn  Landtagen  de- 
putirt  worden,  um  die  verwirrten  MUnzangelegenheiten  der  Lande  Preussen 
ordnen  zu  helfen.  Für  diesen  Zweig  seiner  amtlichen  Thätigkeit  hatte  er 
sich  nun  eine  Sammlung  verschiedener  auf  die  preussisehe  Milnzfragc  bezüg- 
licher Documentc  angelegt.  Unter  ihnen  nimmt  die  Denkschrift  des  Coper- 
nicus die  erste  Stelle  ein.  An  dieselbe  schliesst  sich  in  dem  Reich'schen 
Con volutc  zunächst  ein  Aufsatz  Uber  das  Münzwesen,  welchen  der  Sekretair 
des  Königs  von  Polen  Jostus  Ludovicus  Decius  im  J.  1520  verfasst  hatte 
(von  F.  Reich  mit  der  Aufschrift  versehen:  Josti  Ludowiei  Deeii  de  mottet* 
cussione  racio.)  Es  folgen  dann  drei  Copieen  aus  der  herzoglichen  Kanzelei 
und  zwar  a)  „Antwort  den  Rethen  Kgl.  M*  zu  Polen  der  vmtdz  halber 
geben  Duntzik  am  17.  tag  Maij  1526."  b)  ein  Bericht  Uber  die  Verhandlungen 
in  dor  MUnzsachc  auf  dem  Landtage  zu  Rastenburg  (von  Reich  registrirt 
als  »Decreta  atmiciorum  prineipi*  de  moneta  1527  Rastenburg .*)  c)  eine  In- 
struction in  der  MUnzsachc  für  die  Gesaudten  des  Herzogs  bei  dem  Polni 


Digitized  by  Google 


2.  DIE  DENKSCHRIFTEN  ÜBER  DIE  MÜNZE.  31 

sehen  Könige  datirt  5.  November  1 520.  —  An  diese  Schriftstücke  hatte  Reich 
ferner  die  Copie  eines  Briefes  angeheftet,  welcher  von  ihm  bezeichnet  ist 
als  „Epistola  ad  Ludowicum  Dettum  Ciuem  Cracoviensem  de  monete  reatitu- 
Uqhc  per  Vomiliunoa  prustie.'  -  Den  Sehl  uns  des  Convoluts  macht  ein 
Bogen  Concept  von  F.  Reich  geschrieben  und  stark  alterirt,  überschrieben 
and  registrirt  ..  Vereinigung  mit  den  mutitzherren  wie  die  prewsche  mmitz  sul 
geschlagen  teerdenf  datirt  Thom  Düiinerstags  nach  S.  Maria  Magdaleneu  Tag 
!<>2s.  {abge<lntckt  bei  Lengnich  Gesch.  d.  Preuss.  Lande  I,  doc.  nr.  21  und 
zwar  unter  Beobachtung  der  sämrotlicheu  Correcturen,  Zusätze  und  Abstriche 
des  Reich  sehen  Conccptes).  —  Auf  der  Rückseite  des  Titelblattes  (ebenso  auf 
dem  letzten  Blatte)  finden  sich  aus  dem  Fraueuburger  Capitels-Archive  noch 
einige  auf  die  Münzfragc  bezügliche  Notizen. 

Die  Vorderseite  des  Titelblattes  enthält  die  Aufschrift  .Monete  eudende 
ratw."  Darunter  stehen  die  Worte  per  Nicola.. ;  dieso  siud  jedoch  durchstricheu 
und  die  Stelle,  wo  der  Name  von  Copernicus  gestanden,  ist  durch  Insekten  fräs» 
entfernt.  Ausserdem  findet  sich  auf  dem  Titelblatte  noch  folgender  Vermerk, 
welcher  nachmals  (alier  nicht  viel  später)  durchstrichen  worden  ist 

hec  de  Mtmetu  Collectanea 
dentur  poxt  mortem  meum 
d.   Xicalao  Voppernic  »i  quid  fort*  reliwi  *uis 
prodesae  pitterint 

felix  reich  scripait 
1538. 
Auguati  18. 
Octftbria  18. 

Der  in  dem  vorstehend  bezeichneten  Convolute  enthaltene  Aufsatz  von 
Copernicus  ist  ganz  von  einer  Hand  geschrieben  und  von  derselben  Hand 
mit  Correcturen,  Zusätzen  und  Tilgungeu  versehen.  Dass  auch  sie  von  Coper- 
nicus herrühren,  dürfte  wohl  kaum  einem  Zweifel  unterliegen;  sie  sind  mit 
der  Freiheit  gemacht,  wie  sio  nur  dem  Autor  selbst  zustehen  konnte.  Man 
hat  deshalb  auch,  durch  die  Aehnlichkeit  der  Schriftzügo  verleitet,  bisher 
allgemein  geglaubt,  dass  die  Verbesserungen  der  Reich'schen  Abschrift  von 
Copernicus  eigenhändig  hinzugefügt  seien. 

Was  die  Zeit  der  Abfassung  der  Copernicanischen  Denkschrift  betrifft, 
so  wird  man  nicht  fehl  gehen,  wenn  man  sie  in  die  Jahre  1520— 1529  setzt. 
Die  letzte  Redaction  —  wie  sie  aus  den  mit  anderer  Tinte  geschriebenen 
Correcturen  ersichtlich  ist  —  muss  jedenfalls  vor  September  1521)  gescheheu 
■ein.  Dies  geht  aussor  Auderm  aus  einem  neuern  archivalischen  Funde  her- 
vor, es  ist  nämlich  in  dem  Königsberger  Geh.  Archive  eine  vor  dorn  Herbste 
Ii29  genau  nach  dor  Reich'sehen  Abschrift  gefertigte  Copie  des  Copernicani- 
sclieu  Gutachtens  aufgefunden.  Ein  kurzer  Bericht  hierüber  wird  au  dieser 
Stelle  nicht  zu  umgehen  sein. 


Digitized  by  Google 


H2 


I.  SCHRIFTEN*  VON  COPKRNICl'S. 


« 


Das  Köuigsb.  Archiv  bewahrt  einen  Folianten,  iu  welchem  der  Kanzler 
des  Herzog»  Albrecht  (Dr.  Fried.  Fischen  die  seinerseits  gesammelten  Schrift- 
stücke über  die  Preußische  Münze  suis  den  Jahren  1V>»>  — 152«  zu  einem 
Bande  vereinigt  hat  Dort  sind  zum  grossen  Theil  diesell>en  Schriftstücke 
copirt,  welche  das  Reich'sche  Cotivolut  enthält ;  Fol.  41  ff.  findet  sich  nun 
auch  die  lateinische  Denkschrift  des  Copernicus  in  einer  Copie, 
welche  entweder  nach  dem  Original ,  oder  nach  der  Reich'schen  Abschrift 
gemacht  .sein  imtss,  da  sie  den  Text  mit  genauer  Beachtung  der  in  dem 
Keich'schen  Manuskripte  später  hinzugefügten  Correctnren  wiedergiebt.  Auch 
sind  in  dem  Königsberger  Folianten  die  dem  Frauenburger  Capitelsarchive 
entnommenen  Auszüge  abgeschrieben,  welche  sich  auf  der  Rückseite  des 
Titels,  wie  auf  der  Aussenseite  des  letzten  Blattes,  in  dein  Reich  sehen  Con- 
volute  vorfinden.  Wenn  hieraus  die  Abhängigkeit  des  Königsberger  Manu- 
skripts von  einem  Fraueuburger  Schriftstücke  deutlich  erhellet,  so  gewinnt 
man  wiederum  durch  jene  Abschrift  ein  sicheres  Moment  für  die  Bestimmung 
der  Zeit,  vor  welcher  Copernicus  seine  Gedanken  Uber  die  Verbesserung  der 
Preusaischen  Münze  in  lateinischer  Sprache  niedergeschrieben  haben  muss. 
Wir  wissen  nämlich,  dass  der  Kanzler  Fischer,  welcher  die  Köuigsberger 
Sammlung  angelegt  hat,  im  September  des  Jahres  152«  gestorben  ist 

Die  Sammlung  der  Schriftstücke  über  das  preussische  MUnzwesen,  welche 
von  dem  Domherrn  Reich  angelegt  war,  erhielt  nach  seinem  Tode,  wie  er  es 
bestimmt  hatte,  der  Überlebende  Freund  und  Landsmann  Der  schriftliche 
Nachlass  von  Copernicus  wanderte  zunächst  in  das  Capitels-Archiv  und  ward 
später  bei  den  Kriegen  zwischen  Schweden  und  Polen  im  17.  Jahrhunderte 
zum  Theil  nach  Schweden  entführt.  Von  dort  wurdo  im  Jahre  IT«b  unter 
andern  Reliquien  des  grossen  Mannes  auch  seine  Denkschrift  über  das  Müuz- 
wesen  nach  Preussen  zurückgesandt  und  befindet  sich  seit  jeuer  Zeit  in  dem 
Geh.  Archive  zu  Königsberg. 

Von  diesom  Manuskripte  fertigte  Faber  im  J.  1  Sit»  für  die  Bibliothek 
des  Warschauer  Lyceums  eine  officielle  Abschrift.  Nach  derselben  erfolgte 
der  erste  Abdruck  von  Bentkowski  im  Pamietnik  Warszawski ,  welchem 
auch  eine  Polnische  Uebersetzung  beigefügt  ist.  Bentkowskis  Abdruck  wie 
Uebersetzung  sind  in  die  Warschauer  Ausgabe  der  Werke  von  Copernicus 
aufgenommen.  —  Eine  französische  Uebersetzung  hat  Wolowski  zu  Paris 
erscheinen  lassen  als  Anhang  zu  seiner  Schrift  „Traite  de  la  monnaie  de 
Nicole  Oresme.'- 

Nach  dem  Königsberger  Manuskripte  ist  der  Abdruck  bei  Hipler  Spicil. 
Copern.  p.  Ibö  ff.  besorgt,  woselbst  auch  die  ursprünglichen  Lesarten  ange- 
geben werden. 

Dem  nachstehenden  Abdrucke  ist  selbstverständlich  gleichfalls  das 
Königsberger  Mannskript  und  zwar  in  seiner  letzten  Ueberarbeitung  su  Grande 
gelegt.  Die  übrigen  Abweichungen  vou  dem  ursprünglichen  Texte  sind  nicht 


Digitized  by  Google 


1 

2.   DIE  DENKSCHRIFTEN  ÜBER  DIE  MÜNZE. 


33 


besonders  angegeben,  weil  sie  an  sich  unwesentlich  und  vom  Verfasser  selbst 
verändert  sind.  , 

Die  Orthographie  wie  Interpunktion  des  Manuskripts  ist  bei- 
behalten, weil  eine  rsdioale  Aenderung  erforderlich  gewesen  wäre ;  nur  die 
fast  durchweg  ausgelassenen  Punkte  au  Ende  der  Perioden  sind  hinzugefügt 
Die  Abbreviaturen  des  Schriftstückes  sind  aufgelöst 


Monete  Cudende  ratio 
per  Nicolanm  Copemicnm. 

Quamquam  innumere  pestes  sunt,  quibus  regna,  principatns 
et  respubliec  decrescere  solent,  hec  tarnen  quatuor  iineo  iudicio) 
potissime  sunt,  discordia,  mortalitas ,  terre  sterilitas  et  monete 
vilitas :  Tria  prima  adeo  euidentia  sunt,  vt  nemo  ita  esse  nesciat, 
sed  quartum  qnod  ad  monetam  attinet  a  paucis  et  non  nisi  cor- 
datissimis  consideratur :  quia  non  vno  impetu  simul,  sed  panlatim 
et  oeculta  quadam  ratione  respnblicas  encrtit. 

Est  autem  Moneta  anmm  vel  argentum  signatum,  qoa  precia 
emptibilium  vcndibiliumqne  rerum*  numerantur  secundum  cuiusuis 
reipubliee  vel  gnbernantis  ipsam  institutum.  Est  ergo  moneta  tan- 
quam  mensura  quedam  communis  estimationum :  Oportet  autem 
id  quod  mensura  esse  debet  firmum  semper  ac  statum  seruare 
modum,  Alioquin  necesse  est  confundi  Ordinationen»  reipublice, 
Ementes  quoque  et  vendentes  multipliciter  defraudari  quemadmo- 
dum  si  vlna,  modius,  pondusve  certam  quantitatem  non  seruet. 
Hanc  igitur  mensuram,  estimationem  puto  ipsius  monete  que  etsi 
in  bonitate  materie  fundetur,  oportet  tarnen  valorem  ab  estimatione 
discerni:  i>otest  enim  pluris  estimari  moneta  quam  eins  qua  con- 
stat  materia  et  e  conuerso. 

IL  .1 


Digitized  by  Google 


34  I.   SCHRIFTEN  VON  COPEHNICU8. 

Cansa  vero  constttutionis  monete  necessaria  est:  quamvis 
enim  solo  pondere  auri  et  argenti  rerum  commutatio  fieri  potuis- 
set,  ex  quo  communi  hominuro  consensu  aurum  et  argentum  vbi- 
que  in  pretio  habeatur,  sed  tarnen  propter  multam  incommoditatem 
aiferendorum  Semper  ponderam,  quodque  non  statim  auri  et  argenti 
sinceritas  deprehendatnr  ab  omnibus,  institutum  est  publico  sigillo 
monetam  signari,  quo  significetur  iustam  auri  vel  argenti  quanti- 
tatem  inesse,  et  fides  adhibeatur  autoritati. 

Solet  etiam  monete  et  maxime  argentee  es  commisceri  propter 
duas,  vt  exi8timo,  causas,  videlicet  quo  minus  exposita  sit  insi- 
diis  expilantium  et  conflantium  ipsum  quod  futurum  esset,  si  ex 
syncero  argento  constaret ;  secunda,  quod  massa  argenti  in  minutas 
partes  et  scrupulog  nu  minor  um  fracta  retineat,  cum  ere  admixto 
convenientem  magnitudinem :  potest  superaddi  et  tertia .  ne  scilicet 
continuo  vsu  detrita  cicius  pereat  sed  fuleitamento  eris  diuturnior 
perseueret. 

Justa  autem  et  equa  monete  estimatie  est,  quando  paulo  mi- 
nus auri  vel  argenti  continet  quam  pro  ipsa  ematur :  vtpote  quan- 
tum  pro  expensis  dumtaxat  monetariorum  oportuerit  deduei: 
Debet  enim  Signum  ipsi  materic  aliquam  addere  dignitateiu. 

Vilescit  hec  vt  plurimum  propter  nimiam  multitudincm ,  vt- 
pote si  tanta  argenti  copia  in  monetam  transierit,  quoadusque 
argenti  massa  ab  hominibus  magis  quam  moneta  desideretur: 
perit  nempe  hoc  modo  dignitas  monete,  quando  per  ipsam  tantum 
argenti  non  licet  emere,  quantum  ipsa  pecunia  continet.  »enciatur- 
que  maior  profectus  eliquando  argentum  iu  monete  destruetionem : 
Cuius  remedium  est  non  amplius  monetam  eudere  donec  se  ipsam 
coeqauerit,  reddaturque  carior  argento. 

Valor  quoque  multis  modis  deprauatur,  vel  propter  defectum 
materie  solum ,  quando  scilicet  sub  eodem  pondere  monete  plus 
quam  oportet  eris  commiscetur  argento:  vel  propter  defectum 
ponderis,  quamvis  iustam  habeat  eris  cum  argento  admixtionem: 
vel  quod  pessimum  e»rt  propter  vtrumque  simul.    Deficit  etiam 


Digitized  by  Google 


2.  DIE  DENKSCHRIFTEN  ÜBER  DIE  MÜNZE.  35 

vitro  valor  ac  longo  vsu  deteritur:  propter  quod  solum  instaurari 
ac  innouari  debet.  Cuius  Signum  est,  Si  argentnm  in  moneta  in 
notabili  quantitate  minus  reperitar  quam  pro  ipsa  emptnm,  In 
quo  merito  penuria  monete  intelligitur. 

Premissis  generaliter  de  moneta  expositis  speciatim  ad  prus- 
sianam  descendamus  ostendentes  primum,  quomodo  in  tantam  leui- 
tatem  peruenerit.  Transit  autem  sub  nominibus  marcharum  scoto- 
rnm  etc.  et  sunt  sub  eisdem  nominibus  etiam  pondera.  Nam 
marcha  ponderis,  est  libra  media,  At  marcha  numeri  constat 
solidis  LXu,,rque  omnia  vulgo  nota  sunt:  Verum  ne  equiuocatio 
numeri  et  ponderis  obscuritatem  pariat,  vbicumque  deinceps  marcha 
uominabitur,  de  numero  intelligatur ;  Nomine  vero  libre  pondus 
duarum  marcharum,  pro  selibra  vero  marcbam  ponderis  accipe. 

Inuenimns  igitur  in  antiquis  recessibus  ac  litterarum  muni- 
mentis,  quod  sub  magistratu  Conradi  de  Jungingen,  hoc  est  pro- 
xime  ante  bellum  Tannebergense,  emebatur  selibra,  id  est 
marcha  argenti  puri,  marchis  pruthenicalibus  duabus  et  scotis  VIII 
quando  videlicet  tribus  partibus  argenti  puri  quarta  pars  eris  ad- 
miscebatur,  et  ex  libra  dimidia  eins  masse  solidos  CXII  faciebant 
Quibus  tertia  pars  adiecta  et  sunt  solidi  XXXVII  et  tertia  pars 
unius  solidi,  facit  totam  summam  solidorum  CXLVIIII  et  duorum 
d.  pendentem  libre  vnius  bessern  duas  tercias  hoc  est  scotos,  sci- 
licet  argenti  XXXII  que  procul  dubio  tres  partes  (et  sunt  libra 
media  argenti  puri)  continebit.  Sed  iam  dictum  est  pretium  eins 
fuisse  solidos  CXL  in  selibras  Reliqnum  vero  quod  in  IX  solidi« 
et  tertia  deerat  estimatio  monete  supplenit  Erat  itaque  eins  esti- 
matio  cum  valore  convenienter  continuata. 

Huius  generis  nummismata  sunt  Vinrici,  Ulrici  et  Conradi, 
que  interdum  reperiuntur  adhuc  in  Thesauris:  Deinde  post  cladiaij 
prussie  et  bellum  supradictum  cepit  detrimentum  reipublice  iu  4mm 
niagis  ac  magis  in  moneta  apparere:  Nam  Henrici  solidi  a^peeit 
quidem  similes  supradictis,  non  amplius  reperiuntur  habere  mui» 
tres  quintas  argenti :  Crescebatque  error  hic  donec  inuen*  «nin* 


Digitized  by  Google 


36  i.  arHRiFTKX  von  copkuxici  ä. 

ceptum  est  tribus  partibtiK  cri»  qnartam  argenti  miRccri ,  vt  iam 
non  argenti  moneta.  sed  enprea  reetiiiR  diccretur.  ponduR  tarnen 
retinebat  solidornm  CXII  in  selibra :  Cum  autem  rainime  conveniat 
nonam  ac  bonam  monetam  introdncere  antiqna  viliore  remanente, 
qnanto  hic  magis  erratum  est  vetere  mcliorc  remanente  viliorem 
nonam  introdncendo  qne  non  Rolum  infecit  antiquain  sed  vt  ita 
dicam  expugnavit  Cui  errori  dum  sub  magistratu  Michaelis  Ros- 
dorff  obviare  vellent  ae  monetam  in  pristinum  meliorem  Rtatum  redu- 
cere  Cudcbant  uouor  solidoR  quo«  nunc  grosROR  vocamus :  sed  cum 
antiqui  vilioreR  non  vidercntnr  sine  iaetvra  aboleri  posse  vna  cum 
nouis  insigni  errore  pcrmanRcrunt  Transibantquc  duo  Rolidi  antiqni 
pro  vno  uouo,  factnmquc  tunc  est.  quod  dnplex  marcha  plebi  in- 
gereretur  nouorum  videlieet  Rolidornm  et  antiquorum  i Horum  mareba 
noua  siuc  bona  horum  vera  antiqna  siue  lcuis,  Rolidorum  vtrobi- 
(|ue  scxaginta  Oboli  vero  in  suo  vru  manebant  Ita  vt  pro  solido 
autiquo  sex  dumtaxat  eommutarentur  pro  nouo  vero  XII.  Nani  ab 
initio  duodceim  obolomm  fuisse  Rolidum  facile  eoniici  potefit:  Sicnt 
cnim  quindenum  numeruin  vnlgo  mandel  vocamuR  Ita  in  plerisque 
gcrmanie  temR  vox  illa  Schilling  pro  duodenario  numero  durat. 
PerReueravit  autem  nouorum  Rolidorum  appellatio  vRque  ad  me- 
moriam  noRtram :  qnomodo  demum  groRRi  facti  Rint  inferinR  dicaui. 
Nouorum  igitur  Rolidorum  marcbc  VIII  per  flexaginta,  libram 
vnam  puri  argenti  continebant :  quod  ex  eorum  compoRitione  sa- 
tiR  apparet  Constant  enim  ex  dimidio  eriR  et  altera  medietnte 
argenti  et  eorum  marchc  VIII  per  LX.  pendent  prope  libras  duaR 
Antiqui  vero  pondere  vt  dictum  eRt  parcR  illis  valore  ex  dimidio 
Cum  eniin  qnartam  Rolummodo  partem  argenti  haberent,  marchc 
XVI  c  libra  argenti  puri  venicbant.  pendenteR  quadruplum  PoRtea 
vero  mutato  Rtatu  patrie  cum  cinitaribuR  esset  endendi  mo- 
netam conecssa  ]K>testa8  ipseque  nouum  exequerentur  priuilegium 
creuit  pecunia  multitudine  non  autem  bonitatc  Cepitqne  quatnor 
partibus  eris  quinta  argenti  in  nolidiß  antiquis  misceri  donec 
marcbc  XX  argenti  libra  eommutarentur  Sicque  noui  illi  solidi 


Digitized  by  Google 


2.   DIE  DENKSCHRIFTEN  ÜBER  DIE  MÜNZE. 


H7 


cum  iam  meliorcs  essent  plus  quam  duplo  solidis  receutihus  facti 
sunt  scoti  vt  iam  XXIIII  pro  marcha  leui  computarentur :  periit 
ergo  quinta  pars  honitatis  moncte  in  marcha  Postea  vero  quam 
cuanescerent  noui  solidi  iam  seoti  facti  co  quod  eciam  per  Mar- 
chiam  essent  aeeepti  placuit  eos  grossorum  estimatione  reuocarc, 
hoc  est  sub  solidi8  tribus.  maximo  errore  et  tanto  procerum  con- 
.  silio  prorsus  indigno  perindc  ac  si  prussia  siue  ilh's  esse  non 
posset  quamuis  non  essent  meliores  denariis  quindeciin  tunc  eur- 
rentis  monete  vbi  iam  multitudo  eciam  premebat  estimationem 
ipsius  Dissidebant  ergo  grossi  cum  solidi*  in  quinta  vel  sexta 
parte  minus  valentes  a  constituto  et  fallaci  ac  iniqua  extimatione 
detrahehant  dignitati  solidorum  Oportebat  fortassis  iuiuriam  sie 
vindicari  quam  solidi  grossis  prius  intulerant  coegerantque  eos 
scotos  tieri  Sed  vc  tibi  Prussia  que  tuo  pro  dolor  interitu  male 
administratc  reipublice  peuas  pendis  Igitur  estimatione  simnl  et 
valore  pecunie.  passim  euancscentibns  a  fabrieatione  tarnen  mo- 
nete plane  ecssatum  non  est  et  expensis  non  suppetentibus  qui- 
bus  equiualeiis  priori  uideretur  |K)8terior  semi)er  priori  peior  su- 
perimlucta  est  que  bonitatem  preeedentis  oppressit  et  extrasit 
quoad  solidorum  estimatio  cum  valore  grossoruin  proporcionaliter 
eonveniret  et  marche  XXIIII  leues  pro  vna  libra  cederent  argenti 
Debuerant  autem  iamtandem  saltem  reliquie  tantille  dignitatis 
monetc  permansisse :  ex  quo  de  eius  instauratioue  meditatum  non 
est  Sed  que  tautisper  inoleuit  eonsuetndo  siue  liecneia  adulterandi 
expilaudi  et  inficiendi  monetam  cessare  non  potuit  nee  in  hnnc 
diem  cessat.  Nam  qualis  postea  prodierit  et  in  quo  statu  nunc 
sit  pudet  ac  dolet  diecre  In  tantam  enim  vilitatem  hodie  collapsa 
est  vt  XXX  marclic  vnam  libram  argenti  vix  contineant.  Quid 
autem  restat  si  non  succurratur  nisi  vt  deineeps  prussia,  auro  et 
argento  vacua,  monetam  mere  cupream  habeat  Vndc  peregrina- 
rum  mercium  invectiones  omnesque  negociationes  breui  sint  per- 
iture  Quis  onim  externorum  mercatorum  merces  suas  moneta 
cuprea  commntarc  volet  Quis  denique  nostratium  in  peregrinis 


Digitized  by  Google 


38 


I.   8CHHIFTKN  VON  COPERNICUS. 


oris  cadcm  moneta  cxoticas  merces  comparare  potent  Hanc  tarnen 
ingentcm  reipublice  prussiane  cladeni  hi  quorum  interest  con- 
tempti  despiciunt  et  dulcissimam  »ibi  patriam  cui  post  pietatem 
in  deum  nedum  ofKcii  plurimnm  scd  cciam  ipsam  vitam  debent 
in  dies  magis  ac  magis  supina  negligencia  miserabiliter  labi  ac 
pcriri  sinunt. 

Cum  ergo  tantis  viciis  labor  et  prussiana  moneta  et  per  cam 
tota  patria  soli  aurificcs  et  hi  qui  bonitatem  metalli  callent  eius 
crumnis  fruuntur  Colligunt  enim  ex  mixta  pecunia  antiquam  ex 
qua  eliquatum  argentum  vendunt,  plus  Semper  argenti  cum  mo- 
neta mixta  ab  imperito  vnlgo  reeipientes:  at  postquam  antiqui 
illi  solidi  iam  penitus  cuanescant,  eliguntur  proximo  meliores  rc- 
licto  pecuniarum  aceruo  detcriori  Hine  illa  vulgaris  et  per])etua 
querimonia  Aurum  argentum,  annonam  familic  mercedem  opino  um 
operam  et  quiequid  in  humanis  vsibus  est  solitnm  transcendere 
precium  sed  oscitantes  non  expendimus  omnium  rerum  charitatem 
ex  vtilitate  monete  prouenire :  Crescunt  enim  ac  decrescunt  omnia 
ad  monete  conditionem :  presertim  aurum  et  argentum,  que  non  erc 
vel  cupro  sed  auro  et  argento  appreciamus,  Nam  aurum  et  argen- 
tum dieimus  esse  tanquam  basim  monete  cui  ineubat  eius  estimatio. 

At  contendet  fortasse  aliquis  exilem  monetam  vsibus  huma- 
nis coramodiorem  esse :  nempe  subuenientem  pau pertat i  hominum, 
reddentem  leui  pretio  annonam  et  cetera  vitc  mortalium  neecssa- 
ria  facilius  snppcditantem  per  bonam  autem  monetam  omnia  cha- 
riora  reddi,  colonos  ac  censu  annuo  oneratos  preter  solitum  gra- 
uari.  Laudabunt  hanc  sentenciam  spe  lucrj  priuati  quibus  hactenus 
permissa  est  eudendi  monetam  facultas  nec  fortassis  mercatores 
et  opifices  quibus  nihil  propterea  perit  eam  improbabunt  quando 
quidem  ad  auri  valorem  merces  et  res  suas  vendunt  et  quo  moneta 
est  exilior  eo  maiori  pecuniarum  numero  eas  commntant  Verum 
si  communem  vtilitatem  respicient  negare  vtique  non  poterunt 
prestantem  monetam  non  modo  reipnblice  verum  eciam  sibi  ac 
omnium  hominum  ordinijsalutarcm,  exiguam  vero  perniciosam  esse: 


Digitized  by  Google 


2.   DIE  DENKSCHRIFTEN  ÜBER  DIE  MÜNZE.  39 

Qnod  cum  mnltis  rationibus  satis  perspicuum  sit,  eciam  ipsa  ex- 
periencia  reram  magistra,  verum  esse  discimus:  Videmus  quippe 
eas  terra«  potissimum  florere  qne  bonam  monetam  habent,  de- 
crescere  antem  et  perire  qne  deteriore  vtuntur:  floruit  nimirum 
et  prnssia  tunc  qnando  vna  marcha  prathenicalis  duohus  florenis 
vngaricis  emebatur  et  qnando  vt  premissum  est  dne  marche  pru- 
thenice  et  VIII  scoti  selibra  id  est  marcha  argenti  pnri  commu- 
tabatnr  Interim  vero  vilescente  in  dies  magis  ac  magis  moneta 
decrescit  et  patria  nostra  atque  hac  peste  et  aliis  calamitatibus 
vsqne  ad  vltimum  pene  funus  perducta  est  Constat  preterea 
ipsa  loca  qne  bona  moneta  vtuntur  artibns  et  opificibus  egregiis 
neenon  et  rerum  affluencia  poliere  Ac  contra  vbi  vilis  moneta 
in  vsii  est  ignauia  desidia  ac  resupinato  ocio  tarn  bonarnm  artium 
quam  ingeniorum  culturam  negligi  atque  omnium  eciam  rerum 
abnndantiam  interire:  Nondum  memoriam  hominum  excessit  fru- 
raenta  et  annonam  minori  pecuniarnm  numero  in  prnssia  empta 
fuisse  cum  adhuc  bona  moneta  vteretur  Nunc  antem  ea  vilescente 
omnium  rerum  que  ad  victum  et  humanuni  vsum  pertinent  pre- 
cinm  ascendere  experimur  Ex  quo  perspieuum  esse  postest  leuem 
monetam  desidiam  magis  alere  quam  paupertati  hominum  subue- 
nire  Nec  magnopere  monete  exaltatio  censualee  grauare  poterit 
qui  se  plus  8olito  suo  dominio  pendere  videantur  fruetus  terre 
pecora  et  id  genus  rerum  suarum  maiori  eciam  pretio  sunt  vendi- 
turi  Reciprocum  enim  dandi  accipiendiquä  vicissitudinem  propor- 
cionata  monete  mensura  compensahit. 

Si  igitnr  calamitosam  hactenus  pmssiam  monete  restanratione 
Iam  tandem  aliqnando  restitnerc  placet  Cauenda  imprimis  crit 
confusio  cx  varietate  diuerearum  officinarum  in  qnibus  endenda 
est  proveniens:  Multiplicitas  enim  vniformitatem  impedit  maioris- 
que  negocii  est  plures  officinas  in  officio  rectitudinis  conseruari 
quam  vnam.  *  Duo  igitnr  ad  summum  designentur  loca  vnus  in 


*  Bei  der  zweiten  Redaction  der  Denkschrift  sind  folgende  Sätze  weg- 


Digitized  by  Google 


10  I.    SCHKIKTKN  VON  COI'EKNICTS. 

tems  regic  maiestatis  Alter  in  ditione  principis.  In  primo  cudatnr 
moneta  qne  ex  vno  latere  iuBignÜB  regalibus  ex  altem  terrarum 
prussie  signetnr  In  seennda  antem  officina  ex  vno  latere  in- 
signiis  regÜB  Ex  altera  vero  numniismate  principis  signernr  Vt 
vtraque  moneta  imperio  regio  subsit  et  suc  maiestatis  mandato  in 
veu  tocins  regni  sit  et  accepta  Que  res  ad  animorum  eoncilia- 
Honem  et  negociationnm  communionem  non  parnm  ponderis  e*t 
habitnra. 

Opere  precium  autem  erit  qnod  he  due  monete  vnius  sint 
grani  valoris  et  cxtimationis  et  vigili  cura  primatnm  rcipnbliec 
inxta  Ordinationen!  nnnc  instituendam  perpetno  persenerent  Et 
qnod  principcs  vtrinque  nihil  lncri  ex  monete  cussione  senciant, 
sed  tantnm  dnmtaxat  eris  addatur  et  ipsa  extimatio  valorem  ex- 
cedat  vt  impendiornm  iactura  sarciri  possit  et  conflandi  monetam 
adimatnr  occaflio. 

Vt  item  huius  nostri  temporis  confusionem  quam  commixtis 
none  monete  cum  antiqua  peperit  deinceps  non  incidamus  neces- 
8arium  videtnr  vt  exorta  noua,  vetns  aboleatur  ae  prarsus  inter- 
eat  et  inxta  proportionem  valoris  sui  in  officinis  pro  noua  com- 
mutetur  Alioqnin  inanis  erit  renonande  monete  opera.  et  eonfusio 
posterior  fortassis  peior  priore  Infieiet  enim  denuo  antiqua  nouc 
monete  dignitatem:  mixta  eqnidem  reddet  summam  a  insto  pon- 
dere  deficientem  et  niminm  multiplicatam  sequetur  que  dieta  est 
snperiuB  ineommoditas  Cui  si  quis  adhue  obviandum  arbitretnr  per 
hoc  videlicet  vt  remanentia  vetera  nummigmata  tanti  minoris  esti- 
mentur  comparatione  noue  monete  quantum  eorum  valor  deterior 
est  aut  exilior  Sed  hoc  sine  magno  errore  fieri  non  poterit  Tanta 

« 

gelassen :  Conduceret  itaque  vttum  et  commune»!  es*e  in  tota  prussia  ofjieinum 
monetarium  in  qua  omnis  generis  moneta  ex  vno  latere  uummisnmte  »tue  in- 
signiis  terra rum  prussie  signetur  ita  et  nuperne  roronam  »aper eminentem  habeat 
vt  ex  hoc  regni  superioritatetn  recognoncat  Ex  altern  vero  latere  ducis  prussie 
insigne  pre  se  /erat  Corona  regni  ineumhente. 

Quod  si  renitente  principe  prussie  Jieri  non  pnsset  eo  qnod  proprium  o  fji- 
einum habere  contenderet  duo  ad  sunnnum  de&tgnentur  loca. 


Digitized  by  Google 


2.   DIE  DKNK80HR1PI"EN  ÜBER  DIE  MÜNZE.  11 

enim  est  nunc  tnm  grossorum  et  solidorum  tum  eeiam  denariorom 
multiplex  diuersitas  vt  singulu  nummismata  iuxta  eoiiditionem  va- 
loris  8iii  estimari  et  ab  invicein  discerni  vix  possint  Quo  fit  vt 
imlucta  monete  varietas  confusionem  generarct  inextricabilein  ac 
negociantibus  et  contrahentibus  labores  molestias  atque  alia  in- 
eomnioda  äußeret  itaque  melius  Kemper  erit  veterem  monetam  in 
reparatione  recentis  penitus  abolere  Oportebit  enim  tantillum  dam- 
num  Hemel  equanimiter  pari  si  modo  damnum  dici  possit  vnde 
vberior  fructns  et  vtilitas  magis  constans  nascitur  ae  respublica 
inerementum  sumit. 

Monetam  vero  prussianam  in  primam  illam  dignitatem  erigerc 
difticillimum  est  et  post  tantum  casum  forte  impossibilc.  tum  quc- 
uis  eius  reparatio  res  sit  non  parai  negocii  pro  hornni  tarnen  tem- 
jHirum  conditione  commode  renovari  posse  videtur  vt  «altem  ad 
XX  marebas  libra  argenti  redeat  liac  ratione  Pro  solidis  suman- 
tnr  eris  libre  tres.  argenti  vero  puri  libra  vna  minus  vncia  media 
vel  quantum  pro  expensis  detrahendum  sit:  Confletur  massa  ex 
qua  marche  XX  fiant  que  in  emptione  valebunt  libram  vnam; 
Id  est  duas  marchas  argenti :  Eadem  ratione  eciam  fieri  possint 
seoti  seu  grossi  et  oboli  prout  pluciierit. 

De  argenti  ad  aurum  eomparatioiie. 

Superius  dietum  est  aurum  et  argentum  esse  basim  in  qua 
residet  bonitas  monete  Et  que  de  moneta  argenti  exposita  sunt 
possunt  ctiam  pro  maiori  parte  ad  auream  referri  Reliquum  est 
vt  ex  transnerso  auri  et  argenti  eommutandi  rationem  expouamus 
Primum  igitur  inuestigare  oportet  que  sit  ratio  appreciationis 
meri  auri  ad  argentum  merum  siue  purum  ut  de  geuere  in  speeie 
et  a  simplicibus  ad  coni])osita  descendamus  Porro  cadein  est  ratio 
auri  et  argenti  informium  que  siguatorum  in  eodem  gradu  ac 
rnrsus  eadem  ratio  auri  signati  ad  informe  que  argenti  signati  a<l 
argentum  informe  sub  eodem  gradu  mixtionis  et  pondere  Puris- 


Digitized  by  Google 


42  I.  SCHRIFTEN  VON  OOPEBNICUS. 

simum  antem  an  mm  quod  apud  nos  signatum  reperitnr  sunt  flo- 
rcni  vngarici  hü  namqne  niraiam  habent  admixtionis  et  tantum 
forte  qnantum  oportuerat  pro  expensis  deduci  in  monetarii*  vnde 
rite  commutantur  pro  mero  anro  sub  eodem  pondere  dignitate 
sipüi  supplente  defectum  florenorum:  Sequitur  ergo  eandem  esse 
rationem  argenti  puri  informis  ad  anrum  puram  informe  et  eius- 
dem  argenti  ad  florenos  vngaricos  ponderibus  non  mutatis  At  flo- 
reni  vngarici  CX  iusti  et  equalis  ponderis  per  grana  videlicet 
LXXII  inplent  libram  vnam  'libram  scmper  intelligo  que  continct 
marchas  duas  ponderis.)  Hoc  argumento  inuenimus  commnniter 
apud  omnes  gentes  libram  vnam  auri  puri  tantum  valere  quantum 
argenti  puri  libre  XII.  Inuenimus  tarnen  et  XI  libras  olim  pro 
vna  auri,  quam  ob  causam  ab  antiquo  constitutum  esse  videtur 
vt  aurei  vngarici  X  appendant  libre  partem  vndecimam:  quod  si 
sub  eo  pondere  idem  precium  hodie  duraret,  expeditam  haberemus 
conformitatem  monete  polonice  et  pruthenice  seenndum  expositam 
rationem :  factis  enim  XX  marcis  circitcr  ex  libra  vna  argenti 
prouenirent  ad  amvssim  pro  anreo  marchc  duc,  loco  XL  grosso- 
rum  polonicalinm  Sed  postea  quam  vsu  reeeptum  sit  vt  XII  partes 
argenti  sint  pro  vna  auri,  dissidet  pondns  cum  pretio  vt  X  aurei 
vngaricales  redimant  libram  vnam  argenti  et  vndecimam  partem 
libre*  Si  igitur  cx  libra  argenti  et  cius  vndeeima  parte  fiant  marchc 
viginti  erunt  polona  et  prussiana  monete,  recta  rationc  coequate 
grossns  ad  grossum  et  marchc  due  pruthenice  pro  anreo  vngari- 
cali  Sed  precium  argenti  crit  in  selibras  singula«  marchc  VIII  et 
solidi  X  aut  circitcr. 

Verum  si  vtique  vilitas  monete  et  patrie  intcritus  placeat  ac 
ardua  nimis  videbitur  tantilla  restitutio  et  adeqimtio  vismii<|ue 
fuerit  vt  XV  grossi  polonici  maneant  pro  marcha  et  pro  anreo 
vngaricali  marchc  due  seoti  XM  Id  quoque  iam  dicris  modis  non 
magno  negotio  fict  si  marche  XXIIII  ex  argenti  libra  tiant  Ita 
sanc  contigit  nuper  quando  adhur  marche  XII  precium  essent  in 
singulas  selibfas  argenti  et  pro  tanta  pei  nnia  florcnuH  vngaricus 


Digitized  by  Google 


2.  DIE  DENKSCHRIFTEN  ÜBER  DIE  MÜNZE.  43 

commutabatur.  Hec  gracia  exempli  et  pro  manuductione  dicta  sunt 
Nara  infiniti  sunt  modi  constitutionis  monete  nec  est  possibile  ex- 
plicare  omnes  sed  communis  consensus  matura  deliberatione  po- 
tent hoc  vel  illud  definire  prout  accommodatissimum  vidcbitur 
reipubtice.  Quod  si  moneta  ad  florenum  vngaricum  recte  se  ha- 
buerit  et  erratum  non  fuerit  facile  eciam  alii  floreni  iuxta  con- 
tinenciam  auri  et  argenti  ad  illorum  comparationem  taxabnntur. 

Hcc  de  monete  reparatione  dixisse  sufficiat  vt  dumtaxat  in- 
telligatur  quibus  modis  ceciderit  dignitas  eius  et  quomodo  reduci 
possit  quod  ex  supradictis  perspicuum  esse  spero. 

Epilogus  rcductionis  monete. 

Circa  reparationem  et  consernationem  monete  hec  eonsi- 
deranda  videntur. 

Primum  ne  absque  maturo  procerum  consilio  et  vnanimi 
decreto  moneta  nouetur. 

Secundum  vt  vnus  dumtaxat  locus  ofticinc  monetarie  si 
fieri  potest  deputetur  vbi  non  vnius  ciuitatis  nomine  sed  tocius 
terre  cum  ipsius  insigniis  fieret  hnius  sentencie  efficaciam  moneta 
polonica  demonstrat  que  propter  hoc  solum  retinet  estimationem 
suam  in  tanta  terrarum  amplitudine. 

Tertium  vt  in  publicatione  noue  monete  interdicatur  et 
aboleatur  antiqua. 

Quartum  vt  inviolabiliter  et  immutabiliter  perpetno  obscr- 
uetur  quod  XX  marche  dumtaxat  et  non  amplius  fiant  ex  libra 
vna  pari  argenti:  dempta  eo  quod  pro  expensis  opificii  deduci 
oportet:  Ita  nempe  prussiana  moneta  proporcionabitur  polonice, 
vt  viginti  grosse  prussiani  simul  ac  polonici  marcham  pruthenicam 
constituant. 

Qu  in  tum  vt  caueatur  a  nimia  monete  multitudinc. 
8  ext  um  vt  in  omni  specie  sua  simul  prodeat  moneta  hoc 
est  vt  scoti  siue  grossi,  solidi,  et  oboli  pariter  eudantur. 

De  admixtione  vero  quanta  esse  debeat :  an  grosse  et  solidi 


Digitized  by  Google 


11 


I.  SCHRIFTEN  VON  (  Ol'KRNK  lS. 


haut  an  cciaui  denarii  argentei  qui  fertonem  vel  niarcbam  niediam 
aut  eciam  integram  valeant,  in  placito  est  coriiin  quoruni  interest : 
nisi  vt  modus  sit  Et  ita  decernatur  vt  in  futurum  perpetuo  nianeat. 

De  obolis  quoque  ratio  babenda  est.  quoniam  omnino  parum 
nunc  valent  Ita  vt  integra  niarclia  vix  suprn  vnius  grossi  argen- 
tum  contineat. 

Postrema  autem  difficultas  oritur  ex  contractibus  et  obliga- 
tionibus  ante  et  post  innouationem  inonete  facti»  In  quibus  mudum 
inveuire  oportet  ne  contrahentes  niniium  grauentur.  Quemadmo- 
duni  pristinis  temporibus  factum  est  vt  patet  ex  bis  que  in  altero 
latere  •  huius  folii  descripta  sunt. 


*  Auf  <ler  Rückseite  de»  Blattes  folgt  eine  Abschrift  des  MUnz-Edictcs 
vom  Jahre  NIS,  welches  in  der  Warschauer  Auajrabe  nur  in  einer  polnischen 
Ucborsetzuug  mitgcthcilt  ist,  ohne  dass  zugleich  angegeben  wäre,  e«  »ei  das 
Original,  wie  selbstverständlich  in  deutscher  Sprache  geschrieben.  Es 
inusstc  dies  hier  hervorgehoben  werden,  weil  Unkuudige  *oust  leicht  zu  irri- 
gen Schlüssen  verleitet  werden  könnten. 
Der  Anfang  dieses  Dokumentes  lautet : 
Uisse  nachgeschrieben   l'erramung  dess  gantzen  Landen 
ist  airsgangen  von  Marienburg  am  Sontag 
nach  aller  Heiligen  tag  UIH. 
Ztan  ertten  Wen  Zinser  mit  guUem  alten  gefde  gekaicß  nein  rar  III  .Taren 
als  vor  der  Satzung  die  rerratnet  war  anno  A*  f  /  rf  Martini  die         mtt  gul- 
tem  netten  geUle  beza/t  irerden  <xler  mit  de*  yefdx  teirde,  u.  *.  ir. 


Digitized  by  Google 


Uebersetznngen  ans  dem  Griechischen. 
1.  Die  Briefe  des  Theophylactus  Simocatta. 


Vorbemerkung. 

Auf  den  nachstehenden  Blättern  kommt  das  interessanteste  Zeugnis» 
für  die  humanistischen  Studien  von  Copernicus  zum  Abdrucke.  Um  dem 
Leser  ein  selbstständiges  Urtheil  über  den  Werth  dieser  Erstlingsarbeit 
des  grossen  Astronomen  zu  ermöglichen,  ist  der  griechische  Text,  wie 
ihn  die  von  Aldus  (Venedig  1491)'  besorgte  Ausgabe  der  'Krt-oXai 
3ta<poptov  'iiXo30'^«ov.  ^r/ropeuv.  ooept^euv  bietet,  der  lateinischen  Ueber- 
setzung  gegenübergestellt.  Es  wird  sich  bei  der  Vergleichung  freilich 
ergeben,  dass  Copernicus  nicht  genau  nach  der  Aldina  übersetzt  hat. 
Allein  abgesehen  davon,  dass  die  Aldina  der  älteste  Abdruck  des  grie- 
chischen Textes  ist  und  dem  Copernicus  neben  seinem  Manuskripte  vor- 
gelegen haben  kann,  muss  das  Manuskript  des  Copernicus  auch  an 
vielen  Stellen  mit  dem  Texte  der  Aldina  übereingestimmt  haben.  Wo 
diese  Uebereinstiinmung  im  Gegensatze  zu  den  uns  bekannten  Manu- 
skripten und  den  spätem  Ausgaben  besonders  hervortritt,  wird  in  den 
Anmerkungen  hervorgehoben;  ebenso  sind  dort  die  wesentlichen  Ab- 
weichungen der  Uebersetzung  von  der  Aldina  verzeichnet. 

Für  den  griechischen  Text  ist  die  Orthographie  und  Interpunktion 
der  Aldina  nicht  beibehalten.  Ganz  abgesehen  davon,  dass  beide  von 


Digitized  by  Google 


4<i 


I.    SCHRIFTEN  VON  COPERNICU8. 


dem  heutigen  Gebrauche  ganz  abweichen,  finden  sich  in  der  Aldina, 
—  wie  es  bei  allen  ersten  Drucken  der  Fall  ist  —  viele  Fehler. 
Es  sind  dies  nicht  nur  Verstösse  gegen  die  Accentregeln  und  die  In- 
terpunktion, sondern  oft  stehen  einzelne  Buchstaben,  wie  ganze  Silben 
an  falscher  Stelle ;  bald  sind  Worte  auseinandergerissen ,  bald  wieder 
in  sinnentstellender  Weise  zusammengeschoben.  —  Die  Interpunktion 
ist  aus  der  Ausgabe  von  Boissonade  übernommen.  * 

Auch  die  Copernicanische  Uebersctzung  ist  nicht  mit  diplomati- 
scher Treue  wiedergegeben ;  vielmehr  ist  hinsichtlich  der  Orthographie 
und  Interpunktion  in  derselben  Weise  verfahren,  wie  bei  dem  Abdrucke 
aus  dem  Werke  de  revolutionibus  orbium  coelestium.  Die  Veröffent- 
lichung der  vorliegenden  Schrift  ist  zwar  durch  Gopernicus  erfolgt; 
allein  es  ist  kaum  anzunehmen,  dass  er  selbst  den  Druck  Uberwacht 
habe.  Zudem  lägst  sich  bei  einem  Druckwerke  jener  Zeit  schwer  un- 
terscheiden, ob  die  Interpunktion,  wie  die  orthographische  Behandlung 
der  Sprache,  der  Eigenart  des  Schriftstellers  angehöre,  oder  der  Will- 
kür und  Nachlässigkeit  des  Setzers.  In  der  Gopernicanischen  Ueber- 
setzung  der  Briefe  des  Theophylactus  sind  Interpunktion  und  Ortho- 
graphie mit  der  grössten  Willkür  behandelt.  Durch  Wiedergabe  der 
sinnentstellenden  und  verwirrenden  Fehler  würden  aber  dem  eigent- 
lichen Zwecke  des  Abdruckes  Hindernisse  in  den  Weg  gestellt,  deren 
Beseitigung  vorzugsweise  Pflicht  des  Herausgebers  zu  sein  scheint. 
Diese  hellenistische  Studie  des  Gopernicus  bietet  ohnehin  dem  Verständ- 
nisse schon  hinreichend  Schwierigkeiten,  so  dass  ihre  Vermehrung  recht 
unnöthig  wäre. 

Wer  aus  irgend  einem  Grunde  einen  diplomatisch  treuen  Abdruck 
einzusehen  wünscht,  findet  denselben  in  Hipler's  Spicitegium  Coperni- 
canum  p.  74  ff.  Der  Abdruck  in  der  Warschauer  Ausgabe  ist  incorrect, 
die  Herausgeber  haben  sich  mannigfache  Aenderungen  gestattet;  auf 
die  wichtigsten  derselben  wird  in  den  Anmerkungen  hingewiesen  werden. 

*  Theophylacti  Siinocattac  Quaestiones  physicas  et  epistolas  ad  codd. 
recenBiiit  versione  Kimedonciana  et  notis  instruxit  Io.  Franc.  Boissonade 
Parians  MDCCCXXXV. 


Digitized  by  Google 


1.  DIE  BRIEFE  DES  TIIEOPHYL ACTUS  SIMOCATTA. 


Theophylacti  Scholastici  Himocati 

epistolae  morales  rurales  et  amatoriae 
interpretatione  latina. 

CARMEN 

Laarentii  Corvini,  regiae  urbis  Vratislaviae  notarii,  quo  valed 
Prutcnos  describitque,  quantum  sibi  voluptatis  attulcrint 
sequentes  Theophylacti  epistolae,  et  quam  dulcis  sit  a 
natali  solo  extorri  in  patriani  reditus. 


Prussia,  quam  stellis  iulgentibus  Arcades  ursae, 

Cumque  boote  vident  locida  plaustra,  vale; 
Quae  oereale  solum,  piscosa  flnenta  sinusque 

Vitiferos  colles  et  pecudum  aber  habe«. 
Atque  ubi  Hyperborei  perfunderis  aequoris  aestu, 

Heliadum  lacrimas  succina  cara  legis. 
Nec  propriis  contenta,  aliis  tibi  pluris  ab  oris 

Per  mare,  per  terras  adcumulantur  opes. 
Inter  Prutenas  Thorun  insignior  urbes 

Felici  auspicio  terque  quaterque  vale. 
Tu  tue,  signiferum  dum  bis  sol  aureus  arcuni 

Circuit,  innumera  cnm  bonitate  foves. 
Sit  tuus  incoluini  felix  cum  plebe  senatus, 

Jucundam  vitam  civis  et  omnis  agat, 
Cuius  pro  meriti8  et  pro  bonitatis  honore 

Quando  abs  me  nequeat  gratia  digna  dari. 
Attainen  aeternum  mihi  decantabere,  muro8 

Istula  dum  praeterlabitur  amne  tuos. 
Prosequitur  te  rite  nepos  Atlantis  amico 

Sidere,  perlepidos  quod  pari«  alma  viros. 
Quos  inter  Lucas,  magna  gravi  täte  verendus. 

Praesul  et  antistes  religione  nitet; 


1*%  1.   SCHRIFTEN  VON  (OPERNItTS. 

Varmiii  cui  scrvit  Prutenae  portio  terrae 

Magna  ruI>  iin|)crio  rite  beata  sno. 
Huic  vir  rioctus  ädert.  Aeneac  nr  fiduR  AehateR, 

Hoc  opuR  ex  Gracco  in  verba  Latina  trahenR. 
Qui  celercm  lunae  cursum  alternosqne  meatuR 

Fratris  euin  profugiR  tractat  et  aRtra  globiR, 
Mirandum  OmnipotentiR  opuR,  rernmque  lateuteR 

Caii8a8  Reit  miriR  quaerere  principÜR. 
Omitto  pleroRque  alinR.  nam  vector  habeniR 

LaxiiiR  immissiR  non  remoratnr  equoR. 
Hunc  agitare  leveR  patriae  praeduleiR  amore 

Ingenti  couiux,  iusserat  Ann«  rotaa. 
Propterea  Thorun  itemmque  iterumqne  valeto. 

Sitque  tuiR  Remper  rebus  adanctnR  bonos. 
Hinc  j>er  odorati  nemoriR  pineta.  per  altoR 

Lucor,  per  valles,  per  iuga  multa  vehor; 
Oppida  perque  tuo  rex  SigiRmunde  potenti 

Subiecta  imperio  regna  per  ampla  feror. 
Haec  spatiosa  tribus  dimetior  arva  diebus; 

Sie  propero  patriae  laetus  adirc  donioR. 
Ista  uiolesta  lieet  via  sit,  sed  lectio  Graii 

Sola  Süuoeati  perbreve  fecit  iter. 
Doncc  Sarmaticae  venio  ad  confinia  terrae, 

Quae  vagus  a  nostris  separat  amnis  agris. 
Ainnis  arenosus  per  scirpea  saxa  volutus 

Somniferum  fraetis  murmur  adauget  aquiR. 
Hie  gurguRtioli  tenuissima  tecta  subimus 

Pauperis  et  fessos  rite  fovemus  eqnos. 
CaseolaR  nnbis,  quos  nucea  fiscina  nondum 

Piene  sicoarat,  prodiga  portat  änus. 
Sed  poRtquam  humoris  nihil  haee  cerealis  haberet. 

Finitimo  arentem  gurgite  pono  sitim. 
Haurit  et  Anna  envis  argentea  flumina  palinis. 


Digitized  by  Google 


I  .   DIE  BRIKFE  DKK  TH BO PH Yl ACTI  S  HIMOt'ATTA.  49 


Qua  sunt  Kleaiacuin  lambere  visu  Holum, 
Atque  ait:  hiberni  rata  buui  me  pocula  ninsti 

Potasse,  usqne  adco  est  dulcis  in  ore  latex. 
Quarta  ubi  lux  oritur,  miti  nos  Slesia  tracrn 

Aeris  et  coelo  dexteriorc  capit. 
Hic  coniux  dudum  optata  tellure  potita 

Cum  tali  patriam  voce  salutat  humum. 
Salve  terra,  salus  mea,  vota  et  gaudia,  quae  me 

Infantein  magna  sedulitate  foves! 
Suscipc  Prutenae  redeuntem  a  limite  terrae. 

Et  solita  gnatae  dexteritatc  fave. 
Scilicct  extorris  memori  te  semper  habcbani 

Pectore ,  dulce  fuit  commeroinissc  tui ! 
Si  mihi  velifero  serviret  Prussia  portu, 

Et  daret  adductas  caerula  puppis  opes, 
Si,  velut  indoctae  carus  mihi  saepe  maritus 

Dixerat.  auriferas  funderet  Hermus  aquas, 
Aut  mihi  Caucaseis  flueret  de  montibus  aurum. 

Imbre  quod  effuso  Colchica  regna  legunt: 
Tu  mihi,  cara  parens,  es  longe  optatior,  et  te 

Quod  pluris  faeiam  vivit  in  orbe  nihil! 
Haee  postquam  cdiderat,  dilectos  laeta  penates 

Promisso  ad  solidam  munere  poscit  opem. 
Hinc  cgo:  et  o  superi,  mitissima  numina!  dixi. 

Haec  telluB  quorum  sub  ditione  viget, 
Diva  quoquc  Hedwigis,  cuius  sub  principe  quondam 

Slesia.  nunc  coeli  regia  tota  iacct, 
Efficite,  ut  salvos  Rex  omnipotentis  olympi 

Nos  servet  patrio  rcstituatque  lari! 
Dum  loquor.  apparent  montis  nimbosa  sequacis 

Culraina  et  in  summo  turris  opaca  iugo.  * 

*    Mo,,*  „eqiuLT  nonnt  Corvinus  den  Zobtcn,  weil   er  d«m  Rois.?iu|(>u 


•» 


Digitized  by  Google 


50  1.    SCHRIFTEN  VON  COPEBNICIS. 

Paulatim  ostentat  ae  Vratislavia  celsis 

Moenibus  ad  Phoebes  usquc  levata  globum. 
Hnic  gaudente  gradu  inagiiae  auccedimua  urbi. 

Lux  ubi  in  Hesperias  prona  recessit  aquaa. 
Et  poatquam  chari  reduces  gratantur  amici, 

Posthabitae  petimus  dulcia  tecta  domua. 
Hic  ubi  aeptenos  Olafia  piacifer  orbes 

Vereat  et  illisis  suave  susurrat  aquis; 
Hacc  mihi  tecta  piua  multos  illacsa  per  anno* 

Coniuge  cum  cara  donet  habere  Dcua. 
Exul  in  arcteis  alius  sibi  lucra  procellis 

Quaerat,  et  ad  Calpen  fluctuet  Herculeam. 
Naviget  ardcntis  post  torrida  brachia  Cancri. 

Et  loca  libratae  post  siribunda  plagae, 
Pergat  ad  insignein  stellis  radiantibus  aram 

Spectet  et  australis  sigua  sepulta  poli. 
Ignotoque  prius  iactatus  in  aequore  nobis 

Rugosum  opposito  ducat  ab  orbe  piper, 
Multaque  possideat  peregrinis  iugera  terris. 

Congreget  ut  multas  divcs  et  exul  opcs. 
Sit  mihi  lenta  domi  requica,  ardensque  faminus 

Atque  alimenta  meam  depositura  famem. 
Dulcius  est  parvo  in  patria  dominarier  arvo 

Quam  centum  externam  vertere  bobna  humum. 

Utque  Simocati  sapientis  epistola  in  auras 

Prodeat,  impressis  est  patefacta  modis. 
Prima  docet  mores,  rus  altera,  tertia  amorcs, 

Sic  opus  altcrna  tcxitur  usquc  vice, 
Unde  velut  riguo  varios  de  germine  florea 

Virtutuin  poterit  lector  habere  decus. 

gleichsam  nachfolgt.  —  Auf  dem  Zobten  stand  bis  l.VW  ein  Thurm  Vgl. 
FIHdcner  Rio-  et  Bibliographia  Silesiaca  p  :t:>2. 


Digitized  by  Google 


2.   UIE  HRiKKK  l>KS  TIIKOPHYLACTI  S  SIMOC'ATTA.  f>t 


Ad 

Reverendissünum  Dominum  Lucam  Episcopum  Varmiensem 
Nicolai  Coppemici  Epistola. 

Peroptime  vidctur  mihi,  reverendissiinc  domine  ac  nostrae 
patriae  pater.  moralcs,  rustieanas  et  amatorias  epistolas  Tlieo- 
pliylactuin  seolasticum  eoordin.iyisse. 

Hie  Haue  consideraiiH ,  quotl  varietas  prae  ceteris  dcleetare 
soleat,  quod  qnidem  diversa  iugcniu  diversis  rebus  ohlecteutur. 
siquidem  aliis  gravia,  aliis  lcvia,  scvera  aliis,  uouuullis  fabulosa 
plaeent.  et  singuli  singulis  gaudcnt:  levia  gravibus,  et  lasciva 
sevcris  ita  comniiscuit ,  ut  quisque  lecturns  in  Iiis,  tamquaui  in 
hortalo  quodam,  ex  floseulorum  varietate,  quod  magis  plaeet, 
coüigere  possit.  Iu  his  vero  ouinibus  tantam  utilitatem  constituir, 
ut  uon  epistolae ,  sed  legcs  potius  et  praecepta  iustitutionis  hu- 
manae  vitae  appareant:  mauifesto  brevitatis  earum  argumenta, 
quas  ex  diversis  auctoribus  brevissimas  et  fecundissimas  eollegit. 
De  niuralibus  quidein  et  rustioanis  non  facile  quis  forte  dubitabit ; 
amatoriae  autem  etsi  lasciviam  ex  titulci  practeudere  videantur, 
attainen,  qucmadmodum  amaritudo  pharinaeoruui  dulcibus  a  me- 
diiis  contemperari  solet,  ut  assumcntibus  gratior  fiat,  ita  prope- 
luoduiu  et  ipsae  castigatae  sunt,  ut  uon  minus  moralium  uomen 
sortiri  debuissent.  Quae  cum  ita  sint,  iniquum  putans,  quod  aolis 
Graecis  legerentur,  et  Latinis  uon  essent  communiores ,  eas  pro 
virili  parte  Latino  sermone  intcrpretari  curavi.  Tibi  autem  reve- 
rendissimc  domine,  munusculum  hoc  dedico,  sed  bcneficentiae  tuae 
miuime  comparaudum,  quum  omnis  huiusmodi  higenioli  mei  labor 
vel  frmtus  tuus  esse  merito  censeatur,  si  verum  est,  sieut  utique 
est.  quod  etiain  Ovidius  quondam  ad  Caesarein  Gemianicum  dixerat : 
lugeuium  vultu  statque  eaditque  tuo. 


Digitized  by  Google 


■ 


52  I.  SCHRIFTEN  VON  COPERNlCTS. 

THE  OPH  YL  ACTI 

Schola8tici  Simocati'  Epistolae 

Morales,  Rurales  et  Amatoriac,  iuterpretatione  hitina. 

<  » 

1.  Moralis.  Critias  Plotino. 

Musicum  animal  cicada.  Aurqra  lucentc 1  cantare  ineipit ;  sed 
multo  resonantior  et  secundum  sui  naturam  loquaeior  hora  meri- 
diaua  pereipitur,  utpote  solaribus  inebriata  radiis.  Tcretisat2 
igitur  resonans  et  arborem  aram,  agrum  theatrum  faciens  viatori- 
bus  musicam  repraesentat.  Cantare  igitur  nos  quoque  virtutes 
tuas  nrgemur.  His  siquidem  excitamur  et  adraodum  inecndiinus 
in  laudationem  tuam.  Dudum  eniiu  in  sordida  vita  morientes  ex 
littei-is  tuis  ad  virtutes  nos  resuscitasti.  Ita  sim  Critias;  Plotinus  ' 
vel  extra  eorpns  philosophatur  in  terris,  vel  philosophia  incorpo- 
rata  cum  honiinibus  nt  homo  versatur. 

2.  Kuralis.  Dorcon  Moschoui. 

Dux  gregis  admirabilis  mihi  aries  periit,  et  gregali  ducatu 
privatum  est  pecus.   Ingens  luo  malum  et  put»  aliquid  sueecusere 

*  Copcrnicus  hat  den  Namen  St>x<Jr.aTo;,  wie  ihu  die  Aldina  und  die  spä- 
tem Ausgaben  bieten ,  beibehalten ,  während  Ronat  nach  dem  Vorgange  von 
Fabricius  (bibl.  Gr.  Lib.  V,  c.  5,  p.  2SI..  die  Form  Simocattcs  (oder  Simocattaj 
die  gebräuchliclic  geworden  ist.  Die  letztere  Schreibung  stützt  sich  beson- 
ders auf  Suidas,  der  an  den  meisten  Stellen,  wo  er  unsers  .Schriftstellers 
Erwähnung  thut,  ihn  Stpoxarr,;  nennt.  Das  Nähere  hierüber  findet  mau  iu 
der  Ausgabe  des  Theophylactus  von  ßoissonade  (Paris  ls35)  p.  168. 

1  Copernicufl  übersetzt  r,f>i;  <pav£vro;  durch  Aurora  hicente,  indem  er 
hier  ^po;  mit  7,05;  verwechselt.  Das«  nur  ein  Versehen  die  Schuld  trägt,  er- 
sehen wir  aus  dem  71.  Briefe,  wo  dieselben  Worte  tjpo;  ?av£vro;  durch  im- 
minente  rere  wiedergegeben  werden. 

2  Um  die  OnomatopiÜe  festzuhalten,  hnt  Copernicns  den  Stamm  des 
Griechischen  Wortes  TtpsT^eiv  zu  einer  neuen  Wortbildung  benutzt.  Aus 


Digitized  by  Google 


«KiWAAKTnr  F.nimiAAl. 


53 


W  EOI>T  A  A  KTOT 

ixoAArrikov  Tor  iimukatuv  einetoaai 

IW1KAI  AlTOlklkAI  KT  AI  PIK  AI. 

a.  ua  ki'itia?  iivjtinq. 

t>  tett«;  o  uo'joixo;,  ^po;  cpavsvxo^,  nj;  jxs/.moia;  arap/iT'X'- 
fooixtoTEpo;  oe  rot;  <x3fi.33t  xal  tt,v  '^uotv  AaXmspoc  mpa  jxsar^ißpti; 
7>»u^UiTai ,  axTivmv  mnzzp  vjXtaxiov  jxsÖoaxojuvo;.  Tspen'Cei  y°uv  o 
usawoo^,  ßrjpa  to  Ssvopov  iroioujAevo? ,  Usarpov  tov  otypov,  xat  rot; 
o&trat;  ttjV  jiouaixr^v  eiuösi'xvoTat.  TAoai  youv  xai  7)jaeT;  xa;  aa;  aps- 
erstYOfisÖa*  exfrxArooai  y*P  Cfu^upooot  rpo;  efxoluuov  ra 

öjxixEpa.  HaXat  Y*f»  vsxpiuOsvta?  7,u.a;  to>  puitwöst  ßup  ex  ttov  atov 
7paji}iaT<uv  rcpo?  ap*TT(v  e^uytoaas.  Outu>  YevotjiYjv  b  Kpirtas  HXiotI- 
vo;'  r4  3«u{iato;  exto;  <piÄ030<pei  b  eVi  y*J?>  f)  <fiXo3o<p(a  ifojiaTtüÖEioa 
jux  avOptoTrtov  mc  avQpwTto;  avaoTpEcpsxai. 

AH*.  AOPKüN  MUSXQN1. 

O  ra^'ipyo;  reov  TrpoßaTOJV,  b  6aojiaaTo;  u.01  xpib?  airoX«o).E .  xot? 
roijAivTtxr,;  ftfeiiovia;  /T,psu£t  ta  OpEfijxara-     Kaxov   ti  -szovOajuv 

iU>nw>lbvn  Grunde  hat  sich  Cimedoncius  in  seiner  Uebersetzung  ein  neues  Wort 
Tnmnt  gebildet  ihm  von  Boissonade  I.  I.  p.  11 1  als  „verbum  iuauditunr  vor- 
gehalten.) 

'.\  Die  Aidina  hat  durch  eine  irrige  Interpunktion,  indem  sie  erst  hinter 
lka»Tt-*o;  das  Scheidezeichen  setzt,  den  Satz  ganz  unverständlich  gemacht. 
Copernicus  hat  mit  Recht,  diese  Interpunktion  verworfen,  obwohl  auch  durch 
«•ine  Uebcrsetzuug  der  Sinu  noch  nicht  klar  hervortritt.  Cimedoncius  sucht 
tlurch  eine  Umschreibung  den  Gedanken  klarer  zu  machen,  indem  er  freier 
übersetzt .  «Itu,  qui  Critias  eram,  /actus  sum  Plotinus,  qui  cel  extra  corpus 
phil<>t»phatur  etc." 

Vielleicht  hat  Boissonade  Kecht,  wonn  er  raeint  (1.  I.  p.  220),  es  soi  das 
Wort  ID.amvo«  zu  wiederholen  und  die  richtige  Lesart  also:  o&rw  fevo{u.TjV  £ 
Kprrio«  ID.nrrivo;  ID.ro-rno;  fdp  etc.  .,  Vtiiutm  sie  et  ilie  ego  Critias  Jiam  Pioti- 
MK«.'  HtAinus  enun  cei  extra  corpus  philonophutur  etc.  - 


Digitized  by  Google 


51  I.    WHKIFTEN  VON  roi'KKNlCUS. 

mihi  Pana  :  non  enim  alveariorum  priniitiis  ipsum  houoravi.  Qua- 
propter  ad  civitatem  pergo  infcstuni  placaturus,  et  rivilms  narraho 
sacvitiam  haue  dieens:  »propter  mellitnm  Pan  mci  gregis  duceni 
pcrdidit.« 

3.  Amatoria.  Thcano  Eurydieac. 

Naturalis  tibi  ornatus  abscessit  et  rugarum  imminet  reverentia  '. 
Tu  vero  ohsignare 5  veritatem  eonaris  superindueto  oruatu  aniatorcs 
deludensß.  Obedi  tempori  vetula:  non  enim  plaeent  in  autunino 
prata  floribus.  Mcmorare7  et  mortis :  huie  enim  appropinqutiBti. 
et  ex  ea  neeessitate  modcfttiam  exercere  eogita.  Nam  et  Rcnce- 
tutem  et  iuventutem  iniuria  affieis.  Haue  quidem  promittens 
mentita  e»,  illam  vero  acquisita  adulterasti. 

4.  Moralis.    Evagoras  Antipatro. 

Horus  artifex  praepositus  ftüt  marinae  illuvioni  \  et  littorihu» 
niarinos  aestns  refrenabat".  Erat  autem  arena  quaedam  interiecta 
eontinenti  et  mari.  Non  ergo  proeessit  mare  iniuriando  terrae 
vieinac.  Scd  in  sui  ipsius  furibundum  aestum  revertens  magnum 
quidem  continenti  retraxit  insultum.   Horm»  10  igitnr.  o  Antipater, 

4  Copernicus  hat,  wenngleich  tu  freierer  Uebersetzung.  den  Sinn  glück- 
lich wiedergegeben  Ciinedoncius  Ubersetzt  ..virittu  rugis  est  fade?.  Die  Geu- 
fer  Uebersotzung  ..«</  ruyas  yropint/iutt  eloquentia" 

5  Copemicus  hat  hier  dem  obsignnrr  eine  eigenthüroliche  Bedeutung 
untergelegt,  die  es  sonst  nicht  hat ;  rapa/aparretv  hat  eher  eine  dem  obrignare 
entgegengesetzte  Bedeutung.  Cimedonicus  giebt  es  durch  ßngere  wieder,  die 
Genfer  Uebersotzung  durch  obtettrure. 

fi  Die  Atdina  hat,  wie  die  meisten  Codices,  £xtp*uXlC*>v>oa,  welches  Wort 
jedoch  dem  Gedanken,  den  Theophylaetus  ausdrucken  will,  nicht  entspricht. 
Copernicus  Ubersetzt  dem  Sinne  entsprechend  delnden*:  Boissonade  hat  au» 
einem  seiner  Manuskripte  statt  tapauXlCovisi  die  Lesart  fitix^vni  in  den  Text 
übernommen . 

7  Copemicus  hat  »ich ,  da  wohl  kaum  anzunehmen  ist ,  dass  memomrt 
durch  einen  Druckfehler  statt  mementn  gesetzt  sei,  ein  Deponens  memoruri  =r 
menutr  es«e  gebildet. 

H  In  der  Uebersotzung  der  Worte  opo-j;  o  ÖTjj.toyf.70;  %ax  t«{>  ttaXarrU« 
hu-ilve*  xXioouvi  liegt  ein  Verstoss  gegen  die  Griechische  Sprache  und  Gram- 


Digitized  by  Google 


HNHDVAAKTOV  Filim»  VAI.  55 

(•i-j'orov  Kai  ?•  jxoi  ooxtäb  yatairat'vatv  tov  llava  ou  701p  ral;  h'jjl- 
jfrwv  aurov  anap/ai;  erijAr^ajisv.  A10  irpo;  astu  x«>pa>  tov  opft'Xov 
rp£iߣ»j3ojA*vo;.  Kai  rol;  itoXtrai;  rr(v  a7njv2tav  oi^yTjaojiat,  cprjaa;* 
•  ota  jAsXtTTourav  ö  Ilav  toü  :roi}ivtou  jioo  tov  f,Y£{AOva  oioiXaasv». 

Y'.  KT.  6KANÜ  KVP1A1KH. 

M  rpoaixo;  30i  xosjto;  ;rap<|>/r(xs,  xat  puTt'doiv  £YpS  Tj  curpsTTSia' 
r>  oi  /aparrstv  sri)(£ipci;  rrv  aXrjlhtav.  Irt-XasTtp  xoajim  tou;  £pa- 
ira;  «rpaoXt'oo?«.  rUtUapysi  ypovm,  YPa^'ov'  ou  7*P  separat;  01 
Ai'.jwMvs;  ev  {ASTOfttoptp  rot;  avözar  MsptvT^o  xat  Oavaroo-  toutcji  yap 
tYstrvt'aaa;*  xat  ato^posuVijv  i%  ava^xr,;  arxslv  eriTrjosus.  Kat  Y'jP'** 
«otxsi;  xat  veorr^a  ■  r^v  uiv  y«P  MtaYTr^0!1^  ^^•J/S'joa» ,  to  oe 
«xTTjjiivr^  evoQeo^a;. 

o\  HB.  EVAtt)PAi  ANTinATPQ.  ' 

Tlpou;  o  OT(jjtwjpYo?  xat  rq>  ÖaXarrti»  oisra^ato  xXuomvt,  xat  tot; 
.   it-(iaXot;  to  TriXaYtov  xeyaXtvwTat  psiUpov ,  xat'  '|<a}ijxo;  ti;  stc!  u-ixpa 
r^stpq»  xat  OaXassTj  {urai'yjxiov  ou  y*P  *StxEtv  rt  ÖaXarra  njv  YS^ova 
YT,v  ^uYxgxaipTjTat'  raXivöpojisl  os  7;po;  sauTO  to  pstOpov  jxatvojuvov, 
{i'YaX^v  arstXrjoav  Tfl  X^P3<P  tV  ß?o5ov  "Üpou;  rotYapouv,  w  Ävrt- 

otatik  vor,  wie  er  auffallender  in  der  Copernicaniscben  Ucbcrsctsung  nicht 
wieder  vorkommt!  Den  Accusativ  eines  doch  nicht  selten  vorkommenden 
Wortes  hat  Copernicus  in  wunderlicher  Weise  zu  einem  Eigennamen  umge- 
bildet Um  nun  bei  diesem  Irrthumc  irgend  einen  Sinn  in  den  Satz  hinein- 
zulegen, hat  er  dann  ferner  den  Aoristus  Modii  ÄuTctfcrco  zu  einer  Passivform 
stempeln  müssen! 

'.♦  Die  Aldina  liest  xtyv)Avmxn,  welcher  Lesart  Cimedoncius  (..cohibetuir) 
gefolgt  ist ;  in  die  Übrigen  Ausgaben  ist  jedoch  die  Lesart  xey?X(vnxc  aufge- 
nommen, nach  weicher  auch  Copernicus  Ubersetzt  hat. 

lo  In  dor  Originalausgabe  der  Copernicanischen  Ucbersetzung  steht  Ho- 
rum, weiches  auch  die  Warschauer  Ausgabe  beibehalten  hat.  Dass  hier  ein 
■  »ffen barer  Druckfehler  vorliegt,  ist  an  sich  unzweifelhaft,  wird  aber  noch 
durch  die  Vergieiehung  mit  dem  25.  Briefe  ausser  allen  Zweifel  gestellt. 

An  beiden  Stelion  musste  Copernicus  Übrigens,  um  seinen  ^Horwr-  in  die 
Construktion  des  Satzes  irgendwie  hineinzupassen,  die  Imperativform  vofxo- 
fttret  ignoriren,  er  nahm  vo^oW-rti  als  3.  Person  Praes.  und  übersetzte  es 
dann  durch  das  Perfcctum !  [  .legem  dictavit  und  ep.  25  ,,%em  Udit  u) 


Digitfeed  by  Google 


5« 


I.  Sf'HKIPTKN  VON  COPKRNKT.V 


furori  tuo  legem  dictavit.  nc  manum  irac  ministram  facias.  Igitnr 
conphilosopbari  manibus  ctiam  linguam  consummatac  virtutis  est 
mons  altissimus.  Si  vcro  hanc  scrvarc  non  potcs,  iurgiis  ipsum 
furorem  consolarc.  si  canibus  latrantibus  assimilari  volcs.  Sir 
cnim  iratum  nrnrc  ultcrius  spuma  ac  procclla  irae  opera  non 
ostendit. 

5.    Ruralis.    Aegirus  Platano. 

Malos  ämice  vicinos  Geranos"  habcraus;  immortale  helhim 
circa  pracdium  habcnt.  Ncquc  cnim  patribus  nostris  pacisceban- 
tür,  ncquc  post  illos  bellum  nobiscum  dissolverunt ;  atqui  saepc 
ipsos  primitiis  mcssis  honoravimus,  scd  ctiam  aliquam  agelli  partem 
quasi  offcnso  dco'2  ipsis  infestis  dedimus.  Scd  indigna  ipsis,  nt 
contigit.  dona,;*.  Quaproptcr  omnes  hinc  discedimus.  Magis  cnim 
conducit  nobis  saxa  colcre,  quam  campos  et  colles  inhabitarc  in- 
festos  habentibus  vicinos. 

H.    Amatoria.    Erato  Tcrpsithcae. 

Pretiosam  tibi  imaginem  pinxissc  Callicratem  aiunt.  Ipsa  vcro 
pictura  non  Terpsithcam  significarc  videtur,  sed  per  veraces  Par- 
rhasii  tabulas  Lacaenam  Helenam :  ideoque  et  arti  et  naturae 
praeiudicasti ,  hanc  quidem  reprehendens ,  illam  vero  deeipiens. 

1 1  ^Ep^vou;  hat  Copernicus  als  Nomen  proprium  gefasst.  Die  Lexica  der 
damaligen  Zeit  fuhren  fipa^o;  mit  der  Bedeutung  gru*  auf.  Der  Irrthum  des 
Uebersetzers  ist  nur  dadurch  zu  erklären,  das»  die  Manuskripte  und  die  Al- 
dina  die  Eigennamen  nicht  mit  grossen  Anfangsbuchstaben  schreiben ;  frei- 
lich bleibt  dann  immer  noch  auffallend,  dass  Copernicus  das  Femininum  des 
Artikels  (tcU  repivou;;  Ubersehen  hat. 

12  Die  Lesarten  schwanken  nur  zwischen  ÄpfoLfa;  Ät&v  und  optica  dcd>. 
Die  Uebersetzung  dos  Copernicus  ist  weder  mit  der  einen  noch  mit  der  an- 
dern in  Uebereinstimraung  zu  bringen.  Copernicus  scheint  5pja;  (welches  hier 
gleichbedeutend  mit  t!usv>;  ist)  irgendwie  mit  fyjr,  in  Verbindung  gobracht 
zu  haben ,  indem  er  die  Worte  »»strep  «Sp^oß*  Um  durch  „quam  affemm  Hmf 
Ubersetzt. 

J.1  Wenn  die  Uebersetzung  der  Worte  'AU'  oim  -aiiiaipL«  td  &*pa  n«p' 


Digitized  by  Google 


ftFJ*VAAKTi»V  F.limnAAl. 


57 


r«rp£,  T<n  3<p  vojiOÖirsi  Oujim,  omr(p2Tiv  ystpa  tt^  opyr,;  \x*t  ^o'.'jojas- 
vo;.  To  piv  oov  -jou.<ptXo30<p£iv  Tai;  /.sp?'*  t^v  7X<oTTav  svteXoik 
«p£TT,;  opo;  axporato;"  st  os  prt  xaöxr^  xpaTStv  oto;  te  Et,  o^ps-Jt  tov 
Oojiov  '^j/'T"»"«'61'  st'  X03'v  oXaxfooatv  soixsvai  ßsßtioXipai.  Oot«o  73p 
xat  yraXs7:atvoi>3a  fJaXarra  QKppoü  Trspalrspu)  xat  aaXoo  ta  tt,;  opiW 
o-jx  evoei'xvurai. 

s.  AI  P  Airapoi  F1AATANQ. 

Kaxa;  yEiTova? ,  w  'f  *Xo; ,  Ta;  yspavoog  xsxTTjfisfya.  IIoXsjaov 
aWvaTov  itcpt  to  y^oiov  s/oooiv.  Oots  yap  toi;  raTpar.  Tot;  toaste— 
pot;  ETjrst'aavTO,  oute  tou  jast  exei'voüc  tjjxTv  tov  ttoXeuov  äiEXosavco" 
xitTot  airap/al;  toü  Öspiou-ou  iroXXaxt;  auTa;  stijit^ojxsv  aXXa  xat 
aolpav  too  7^0(00  Tiva.  »u37rsp  op^aSa  Oew,  toral;  a/aptaTOt;  osowxa- 
juv.  AXX'  oox  atSiotfia  T«i  ömpa  7rap'  sxstvoi;,  tu;  eoixe.  Tor;apoov 
a-avrs;  Tiiiv  evTsüÖsv  a7;atp(u(isv.  IlsTpa;  70p  rjjxtv  7£top7sTv  ooja^o- 
pwTspov  tj  rsofa  xat  fijXo<poos  ot'xsiv  j^aXsirou;  xEXTTjuivot;  tou;  751- 
Tova?. 

KT.  EPATÖTEPVIHEA. 
Tov  zpoaouv  KoXXtxparr(v  stxova  30t  7£7pa<psvai  <paat\  TrjV  oi  7pa- 
?r,v  00  Tsp^tUsav  otpai  ot(Xoov,  aXXa  tt,v  Aaxatvav'  EXevr4v,  vat  jia  tou; 
a«{*stiosi;  Uappast'oo  zt'vaxa;.    To^apoov  xat  tt(v  «/vr,v  xal  TV 
3tv  T,SixT,xa;,  tt,v  jisv  evoßptaaoa,  tt,v  os  ao^iaapivTj  *  ^soaaaOat  701p 

txxtvit« .  <b;  £oix£  unverständlich  erscheint ,  so  erwäge  man  zunächst ,  dass 
Copcmicus  durch  das  Missverständniss  des  Wortes  ?£paNo;  den  Sinn  des  gan- 
zen Briefes  nicht  erkennen  konnte.  Ucbrigcns  stimmen  die  andern  Inter- 
preten in  der  Auffassung  der  Stelle  nicht  Uberein ,  in  welcher  wegen  ihrer 
Unklarheit  auch  die  Lesart  schwankend  ist;  statt  ixeivot; ,  wie  die  Aldina 
und  11.  Stephanus  liest,  hat  ein  Thoil  der  Manuskripte,  denen  Hoissonade 
gefolgt  ist,  die  Lesart  ixekat« 

H  Stephanus  übersetzt:  dotm  tum  exorant;  höh  ridentur  illix  diyiia,  qmic 
ejt'/rent :  Cimedoncius :  qtuic  dornt,  11t  n'detitr.  nihilominus  tarnen  höh  profiriunt. 
Boissonade,  der  die  Stelle  weitläuftigcr  l>ehandelt  hat,  verwirft  beide  Ucber- 
•etzungen  und  giebt  den  Gedanken  des  Thcopliylactu»  wieder  durch  die  Ue- 
bersetzung    ~*ed  dornt  /<«//«,  nt  ridetur,  digiumtnr  rn  vn  ntia ;  tmllam  Um  dornt 


Digitized  by  Google 


5S 


I.   SC HRIFTKN  VON  CIOPKRNICUS. 


Kallers  enim  Parrliasii  tabula»  oocgisti,  et  quae  tibi  minimc  ad- 
sunt,  tabulis  commutasti  tanquam  naturac  corrigcns  crrores.  et 
inultam  eius  incrtiam  ostcndcns.  Ego  autem  et  picturain11  lando, 
mm  onim  tuac  dcformitatis  esse  pictor  perhibuit;  et  natnrae 
Kapientiam  admiror,  pessimal  animac  pnlcliritudinetn  corporis  non 
confidentcni. 

7.    Moral'is.  »Sosipater  Terpandro. 

Eqnahus  lex  est  et,  quemadmodnm  mihi  videtur,  valde  ratio- 
nabilis.  Lando  enim  apnd  eas  magnam  benevolentiam.  Sed  quac- 
nam  ipsis  lex  est.'  Fullnm  eqninum  si  nutrice  eareiitem  viderint 
et  longc  matrem  abesse,  quaelibet  pullum  ipsnm  fovct.  Non  enim 
naturac  suac  obliviscuntur  et  fovcnt  unanimitcr  nequiequam  acgre 
ferentes  quasi  nepotem  habcntcs  atquc  gcrmanum.  Hanc  quidcm 
ipsis  intelligentiam  natura  tribuit;  non  enim  Solonis  lege  coactae 
sunt.  Nunc  igitur  sermonem  ad  tc  convertam.  Nepotem  tnnm 
fratcrnum  despicis  de  ianna  ad  ianuam  circumenntem,  miserrima 
vestc  indutum.  Brntis  sanc  irrationabilior  tibi  sensns  est.  Cancs 
alienos  nutris;  ita  enim  adulatorcs,  qui  apud  te  sunt,  rcctins 
nominaverim.  Fidelissimi  enim  videntnr  esse,  donec  de  tuis  nu- 
triantnr,  o  miser.  Latrant  autem  omnino  et  te  erapulam  ctiam 
nuper  eructantcs.  Adulatomm  enim  gcnus  memorativum  est  malt 
et  bcncfieiorum  obliviosissimum.  Tandem  igitur  nepotem  ipsum 
fove.  Terpandcr.  Sin  autem,  poenitentiam  habebis  hostem  in- 
su pcrabileni  lacrimis  naturac  suum  exaeuentem  gladium. 

S.    Ruralis.    Daphnou  Myroni. 

Quousquc  cflbdics  agcllnm  et  pluvialcm  absorbebis  aquam. 
o  miser?  An  forte  ctiam  famc  pucros  meos  deficere  propter  sieci- 
talem  maehinaberis  i  Tuns  quidem  circumstagnat  agcr.  mens 
autem  aquac  etiam  naturam  ignorat.  Intcrrogentur,  obsecro,  nu- 
bes,  si  soli  Mironi  dimittant  aquas.   Vir  invidns  magnum  malum. 

N  Coperntcus  hat  hier  jp^ei»;  mit  verwechselt. 


Digitized  by  Google 


HKiMPVAAKTnr  KHISTOA AI 


59 


rr^v  Happa3too  ti/vytv  i^iy/.m'xt.  xat  T<i  -po30vra  30'  fiiaro'Xt'Xa'. 
toi ^  7rtvx;».v,  rusrep  t«  rr(;  'fo3£<o;  xaJ./vto-tCoosa  3<pa).;ia-a  xa?  iro/.- 
/.TjV  sxstvr,?  tt]v  axs/viav  0£txvoo»J3a  *  oi  xat  too  YP^'f  2«k  lit*:~ 
v*Tu  atjit'  00  y*P  ™i>  a|iop'ft'a;  £tvat  '»«Yparj-o;  7,v£3)(£to  xat 
TTji  'fuoso>;  t^v  ropiav  -a^aojxaxa  xaxt'sn)  «J^/fl  siojxaTo;  EuzpErcEtav 

•IT,  7U3TE'j3a3aV. 

;'.  IIB.  lüllllATPOl  TKI'IIANAI'Q. 

N'j|xo;  £3Tt  Tai;  trczot;,  «5;  jioi  00x21,  xat  {ia>>a  3'i'fo;  airatviu 
vap  £7<o  to  -apt  raora;  Xt'av  tptAooropYov.  VUXa  Tt;  0  vdao;  aoTat; . 
Tt,v  o-oiiaCiov  tirrov  otav  avÖaa  tt,;  ftps^ajAevr,;  Osaaotvru ,  xat  roppw 
rro'j  *r(v  Tcxoüoov,  ota  sofijtatW  tt,v  tou  Y£VVTljJLQtT0'?  •  ^pwai  Tt  *;svvt- 
xov  00  7<ip  tt^  eauTÄv  Eiu/avfoavovTat  ^usEtu;,  xat  zepiÖctÄ-oosa'  to 
uovcoOev  xaT  oooiv  öos/apai'vsosat ,  <t>3;t£p  rj^ova  sove/y)  te  xat  *,'vrj- 
31a.  Kai  9031;  jüv  tauxat;  outu>  'fpovstv  •  00  Y*f»  ioXtovo;  T^vaYxass 
vöjxo;.  VUto^ctcuoo»  tov  X070V  rpo?  3S.  Tov  aoEAstöouv  ozspopa; 
'»\ipav  £x  fJtipa;  ajistßovTa,  aMtcuxaTov  Tpi,iwviov  ajATrE/ojxEvov  •  tcov 
aÄ07«>v  ovTto;  aXo^tuTSpov  301  to  9povT(Iua.  Küva;  aXAoTptoo;  siti'Csis' 
ootwi  y*{>  ^spt  3£  xoAaxa;   sircaiv  oixatoTEpov  sovoosTaTot  y*P 

Etvat  30t  oofcotm  pi^P1*  ^rou  T0*»  30^  EJrsvTpo<ftt>3iv ,  <o  öet'Xato;  ! 
oÄaxTr]3003i  oi  itavTqK  xat  3s,  ert  tt,;  xpauraAT,;  tt,?  evaYXO?  epEOY0" 
jiEvor  xoXaxtuv  yap  'fJ3t;  xat  |ivt(jiovixov  zpo;  xaxt'av ,  xat  Ttüv  aya- 
»*«>v  soaTrtArjTrov.  'lk|*e  zote  3ov  aoeAstooüv  iKpt'Oatae,  Tap-avops- 
5t  oe  ur,.  tt//  irpovotav  axaTaY«>vt3Tov  £Ssic  zoXsjttov.  toi;  oa/poo«: 
Tf;  ^'J3iw?  tt(v  £a'jrr;  axovrjsasav  jxa^atpav. 

r/.   ArP.  AAOXÖN  MVPS2N1 

Me^pt  Tivo<;  iirtxoXavgl;  to  y^iov,  xat  tc.  xaToji^pf^av  ootup 
£rtppo<pr|3£i;,  «o  ost'Aaio;  :  r4  ta^a  xot  jxa't  Xi|a«ott£iv  too;  zaioa:  01a 
to  xatay/iiov  }Ar(yava ;  to  -iov  aiv  yif»  riptXijiva'sTai  YVil0v  *  ™  $ 
T,}iiTspov  xat  9031V  t4yvot432v  -ioaTo;.  HpwTaVjiusav  spo;  Ostiv  at  v;- 
flpeAat  si  jiov«j>  Trf>  Aa<pvtuvt  a'fiä3i  to  oOn>p.    'Avr(p  Efft'cplfovo;  p^Y* 


^Rigitized  by  Google 


HO  I.  SCHRIFTEN  VON  COPKRNH.TK. 

Si  vero  vieiimm  etiam  esse  contingat,  inexorabile  est  infortunium 
et  morte  vix  sopiendum. 

9.    Amatoria.    Enripa  Dexierati. 

Prima  Novcmbris 15  venire  ad  nos  promisisti  et  defrandasti 
pacta  Dexicrate«.  Meus  vero  languebat  amore  animiiH  et  lanipa- 
dis  instar  praecordia  exarscrant,  erumpebantqiic  qnotidie  lacriniae, 
et  timm  qnotidie  somniabam  adventnm  et  iannarnm  strepitns 
gemper  mihi  existimatio  pracsentiae  tnae  fnit.  Tu  vero  Dexicrates 
cnm  altera  amorem  partieipas  et  tc  semper  nova  delcctant.  Nam 
desidiosorum  animi  vclocissimo  fastidio  deiiei  consueverunt.  Est 
perfidnm  quid  pecunia  u\  desiderinm  et  amor.  Tangcris  et  ipne 
qnandoqnc,  passorum  enim  ininriam  calamitate«  in  ipsos  iniurian- 
tes  saepe  redundant. 

I  a  Zu  den  Worten  ivaTTj  ^iKvovTi;  'Avftec^pt&vo;  ist  ein  Scholion  erhalten  toj 
dr.pOUvj.  —  Cimedoncius  übersetzt  wörtlich:  wl  IX  deninenti*  AnthexUriom* 

Copernicus  hat  die  Griechische  Bezeichnung  des  Datums  nicht  beibehalten 
wollen ,  er  seheint  dieselbe  vielmehr  nach  dem  Gebrauche  seiner  Zeit  umge- 
staltet zu  haben.  Wenigstens  lässt  sich  doch  kaum  annehmen,  er  habe  will- 
kürlich irgend  einen  beliebigen  Tag  gewählt. 

Ob  Copernicus  nun  das  Datum  des  Theophylactus  richtig  Ubertragen 
hat,  wäre  an  sich  gewiss  ganz  gleichgültig.  Allein  bei  der  Stellung  des  Co- 
pernicus zur  Chronologie  erscheint  es  von  Wichtigkeit,  hier  einige  Momente 
für  die  Beurtheilung  seiner  Uebcrsetzung  der  Zeitbestimmung  ivi-q  «pdwovro; 
'AvthoT^fittfivo;  anzuführen. 

Die  Reihenfolge,  welche  Copernicus  den  Griechischen  Monaten  nach 
Theodoras  Gaza  gegeben,  hat  er  selbst  auf  einem  Vorsetzblatte  zu  dem  Lexi- 
kon des  Chrestouius  eingezeichnet.  Vgl.  Meine  Mittheiluugen  aus  Schwedi- 
schen Archiven  und  Bibliotheken  S.  12. 

Jene  eigenhändige  Aufzeichnung  des  Copernicus ,  welcher  zugleich  die 
Bilder  des  Thierkreiees  beigefügt  sind,  lautet : 

7  8  11 

g  a  »v 

K.x'/?'>jj.ßiuo*»  MeTafeiTvnDV  Bor^jiOMtwv 

J\  nf 

MitljmxTTjpmjM  ll-jwe'Wiv  AvOeoT^ptroN 

Ilosetocwv  ri[jLTj).(«>v  hX'.t:jop,o).ta>v. 

Darunter  befindet  sich  mit  der  ausdrücklichen  Bemerkung  das»  sie  ,ex 


Digitized  by  Google 


HF.ltOTAAKTnV  KIlirmAAl. 


fil 


xaxov "  £i  os  xal  to  7£(twv  £tvat  x£x»Vr]pu>Tai ,  a7tapa(Tr(Tov  to  ousto- 
X^jia  xat  ÖavaTcp  1x071;  ?rao30{isvov. 

G'.  KT.  KVIMIlll  AKHIkPATKI. 
'KvanQ  'ffltvovTo;  'AvÖS3TT,piu»vo;  SKavTjxstv  TTpo;  r^ac  er^*' 721X0», 
xat  oti'^osat  xa;  sovfafjxas,  As^xpare?.  *Kjioi  ös  xat  aTTf/JaXtuOr^av 
ai  ^pfivt;  tu»  IptoTi,  xal  SaXoü  öi'xtjv  to  Trsptorspviov  6/7:59X07 torau 
'ATrsxorra^iCov  öi  xaO'  fjpipav  Ta  oaxpoa'  xal  tt,v  3t,v  uWiporoXoov 
srravooov.  0  06  tujv  Ouptuv  ^090;  asi  jxot  <pavTa3ta  tt(;  37,;  ~apou3i'a; 
S7SV2TO.  -ti  0£,  AsfctxpaTs;,  |a£To/st£osi;  £9  itspa  tov  £ptuta,  xat  301 
to  Uvov  a£t  TifittoTSpov  -  Ttw  701p  Ta/t3T(u  xopip  at  tcov  paOtiutuv  '}o/at 
oouXa7o>7£t30at  £iu>0a3iv.  'ArtsTov  ti  /prju.a  iroOo;  xal  epwTs;.  IJXu;- 
^37;  xal  auTo;  -ote'  tu>v  7<ip  aotxoouivmv  al  3ou/jo&al  £7:1  tou;  aoi- 
xrjsavTa;  jxrrajiai'voosiv. 

tw»  Hf>'-wr,f>>  l'i*iu  entnommen  sei .  nachstellende  Notiz  von  der  Hand  des 
Copernicus .  ..Wimieiises  antium  u  sohtirio  etttiuo  auspicutitur  dro  to'j  i*t~<i\x- 
^xio>vo;.  tixtattn  üb  cyHiHoctio  atitumntilt  siniti  et  (Si  eci  et  a  rennt  arahes  et  du- 
nuureni 

Mit  der  von  Co|>ernicu8  hier  angenommenen  Reihenfolge  der  griechischen 
Monate  stimmen  auch  die  handschriftlichen  Verbesserungen,  welche  derselbe 
bei  den  einzelnen  Monatsnamen  im  Chrestonius  hinzugefügt  hat,  wenn  die 
Uebcrsetzung  des  Lexikographen  mit  seiner  Ansicht  nicht  übereinstimmte. 
So  hatte  Chrestonius  den  Mouvj/ufo  als  Januar,  den  Hap-^Xtaiv  als  Februar 
bezeichnet,  Copernicus  veränderte  dies  in  Martius  und  Aprili«.  Die  Namen 
der  Monate  Ib-a-jE-Wr/  und  Tfosttoetüv  ferner  hat  Copernicus  an  den  betreffen- 
den Stellen  im  Lexikon  hinzugeschriebeu  und  sie  durch  eine  C'orrectur  als 
Oester  und  Dezember  bezeichnet ;  (zuerst  hatte  er  die  beiden  angeführten 
Monate  als  Anyugtun  und  November  aufgeführt.) 

Diese  Schwankungen  in  der  Feststellung  der  Griechischen  Monatsnamen 
dürfen  uns  bei  Copernicus  nicht  auffallen  Bekanntlich  sind  nach  Theodoras 
Gaza  noch  verschiedene  andere  Reihenfolgen  vorgeschlagen,  in  denen  nament- 
lich auch  dem  Monate  ävilerrr^tow  eine  ganz  andere  Stelle  angewiesen  ist.  Es 
ist  daher,  selbst  wenn  Theophylactus  wirklich  «las  attische  Jahr  seiner  Zei;- 
bezeiehnung  zu  Gründe  gelegt  haben  sollte,  aus  den  verschiedensten  Gründen 
mtsAlieh,  durch  Dtvination  seine  Angabe  errathen  und  eine  Ucbertragung  in 
unsern  Kalender  versuchen  zu  wollen. 

IG  Copernicus  hat  die  Worte  ir.\v&*  -\  substantivisch  genommen  Da- 
durch war  er  gezwungen  /f-r(act  durch  pentuiu  zu  übersetzen,  welcher  He-jriff 
hier  nicht  erwartet  wurde,  und  weder  durch  das  Vorhergehende,  noch  Fol- 
gende motivirt  ist. 


ti2  I.  SCHRIFTEN  VON  COPEBN1CTS. 

10.    Moralis.    Hermagoras  Sosipatro. 

Nimis  ingenerose  audio  te  paupertatem  dolere  et  maledicere 
divitiis  tanquam  illegitimis  existentibus  apnd  hoinincs,  et  aliis 
appreheusihilcm  faeile  snaruui  possessioncm  esse,  aliis  vero  inappre- 
uensibilem ,  quasi  invisaui  in  hoc  hominibus  naturani.  Si  enini 
solis  splcndor  hominibus  aequalis  et  ignis  eopia  omnibus  est 
promptissima'7,  cur  tandem,  inquis,  natura  auriun  hominibus  tarn 
abditum  fecit  et  tarn  amicabile  donum  snb  luna  degentibus  ab- 
stulit,  per  quod  maxima  mala  hominibus  oriuntur?  Ego  autem 
latum  risum  tuis  afluudo  doginatibus.  ipsam  enim  naturae  laudem 
vitnperii  materiam  fccisti ,  et  banc  cum  noctua  deplorasti :  cae- 
citatis  enim  causam  illa  putat  circumspcctabilcm  solis  claritatcm. 
LItiliter  auri  fame  tenetur  humanuin  genus  Sosipater.  Hinc  enim 
artes  vitae  introduetae  sunt,  et  eivitates  habitatac  et  contractu  um 
taeilituB.  Et  si  summatim  dicere  opus  est:  omni  ornatu  privata 
tuisset  terrena  conversatio,  nisi  aurum  homines  instruxisset  sese 
mntuo  iudigere.  Non  enim  nauta  navigasset,  neque  viator  itcr 
arripuisset,  non  aratorem  bovem  rusticus  habuisset.  neque  seeptris 
rcgnli8  imperii  fuisset  reverentia,  non  prineipibus  et  praepositis ls 
obedientiam  praestitissent .  neque  Imperator  exercitum  duxisset. 
Si  vero  arcauum  etiain  sermonem  vis  diseere.  virtutnm  et  vitioruni 
habenas  aurum  praebet,  et  examinatiir  desiderium  auimi  per 
ipsum  et  aemulus  est  Celtici  fluvii:  adulteratae  enim  virtutis  et 
malitiac  deprehensor  est  certissimus. 

11.    Kuralis.    Callistachy s  Cyparissoni. 

Sterilium  ac  immitium   arborum  genus  Simichidas  prideiu 

conflagravit;  talem  enim  sententiam  iuutilibus  dcccrncbat  arbori- 

1 

IT  Iu  «ler  Copernicanischcn  UebersotzuitK  ist  der  Satz  xit  roTijx&v   

ärotow  ir-A-i  fj-üfxia  Anzufallen.  Derselbe  Hndut  sich  in  oJluu  Maunskriptcu 
wie  Ausfallen  Das*  er  von  Copernicu»  auüKclaascn  ist.  dHrfte  sonach  nur 
einem  Verseilen  zuzuschreiben  »ein. 

I>  Ob  -p,iyt[.'A'.  von  TheophylactuM  iu  einer  besoudem,  uux  uubekannteii, 
Bedeutung  gehriimht  ist .  oder  ob  eine  Verstümmelung  des  Wortes  vorliegt, 


Digitized  by  Google 


«EtfcHAAKTnV  KIII2TMAAI. 


i.  HG.  EPMA10PA2  2U2MATPU. 

•  ■ 

Atav  a*;cvv<o:  axr4xoa  3*  t^v  z'vi'av  ooupssOat ,  xal  xaxt'&tv  tov 
sAoutov,  <o?  ovTa  zapa  toTc  avfjpturot;  avwjxaXov ,  rot;  uiv  E'fixT^v, 
toT;  oi  o\>3i-3txTov  ttjv  iaoTou  raps/opsvov  xty}3»v,  insRap  jilasxaiWjsav 
tootw  toi;  av'Jptoirot;  ttt-v  -sustv.  Ki  yap  ijXiVj  Äajx-rjOovs;  rot; 
avtyicuTrou  im'sr,;  xat  zopo;  aybovta  rol;  oXot;  IstI  -po/etpoTaTr, .  xai 
roTajwov  petQpa  j(stjia^f»u)v  T2  xat  asvvdmv  a~a3tv  23t1v  £<ju0pi3Ta ,  rt 

OTT«,    £9^;,   TOV  £pU30V  7)  903t;  OUTOi;    OUT/jXplßo^flSVOV    TOU  avOpMKTOt; 

oiIGäto,  xat  rptXovetxov  oiiupov  toi;  u~o  ssXijvTjV  a;r2V2iu.s .  oV  ou  fii- 
yt3Ta  xaxa  toi;  avOpu>;rot;  'fotTiostv:  'Eyw  os  TrXaTuv  ys'XmTa  Ttov 
3u»v  xolti/Iw  00  ,'jianov  •  auTov  yap  tov  tt(;  ^osstu:  i';:aivov  utrofjsr.v 
•J/oyou  rreitotT^at,  xat  raurov  zirovOa;  r&  yXa-jxt  •  aoT^'a;  yap  atTiov 
ixz(vTt  ooxsT  T<i;  rspt^avsl;  fjAtou  5xXajA«{/S';.  AostTäXiu;  Xijjlojttii  /p'J- 
300  to  av(Jp«J-2tov  yivo;,  Xto3tzaTps.  'KvtsuOsv  yap  xat  Ts/vat  Tip  ^t'tp 
it3T^)T,3av,  xai  ToAst;  »pxt3'>T(3av,  xal  3uvaAAayjAaTtov  sotiapsta  •  sf 
oä  oet  3uXXt^ot4v  iiTTSiv,  7ta3r4;  2oxo3jita;  ssTSpr^o  av  to  rrsptyätov  Iv- 
oWTYjjia,  si  jit^  ypu3o;  Toii;  av'Jp«J7roo;  aXArjAtuv  2*10*21;  2T2XT>;vaTo  • 
00  y«ip  av  TcXcoT^p  evaoTt'XXgTo ,  00/  oöotropo;  evi^opzusTO  ,  oix  apo- 
TT|poi  ßoov  oi  ystopyoovTs;  exexTTjVTo,  oti  ßotoiAtxTj;  r^ysjAOvta;  sitpes- 
oetisTo  3xr4rrpa,  oux  ap/ai;  ~po3<popot;  to  ottt^xoov  2x2x03117^0.  00 
3TpaTT(yo;  e^jiayoiysi  to  srpaTsufia  •  et  os  xat  a«o^f>r4Tov  Aoyov  Öl- 
tet; jia'lstv ,  apsTYj;  xai  xax(a;  o  ^puso;  Ta;  T4vta;  7TS7Tt3T2UTar  xat 
,3a3av^sTat  2923t;  tyujrfi  ^  at>Too,  xal  t«o  K.2ATixtp  iroTap<i>  isrtv 
«pajitAXo;-  vof^ou  yap  apeTf,«  xal  xaxta?  eXsyx^?  *^tv  aXr/j^TaTo^. 

ta  .    ArP.  KAAAiri'AXV^  KVIIAPI^ÜM. 

io>v  axaprtov  xai  av^fiiptuv  oivopwv  tt4v  'fusiv  0  l'ijii^toa;  yliU 
so'j  iviitp7j32-   TotauT7jv  yäp  ttjV  xaTaötxr^v  toi;  aTetesfopTjToi;  ityrr 

i«t  ungewiss  Copeinicn»  hat  aus  ((ein  Zusammenhange  dein  Worte  eine 
)Ki**cnd<?  Boüentung  untergelegt;  ähnlich  Ciincdoncius,  der  rjw^sipot;  durch 
turuliri*  übersetzt.  Die  Ueberaetzung  von  Uoissonade  passt  gar  nicht  in  den 
Oedanken  .  er  sa»?t  in  einer  AnmerktiUK  -*«  nur  est  Ulu  samt,  »nh,  enmt  rp>t- 
^'ifio«;  ah  -A  r.'/'.rwi  -rttav  c um  in  od  1  *.  «'• 


igitized  by  Google 


«4 


I.  SL'HMFTKN  VON  OOPKHNICTS. 


bus.  Sed  omnivoracis  ignis  natura  iinpetum  habuit  innnodestuin, 
et  agri  vicini  pracdiuin  repente  consumpsit.  Hic  vero  bipcnnem 
abiiciens  et  ligonem  ad  civitatem  perrexit,  causidicum  accepturus 
patronuiii,  et  Simichidain  in  ius  vocavit.  Hoc  et  ego,  Cyparisson, 
contra  te  parabo,  nisi  apibus  tuis  mandaveris  abstinere  pratis 
meis  et  didiceris  alienis  mcatil)U8  uon  habere  aditum  iustuni. 

12.    Amatoria.    Melpomcne  Praximillac,y. 

In  publica  via 20  conveuticula  tibicen21  Chrysogona  constituit : 
fortasse  ctiain  delectare  putat  meos  amatores  et  ait  mcretricula 
ine  de  ea  re  valde  molestari.  Ego  autem  non  inagni  pendo  factum 
hoc :  exaininant  enini  amatores  meos  quicunquc  sunt  Chrysogonae 
mores.  Sed  csto  mihi,  obsecro,  infaliaeis  responsionis  apcrtissimus 
nuntius,  et  Lacaenac  dicito :  Maximas  tibi  gratias  Chrysogona  hac 
causa  debemus,  tua  enini  deformitate  venustiora  ostendunt  nostra, 
quum  etiam  graculo  non  apparente  corvus  pracstantibus  avibus 
counumcretur. 

■ 

13.    Moralis.    Ariston  Niciae. 

Cupidissimum  disceudi  animal  aiunt  elephantcm  et  huma- 
uarum  doetrinarum  dtecipulum  valde  idoneum ;  non  enim  corporis 
stupeuda  inoles  in  ipso,  quantum  disciplinae  ornamentum  cele- 

H>  Die  Aldina  hat,  abweichend  von  den  Übrigen  Ausgaben  statt  llpi£t- 
pi'O.r,  die  Lesart  flpaStnOXt  aufgenommen ,  welche  wir  auch  in  der  Coperni- 
canisehen  Uebersetznng  Huden.  Boissonade  weist  bei  dieser  Abweichung 
der  Aldina  darauf  hin,  dass  in  den  griechischen  Manuskripten  die  Vokale  i, 
und  x  bei  ihrem  Gleiehklange  häufig  im  Auslaute  verwechselt  sind. 

An  diese  Bemerkung  Boissonade' s  sei  hier  die  Notiz  geknüpft,  dass  in 
derselben  Weise  auch  in  der  Copernicanischen  L'cbersetzung  die  Endung  der 
Fraueu-Namen  jjanz  willkürlich  behandelt  und  bald  e  bald  i  gewählt  ist,  z.  B. 
Vhnjd  (ep.  IN   lpnipilc  (ep.  IS,  Rhodope  (ep.  21)  U.  a. 

Ob  diese  Ungleichheit  Schuld  des  üebersetzers  oder  de»  Druckers  ist, 
läsBt  sich  ebensowenig,  wie  lici  den  andern  orthographischen  Willkiirlieh- 
keiteu.  bestimmen    Es  schien  deshalb  gerathen  ,  in  der  vorliegenden  Text- 


Digitized  by  Google 


eEowAAKTor  F.mrroAAi.  05 

«tsaro  oevopot;.  '  H  ob  too  icajAf  a^oo  ropo;  9031;  tt,v  op^v  zfysv 
axoXa3rov,  xal  too  aYpoo  YSi'tovo;  a<pvu>  to  ytopt'ov  a7iu)Xs33v.  U  os, 
TTjV  oupOepav  s^pel;  xal  tijv  ötxsXXav,  rcpo;  aoTo  /«>pst  prjTopa  Xt/J*)- 
jxsvo;  aujijia^ov  *  xal  tu>  £io.i)£{Öa  oVxaoTT|ptov  ooYxsxpoTT,Tat.  Tooto 
xa^a»,  KuTcxpi33(uv,  xata  300  oxeoa>pr]3ou.at,  st  jat,  rat;  3aT;  jieXtrrai; 
^poTraEsta;  tu»v  sj^äv  X£tu.u>vcov  dreyssGat •  xal  {taGr^  aXXoTptot; 
sopoi;  jir,  xsxrr^Öat  rposoöov  oStxov. 

16'.    ET.  MEAnOMENH  IIPAEIMEAAH. 

'  Erl  to  Ascuxoptov  Ta;  oiaTpißa;  *j  aoXijTpl;  XpoooYovTj  Treiroi'^Tat  • 
Ta^a  icoo  xal  Tipustv  oisxai  too;  &U.00;  Ipasrd;.  Kai  rpijolv  ijjAa;  to 
ropvtotov  a^av  003vaa3)rsT£7v  &rl  Ttp  iTpaYu.aTi.  'Ey<ü  31  00  irspl  iroXXoo 
rsro^jiai  to  rparrofuvov  •  too;  y*P  ipaord;  owolot  ovtz;  TOY/dvoosi 
zpo;  t,u£;  Ta  rr,;  Xpo^o^ovr^  ßaaavtosisv  tjÖt,.  'AXXa  ^svoo  jaoi,  itpo; 
Os«ov,  a^soooo;  airoxpiastu;  oa<feaTaTo;  a^^EXo;,  xal  t^  Aaxai'v^j  <ppd- 
30V*  «MsYi'sra;  30t  ^dptTa;  toutoo  y2  2v*xa,  XposoYOVTj,  ofsiXojicv  • 
<Tt  *fl  ajioptpt'a  ssjAvowpa  osi^Gr^osTat  Ta  TjjisTspa'  irrst  xal  xoXotoo 
«{ir4  ffavivTo;  xal  xopa$  toi;  eoitps^estv  xaTaXoYtsÖr^sTat  opvtstv.» 

17'.  HB.  AP11T12N  MKIA. 
<PtXou.aQe3TaTov  Cwov  rpasl  tov  IX£<pavTa  xal  ayOptorsttuv  ötoaY- 
jxaOrjTTjV  eztoiEtov.    Oo  y«P  ö  too  omu.aTo;  07x0;  (Jaufia3To; 
rap'   auTtM,   030V  0  tt,;  -atosta;  xosiao;  TSTi^Tai.     Kai  TaoTa  uiv 

Ausgabe ,  ohne  alle  Rücksicht  auf  das  Original,  auch  hier  eine  Gleichmäßig- 
keit festzuhalten. 

20  Cm  »einen  Lesern  das  Verständniss  zu  erleichtern,  hat  Copernicus 
hier  eine  freiere  Ucbersetzung  gewählt  und  die  Worte  ir.i  t4  \eo>x6ptov  durch 
Jm  ria  public*-  Übersetzt.  Dadurch  hat  er  dem  Gedanken  jedoch  einen  Sinn 
gegeben,  der  in  den  Worten  de»  Schriftstellern  vielleicht  nicht  liegen  soll. 
Aus  einem  ähnlichen  Grunde  verwirft  auch  BoiMSouadc  dir,  Ucbersetzung  des 
Cimedoncius  „  Ad  Leocnrium  more«  traxit"  etc. ,  indem  er  sich  der  Genfer 
Uebersctzuug  anschlicsst :  Lcworium  hubitattnnrm  tihiritta  Cfirt/- 
togtmt  mttituit." 

21  Copernicus  hat  sich  hier  eine  Abweichung  vom  Sprachgebrauche  er- 
laubt, er  hat  Übtet»  als  vox  communis  augesehen  und  als  Femininum  ge- 
braucht 

ll  5 

r 


Digitized  by  Google 


G6  !.   SCHRIFTEN  VON  COPERNlCrS. 

bratnr.  Et  haec  qnidem  pueri  Indorum  perhibent.  Ego  antem 
Niciam  admiratus  sum  brutis  animantibus  irrationabiliorem  intel- 
lectam  habentem.  Existens  enim  doeri  viri  filius,  paternas  cru- 
ditiones  suppeditasti  22.  At  circa  eubos  et  palaestras  plurimum 
vitae  otium  contrivisti ;  et  nobilitatis  generc  jactas  te.  Si  igitur 
filius  Hermagori  vis  vocari ,  revertere  tandem  ad  illins  vitara ; 
bonum  enim  quamvis  in  scnio  sapientiac  et  prudentiae  aderit23, 
secundum  quod  etiam  Piatoni  videtur.  Si  vero  a  vitiis  transferri 
renuis  et  te  filium  Hermagori  pronuntias,  scire  te  volo  sacrile- 
gum  paternac  8ei>ultnrac  factum  esse;  tua  enim  malitia  virtutes 
illins  contumcliis  afficis. 

14.    Hnralis.    Myronides  Damalto. 

Universum  gregem  pucr  tuus  devastavit,  et  mulctrale  Semper 
iiuplens  lacte  pedester24  ad  platanos  pergit.  et  torum  faciens 
secure  discumbit,  et  delieatam  vitam  amplectitnr.  Postea  fistulam 
adferens  suave  canticum  somnuni  admodum  invitans  adiicit  et 
rarales  praevaricatur 25  consuetudincs.  Pabula2''  eo  malo  dis- 
traxit,  et  ad  circumvcntioncm  emptoris  ignavus  est27.  Quin 
etiam  fimos2*  levi  vendidit  prctio  miser.    Etiam  Myronidi  iniu- 


22  Die  Bedeutung  de»  Wortes  nuppcditarc  als  intensiv  um  von  suppeto 
für  diese  Stelle  verwerfend  hat  Copernicus  in  wortgetreuem  Anschluss  an 
das  Griechische  £*).e).dxTtxa;  die  Ableitung  von  dem  Wurzelworte  .peir  ange- 
nommen und  mppetlitare  in  der  Bedeutung  von  conteimmre,  protcrere,  concui- 
rare  gebraucht. 

23  Die  Warschauer  Ausgabe  hat  quemvis  in  quamris  verändert,  was  nur 
zu  billigen  ist.  Aber  auch  nach  dieser  Verbesserung  bleibt  der  Satz,  selbst 
bei  Vergleichung  mit  dem  Griechischen  Texte,  schwer  verständlich.  Varianteu 
giebt  es  nicht,  ausser  dass  statt  i;  ^p«;  auch  iv  ^pa  gelesen  wird.  Viel- 
leicht hat  Copernicus,  indem  er  das  5k»  übersah,  den  Sinn  des  Satzes  etwa 
so  verstanden :  tum  enim  bonum  sapientiae  et  prudentiae  tibi,  quamvis  ia 
senio,  aderit. 

24  peJester  kann  zwar  —  und  vielleicht  nicht  nur  in  Verbindung  mit 
wrm»  und  ähnlichen  Worten  —  als  gleichbedeutend  mit  vulgaris,  humilis  ge- 
braucht werden ;  allein  >.«d:k>Mtt);  hat  eine  noch  weiter  gehende  Bedeutung, 
die  durch  pedester  nicht  ausgedrückt  werden  kann. 


Digitized  by  Google 


WK0<1>VAAKT0V  EMSTOAAI. 


07 


-aloe;  TT*pt0puXXoÜ3tv  'Ivowv  sytu  ot  toü  Ntxtou  T2Üaop.axa  tujv  aXo- 
7<uv  *«Jtov  e/ovto;  tov  Xoyi3|aov  aXoYairepov.  'lVapywv  yap  *at;  avopo; 
3o*5i3Too.  Ta  -arpwa  exXsXaxnxa; ,  Trspt  os  xu6oo;  xat  -aXatsrpa; 
r7,v  toi»  43to»»  3/oX^v  xaravaXtosa; ,  xal  Y*Yova»  ~sp«;  eoyevsta;  tu*> 
yivst.  Ki  Totv-jv  Trat;  axoöV.v  '  Kpu-ayopou  eÖiXsi;,  o^s  ttots  rpb;  tov 
exitvoo  jii'ov  eT:avr4x£-  dyaObv  ^ap  otuj  xav  e;  YWa*  «o^w  ts  xal 
fpövr^i;  rap^,  xafoa  ooxst  xat  tw  IlXaTam.  Ki  os  twv  TraXat  xa- 
xwv  0'j3ava3/x-it;  juOiaravat  xat  raToa  oaurov  'Epuayopou  x^purrst;, 
rju&opu/o;  toOi  too  -aTptpou  Tacpoo  Ytvojttvo;*  Tfj  3^  701p  xaxta  Ta; 
ixzvtrj'j  ao-ra;  xa{Jo6pt'*si;. 

10'.  AIT.  MYFüNIAHl  AAMAAS2. 

To  -otjivtov  arav  0  30;  sX'jjxijvaro  zat;.  To  xt33u6tov  ast  ~lrr 
(.«uaa;  to'j  yäXaxTo;,  £Vt  ta;  -Xatavoy;  b  Xcutioout^;  /«>pst,  xat ,  37t- 
cäoa  Trotha;,  ajjisptjxvto;  avaTrsTtrwxc,  xat  tov  aopoot'aiTov  j3tov  asra- 
lz~u.  KtTa  tt,v  3i>ptyya  xoutsajASvo; ,  u>3rrsp  e^tSstTrvtov  <p07(v  t/4v 
tutap-tav  TtpoCaXXsTat ,  xat  too;  aypotxtxot);  Ttapa/apaTTXt  (j£3u.oo;. 
Ta  ok  ()piuuaTa  t^os  xaxst32  0U3T:apTat,  xai  -pb;  gfooov  ssrtv  soa- 
Xcu?a.     Nat  or,  xat  to-j;  ovOou;  sutuvio;  öta7rtTipa3X*t  b  ostXato;,  xat 


2-r»  praeraricari  hat  nicht  die  Bedeutung  von  rapayoparrtiv ,  wird  auch 
nicht  mit  dem  Accuaativ  verbunden.  —  Ciiuedunciiw  hat  ebenso  irrtliüinlich 
;*pr/4pir:it  durch  efjinyit  übersetzt,  was  Boissonade  in  effrimjit  oder  </i/>«- 
jfit  umgewandelt  wissen  will. 

2t»  Cupi-micus  hat  »piiiua  in  einer  Bedeutung  genommen,  welche  in  der 
.Vhriftspraclie  wühl  kaum  vorkommt.  Die  —  von  («riechen  selbst  verfaasteu 
—  Lexik»  »einer  Zeit  geben  aber  neben  pecu«  auch  die  Bedeutung  nutrimen- 
Uim  an  und  Copernicus  hat,  vielleicht  aus  Verzweiflung  Uber  den  ihm  unver- 
ständlichen Satz,  zu  der  seiteueren  Bedeutung  gegriffen. 

27  Die  Worte  -.frt  xixu«  hat  Copernicus  nicht  verstanden  und  xaxetse 
»I»  t'ine  Beugungsform  von  xixfa  angesehen. 

Den  Schlusssatz  scheint  Copernicus  gleichfalls  gar  nicht  verstanden  zu 
bal*rn ;  vs  ist  kaum  zu  errathen,  wie  er  auf  die  l'ebersetzuug  „rl  ad  rirrnm- 
r€htumrn,  emjtton»  iymtrua  «*<•'  gekommen  ist. 

2>  Den  uugewühulichen  Piurulis  ßmm  scheint  sich  C<»|>ernicus  durch  das 
«iriethinche  to-j;  '"A)vjz  veranlasst  gebildet  zu  haben. 

5* 


Digitized  by  Google 


68 


I.  SCTIRIFTEN  VON  COPERXICT8. 


riari  non  erubeRcit  cpulatnR  heri  vindemiam  splendide M.  Caricae 
enim  erant  mihi  et  locustae  obRonia.  I»  autem  magnificuR  iuvenis 
earicaa  pturimas  deTora vit.  et  locustas  miror  quomodo  absorbuerit, 
.  faex30  quoque  dehiscebat.  et  quandam  eius  partem  post  satieta- 
tem  portare  domum  neglexit*'.  Coneedat  mihi  residuum  agro- 
riiiD;  magiR  enim  eligendnm  est  longinqua  mala  tolerare,  quam 
occultum  hoßtem  domi  nntrire. 

15.    Amatoria.    Atalanta  Corinnae. 

In  palacRtra  etiam  Augiam  vidi,  Corinna.  Id  autem  speeta- 
culum  neqne  Rcrmo  effabitur,  ncque  pictoruin  manuR  imitabuntur. 
Erat  enim  iuvenis  robustus,  erectuR,  circa  pectoralia  densus; 
oculi  eiuR  sient  capreoli;  facies  eiuR  non  fnrore  rubens  neque 
languidior  teneritate.  Red  virilis  et  manRuetuR  simnl.  Color  eiuR 
corporiR  neque  feminino  albescebat.  neqne  nigredine  obscurabatur. 
CacRarieR  autem  molli  quandoque  temeritate  innndabat,  et  caeru- 
leum  hora  tranquillitatis  rcpracRcntabat  mare,  quando  ad  vicinam 
terram  teneriR  undis  plieatur.  missuniui  tempeRtatiR  barbarum 
furorem ;  malac  antem  neque  multum  rubicundae,  (muliebrö  enim 
hoc  ,  neque  rursus  pallore  indecentein  triatitiaiu  prae  Re  ferebant. 
At  vero  naRUR  valde  eleganter  erat  tornatuR,  et  magnum  artificioRae 
naturae  magiRterium  arguebat.  Oleum  vero  innnetum  ROÜ8  Rpecie 
radiabat.  et  RplendoriR  reverberatione  tanquam  marmoreiR  radÜR 
palaeRtrain  exhilarabat.    Suspiria  ducebam  animo.  Corinna,  et 

2\i  Die-  Worte  des  griechischen  Textes  etortav  :w  Tprfiwt  sind  von  den 
Interpreten  verschieden  aufgefasst  und  Übersetzt  worden  Boissonade  nimmt 
mit  dem  Verfasser  der  Genfer  Uebcrsetzung  Tp;jTt?;  als  Nomen  proprium  und 
Ubersetzt  demzufolge:  henterno  dir  spfendido  coiicivio  Trygiam  deeipiebam. 
Andere  wiederum  haben  rp^tn;  als  appcllativum  genommen.  So  übersetzt 
Ciuterionctus :  abnnrpin  rinn  luru/enta.  Copernicus  theilt  die  letztere  Auffassung, 
hat  die  Schwierigkeiten  aber  noch  dadurch  vennehrt,  dass  er  vindrmia  in  der 
selbst  bei  Dichtern  selten  vorkommenden  Bedeutung  rinum  gebraucht  #hat. 

:»0  In  der  Original- Ausgabe  lautet  die  Stelle  sex  quoque  drhiteebat.  Dass 
hier  ein  Druckfehler  vorliegt,  ist  ganz  unzweifelhaft;  aber  dazu  kommt  noch 
ein  Missverständnis»  des  Textes. 


Digitized  by  Google 


ftFAKDVAAK  loV  Killen »A AI. 

M'jpcBvt'^TjV  aoixu>v  oi»/.  aiayovsrat  cton'mv  /Oh  rov  lip'jy.nv  Xau;rcpto;- 
»r/ao£<  y*P  V  [aoi  xai  axpi'Ss;  ra  etya.  0  oi  OsaTtssto;  oöroai  v*a- 
vta;  tiov  fs^a&ov  ra  -XsTora  sx6i^p«wx£,  xai  rot;  axpt'oa;  oox  oto  oc«o; 
eUppo^aev  (o  oi  Tp^ia;  exe/r)vei;f  xai  u.otpav  Tiva  $T£i  |xjta  xopov 
xout'Cs^ai  oixaoc.  \\7a7m  jj.o»  Xowrov  tiov  aYp«"v  0  KXsivt'a;1  twv  y«P 
-opp<u  xaxrov  aip£7«>T£pov  eanv  iviyziUn:  rt  itoX£|iiov  01x01  Tpetpsiv 
xpjTrrojAevov. 

«*.    ET.  ATAWNTH  KHIMNMI. 

1 

Kv  t$  raXatsrpa  rov  AuYsi'av  rs'Jcajxat ,  kopivva  ■  ttjV  oi  Oiav 
o'jtt  Xoyo;  ix'^paasuv,  out£  *<uYpa?ou  /stps;  |Atjjir]aatvro.  THv  ^ap  0 
vsavta;  syaOevr;;,  opOto;,  to  TCspirrepviov  Xäsioc  ■  ot  oi  0?  OaXo.ot  00p- 
xäoo;  aotfji-  to  oi  ßXe|i|ia  olts  Oyjiio  ^omjsopsvov ,  otns  jiaXaxnm- 
pov  ttq  'jYpoTTjTi,  aXX'  avopstov  xai  trpäov  ou-oo*  rt  oi  ypoia  too  3«j- 
jiaro;  oute  -po;  to  tojXoTrpETri;  iXsuxai'vsTo ,  o'jts  rpo;  to  o.sXavT£pov 
xaTtTxtaTro  '  ^  oi  Opi£  Tjpsu.a  k<o;  iwsxojAOtivs  ooXotTjTi  xai  xuavi- 
*oi>3av  oüpa  y«Xt]vt,;  ,  tt^v  ÖciXassav  stxovt'sTo ,  ots  xai  tT|V  '-zi^va 
/ipaov  ä:raX«i  irspiTTU33£Tai  pst'fjpw,  to  uavwbö*;  tgo  xXoo<ovo;  xai 
|iap€apov  icapsaoaaa  •  at  oi  rcapsiai  outs  xaT'puOpoi  (»  uvatxtuos;  Yap) » 
ooTe  -aXiv  wypoTT(Ti  tt,v  ORpsirstav  eKS3?uYva*ov  •  7;  oi  ptv  Xtav  3E- 
uviö;  ETSTOpvsuTO ,  xai  -oXX^v  r?);  o^jAioupYoo  züiuo;  ttjv  eirtTTT]jir(v 
a^VjXeYX2  70  ^  eXaiov  iitiyzo\uvw  r,XiOEio<o;  7T£p».r]3TparT2 ,  xai  Tal; 
aapjxapuYat;  tiov  ixXauv^tov  tt,v  iraXai'sTpav  axTt'vtov  otx^v  r^Xat^s. 
lÜTTOv'Ja,  Koptvva,  tt,v  'J/u/tv,  xai  optu-uTSpa;  77(;  aXyTjOovo;  at3Öavo- 

Die  Warschauer  Herausgeber  haben  w/  in  *«/  verwandelt.  Diese  Con- 
jectur  scheint  jciiocli  weniger  annchnibar,  als  die  in  den  Text  aufgenommene 
Veränderung  de»  w/  in  faejr.  S  schreibt  Cupernicus  ganx  ähnlich  dem  /  und 
das  einfache  e  tritt  bei  ihm  fast  immer  für  den  Diphtong  ac  ein.  Freilich 
iBiiH»  C^opernicus  dann  immer  noch  faex  als  Subiect  aufgefasst  haben ;  auch 
bleibt  das  tlehinrebai  schwer  erklärbar. 

Ciuiedoucius  übersetzt  fecatum  rem  est  ex/umstunif  die  (ienfer  Uebereetzung, 
welcher  Hoissonade  selbstverständlich  beipflichtet:  ,.Tn/gtu*  vero  inhiabiit." 

M  Wahrscheinlich  ist  vor  uctilexit  die  Ncgatioi^ausgefallcn ,  nur  durch 
Hmzufüguug  derselben  würde  der  Sinn  von  r/ret  annähernd  wiedergege- 
ben sein 


Digitized  by  Google 


70  I.  HCHKIPTKN  VON  COI'KKNICIS. 

acutiores  nun«  sentio  dolores ;  amatoriam  enira  passionem  divulgarc 
muliebre  gciuts  verceundatur. 

10.    Moralis.    Gorgias  Aristidi. 

Mutuatus  laetabaris,  requisitus  tristaris,  et  obviam  creditori- 
bus  vcuieiis  tiuiorc  obstupeseis.  tanquam  truecs  quosdain  terrores 
incidere  existimans,  et  eircumspicis  trivia  et  portas  respicis,  dc- 
elinare  cupiens  creditorum  iram.  qiiemadmodum  in  magna  procella 
perielitati  naufragin  in  p(»rtuni  cont'ugere  annehmt.  Ad  hacc  nialo 
nialum  adiieis;  mutuatus  enim  ab  aliis  debituni  aliis  reddis.  Ita 
faeiunt  qui  propter  timorem  mortis  sc  ipsos  praeeipitant.  In  mu- 
tuando  autem  multifarium  lioiniuibus  malum  coiitigit,  et  fabulosae 
hydrae  pullulationibus  saevius  est,  secundum  omnem  cogitatio- 
nem  '2  cave  mutuari.  Ita  enim  solares  radios  liberc  eircumspieies 
et  patentem  ubique  acrem  valde  leviter  respirabis. 

17.    Kuralis.    T.oplion  Pediadi. 

Pereat M  Leueippus !  Malam  enim  nobis  oeeupationem 34  nu- 
trivit  eirea  terminum  Collis.  Mc  at(pie  »Sostratnm  in  ins  voeavit. 
Leueippus  autem  oinnium  inentes  eorrupit  et  aurcum  eoneupivit 
videre  tribunal,  tantus  avaritiae  aflVetus  inielieem  oeeupavit.  Hoe 
etiam  Sostratus  intelligcns  auro  vietoriam  emit  et  muneribns 
guttur  Leueippi  obturavit.  Virgo  iustitia  eorrupta  est,  et  aurum 
liominibus  vietoriam  pensat;  aequilibrans  iudieium  periit.  Munera 
enim  magis  quam  Jus  aestimantur. 


32  Bei  tv  T'i?;  ?*vT?3(<au;  bat  Copernieus  diu  Worte  ürvov  ausgelassen 
und  dem  Gedanken  einen  ganz  fremden  Sinn  untergelegt.  Cimedoncius  über- 
setzt: »e  rel  in  smnnin  tibi  foenerationeiti  inuigiiwrin. 

33  Die  seltener  vorkommende  KcdcnHart  jat,  tweo  wpn;  hat  Copernieus 
richtig  wiedergegelwn.  Boissonadc  umschreibt  dieselbe  durch  die  Wendungen 
wc  diu  rirat,  nc  verlen&in  annum  uUimjut,  »rd  wim*  ar  male  furcai. 

31  Copernieus  scheint,  indem  er  dun  bildlichen  Ausdruck  wohl  nicht 


Digitized  by  Google 


8K0OTAAKT0V  F.llirrOAAI.  71 
u/u     epnmxov  y*P  BirjY^saaUai  7ra0o;  to   7'jvaixstov  ?i>Xov  afo/t.'- 

V6TOI. 

ic.   HB.  101TIA1*  APirmAH. 

Aavet'ö^svo;  '/eY^Oa; '  £t37:paTTO|ji£vo;  avta ,  xa!  ouvavttuv  toi; 
oaviiarat;  xaTai:XrTTTj  to>  'fo6q>,  u>3-£p  Oijpt'ot;  Tt3t  '.po6£poT;  £VTOY/a- 
vsiv  öoxtuv  •  xat  7i£pt3xo:c£t;  Ta;  Tptoooo;  xat  rcpo;  Ta;  3Toa;  aNpopa;, 
tou;  oavstarac  OeparcsuEiv  yXi/ojasvo;  ,  ma-sp  ot  vaoTtXXoji£vot  ev  jjls- 
-;aXi»  Ttji  xXooom  Xtjiivo;  TOY/avstv  opr,ovTat.  'AXXa  xat  xaxij>  to 
xaxov  ertvEjxst;  •  oav£t'o|A£vo;  70p  ~*p'  aXXtov ,  aXXoi;  aTtootom;  to 
ttfpXrjpa,  TauTov  ti  ttokov  toi;  öta  ',po6ov  OavaTOü  xaTaxp7||AVt!^ou9iv  iau- 
too;.  "Kinos  to  oavst*s30a»  zoXos/toe;  toi;  avOptozoi;  S3Tt  xaxov, 
xal  ttj;  jhjÖixtj;  oopa;  rot;  auTojiaTot;  YSVVTj!Aa3lv  *3T'  /aXsrturspov, 
xav  Tat;  xafT  Girvov  'iavTastai;  soXaooü  to  oavst'sjOai'  ooTto  7ap 
sXrjOspto;  Ta;  TjXtaxa;  a/Ttva;  -poaSXe^si;  xat  tov  uiwp  77jv  ««pa  Xt'av 
Trpos^vm;  avarvsu3£ta;. 

ATP.  AU«PUX  I1EAIAAII. 
Mtj  ixoito  »opa;  ö   As'jxt-jro;    xaxov  73p  t,|Mv  £Tp£'f£  to  /top tov 

fajptOV    JT£p!    TOV    OpOV    TOO  Xo'ftOtO'J.      '  KjiOl   xat    l\o3TpaT»l»  3'JV£X£Xpd- 

ttjto  otxaaTTjptov  •  o  5i  Asoxiitko;  oXa;  Ta;  'fpiva;  ot£'ff<apTo,  xat /po- 
svjv  to  otxa^Tyjptov  Osasa^Oat  topsysTo  •  toioutov  <ptXo/pu3ov  rata; 
xaT«t/2  tov  oÖ3TT|Vov.  TorjTo  xat  lu>3TpaTo;  esiYvoo; ,  /p'>3';>  ttjv  vt- 
x^v  «ivr^aTO,  xat  tov  Xataov  Tot;  otopot;  too  Asuxtinrou  £~£6'J3£V.  II 
napOsvo;  Ai'xt)  ots'fOapTat,  xat  /p'J3o;  toi;  av6pto~ot;  to  vtxav  TaXav- 
TfiiTflti  *  t(  Y»p  t3Öpporro;  xpt'31;  a-oXtoX£  •  ötupa  70p  jiaXXov  rt  to  ot- 
xatov  a;ioRt?Tov. 


heil »ehalten  wollte,  8r(pt<iv  durch  nrrupatinncm  wiedergegebcu  zu  haben  — 
Am  ähnlichem  («runde  sicherlich  hatte  er  im  16.  Briefe  ttijpfoi;  durch  termre* 
übersetzt. 

:\h  Opcrnieus  hat  die  Forin  '>ü?ftao?o  verkannt,  und,  indem  er  diese«  für 
ein  Tempus  des  Medium  gehalten,  den  Accusativ  tfpivi;  als  einfaches  Objekt 
angesehen. 


Digitized  by  Google 


72  I.  SCHRIFTEN  VON  COFERNICrs. 

18.   Amatoria.    Erotylus  Hypsipylae. 

Concitantur  etiam  palmae  amore  naturali,  et  femineas  mascula 
coneupineit,  et  pleetitur  amore  maseulina  eoma  femineam  amplee- 
tens.  ,Si  vero  longe  femina  abcst  segmenta  feminae  tollentes  man 
applieant  et  qnodam  eommcnto  resuscitant  eius  amoreft.  Si  igitur 
venire  ad  nos  oeius  non  potes,  aniorem  meum  eonsolare  per  pie~ 
turani.  et  tabula  sive  pictura  imaginationis  tuae  praebeat  mihi 
speeulationem.  Sufficit  enim  etiam  opinione  nimium  aniantes 
fallere. 

19.  Moralin.    Diogenes  Chrysae. 

Divitiarum  te  rustodeni,  non  dominum  pecuniarum  esse  dieo; 
talem  enim  tibi  mores  tili  »ententiam  pronuntiavcrunt.  Boni  enim 
alicuius  particeps  esse  impias  non  dccet  animas.  Terram  igitnr 
defode.  et  anrum  eondito  miser;  non  enim  tuae,  sed  apud  te  divitiac 
esse  creduntur.  Phrygium  Midam  aemularis  siticns  divitias,  qui 
quasi  funibus  auro  strangularis. 

20.  Ruralis.    Chloazon  Meeoni. 

Sorba,  Mecon,  heri  dilcetae  misi.  Illa  vero  tramam  abieeit, 
et  a  textura  statim  surrcxit,  reeipicnsquc  dona  porcis  distribuit. 
Et  legatnm  quasi  indignum  nuntium  dimisit.  Ego  autcm  lugeo; 
horribilior  enim  amor  infestat  nos  indignante  puella  offendens. 
Caeei  sunt  et  fortuna  et  enpidines ;  hi  quidcm  dolores,  illa  autem 
felicitates  temere  et  ut  eontingit  praebens. 

21.    Amatoria.  Perdieeas  Rhodopac. 

Dissone  cantas  et  contristas.  non  dcleetas  amatores.  Tragoe- 
diam  enim  immisees.  non  earmen  aliquod  deleetabile  auditoribus, 
et  flent  amatores  eontristati.  Castigant  enim  ipsos  cantica  tna 
adversus  lasciviam,  neque  blandam  aliquam  fecisti  melodiam. 
Paree  igitur  obseero  nobis  rontristatis.  Non  enim  tibieen.  sed  lamen- 


Digitized  by  Google 


eElKM'AAKTor  KlimoAAl 


73 


tr/.   ET.  KPÖTVAOI  VWITAH. 

'0pYti>3t  xat  ^ot'vixs;  iptov  '^u3'x»;>,  xai  -ou  ftr/so;  to  app^v  i'f  t's- 
rat  •  xai  -EpixupToüxai  ö  3j>P*iv  r<ji  i'pwTt,  xat  tfl  xoja^  tt(v  Ep«o|iivrjv 
Tr&oarr/ixETat  •  et  02  xat  iroppto  ro  W,Au  too  appsvo;  E3?t,  «{^va;  £x  rr(; 
for/sta;  apajxEvot  rep  appsvi  irepia—oyo»,  xat  30'it3txari  ».J/u7aY«oYou3i 
rourou  röv  epfota.  Et  rotvuv  iravrj/civ  (Järrov  ooy  oi'a  te  si  irpoc 
T4jj.a;,  zaprjopet  pot  ota  C">7pafo»j  tov  epui-7,  xai  -tva£»v  7;  vpot'f^ 
'favrasta;  ttj;  ar,;  itapE/ETto  jao».  Oeav  Ixavr,  ^ap  xat  00  x7,3t;  to-j;  a\av 
Epwvra;  aocptsaaOat. 

tO'.  H«.  AIOI'KNHI  XPVÜH. 

IIäoutou  «je  ratjitav,  ou  os3-ott(v  xpr^aTtov  Eivat  f  t){ai  "  Toia'jTT|V 
•;ap  tt,v  xaraoix^v  oi  30t  xata  300  rpoT,v£Yxav  rpo-ot  •  a*j  aOo»j  701p  »is- 
te/eiv  rtvo;  ra;  avost'oo;  ou  Ösju;  «^u^a;.  KaTopuTTE  rotvuv  tt(v  yt4v, 
xat  tov  ypuaov  zspi'f  poupEt,  TpiooÖXvs '  00  7<ip  30;,  aAXa  zapa  00t  o 
-Xoüro;  stvat  -srtVrsuTat.  Too  <I>p</]fo;  y*P  Mtöoo  tt4v  xaxtav  Ct,Aiu- 
aa;,  Xijxwrrtov  rXooTsI;,  ppdyot;  «osirsp  ypusot;  aza-^ojisvo;. 

/.    AIP.  X AOAZüN  MHKüNI. 

'Aypaoa;  /Öe;,  Mrjxtuv,  TtETrojx^ai  Tfl  TrodouaivT,  •  t4  0*  tt4v  xpd- 
xt,v  a-Eppt^s  xat  tt4;  tsroupYta;  s-jOo;  sSavi'sraTo,  xal  Xaßousa  ra  ou>pa 
rot;  £ot'pot;  oUveijae,  xai  tov  irpEoßtv  <o;  a7rat3tov  aYysXov  Odette  p^aro. 
'  E;'«>  oi  xXato  *  tpoOEpo;  70p  "Eptu;  rjfxa;  aotxst ,  arpEroü;  xdpr4;  ßta- 
'ouevo;.  Tu'fXtoTTOOst  TuyTj  xat  "EptuTs;,  ot  jiiv  ra;  aX'j^oova; ,  rt  Iz 
tt4v  Euoatpoviav  sixt,  xat  «>;  e~uys  ^apsyopEvr,. 

xa.  ET.  1IEPAIKKA2  POAUIIII. 

"Aoei;  apousw;,  xat  Xo-st;,  00  "EpTTEi;,  too;  ipasta;  *  TpaY«potav 
Yap  avajitYvuEt;,  oii  OsXxrrjptov  «pS^v  rot;  axoooost.  Kai  oaxpüoo3tv 
oi  epajrai  avitopevot  *  otoeppova?  ^ap  auroo;  avri  aoyvwv  3<i  8i3a- 
3xoo3iv  asjiaTa  •  00  y«P  £rcaV'«7ov  rr(v  jiEXmotav  rs-ot'y(3ai.  <1)£t3at 
rotvuv,  i:po;  ()8a»v,  ävttofiEvwv  r,ji<ov  ou  y*P  auXr^pl; ,  a'XXa  'ip^vr]- 


Digitized  by  Google 


74  I.  SCHKIFTKN  VON  OOI'EKNICUS. 

tairix  speetatoribuK  esse  vidcris.    Et  cera  aurcs  oppilabimuB 
oiiincs,  sirenarum  enim  potins  quam  lugcntium  muHariun  audito- 
res  crimus. 

22.    Moral  is.    AntistlicnoR  Perieli. 

riiilippi  filius  Alexander  iu  prosperitatibus  neqnaquam  ob- 
eaeeabatur ,  sed  sapienter  advertebat  fortunae  superbiam ,  quod 
magnis  honoribus  ineonsiderantes  incsearc  soleat'7.  Fropter  hoe 
vidcns  in  bellis  vicissitndine  eadenteni  Darium ,  pallio  hostem 
ipsuni  eontexit  virtntis  siniul  ae  fortunae  nobilitatcm  ostcndcns. 
Hinc  KiibditiiK  ille  Alexandruni  obiurgavit,  et  erat  eulpa  regi 
pietas.  Igitur  Alexander  tanquam  philosophus  timebat  fortunae  in— 
eertitudinem.  Quaproptcr  plurihus  ipsuni  victoria  salutantibus : 
O  Jupiter!  inquit,  mixtum  est  :*  aliquod  etiam  optimis  rebus  infor- 
tunium.  Ha  eavebat  in  suminum  fortunae  allusiones  prndentissi- 
mus  Alexander.  Si  igitur  fortunae  eonvertibilis  naturam  ignora- 
visti .  eito  experientiam  videbis  magistram  Si  autem  nitro 
eaeentia*  ,  saeviores  tibi  ultiones  introduces  muletarum  et  seien- 
tiae  poenis  requisitus4". 

'2'.\.    Uuralis.    Astachyon  Miloni. 

Agrnm  cicutis  expurga,  meas  enim  laesit 41  apes;  non  praebe, 
obseero.  negotia  viro  agricolae.  nulluni  utique  mihi  fueum  tribnisti. 

:»>  Das  allerdings  seltene  Wort  opiMn'mus  haben  die  Warschauer  Heraus 
geber  ohue  Grund  iu  ohttmibimus  verändert. 

(Jopernicus  hat  entweder  eine  von  dein  uns  bekannten  Texte  abwei- 
chende Lesart  vor  sieh  gehabt  oder  eine  ganz  freie  —  ungenaue  —  lieber 
setziing  gewählt.  —  Die  Verbesserung  des  .^ponh  in  ..qmir  .  wie  sie  die  War 
schauer  Ausgabt!  bietet,  ist  zwar  sprachlich  richtiger,  aber  nicht  geboten. 

C'opcrnicus  hat  in  die  Conjugationsform  nicht  erkannt  und  dadurch 
der  Anrede  an  Zeus  einen  Sinn  untergelegt,  der  in  den  Zusammenhang 
nicht  passt. 

•\*J  Den  Satz  xoti  if,;  Yvustro;  e?et;  rpcaß'jTtpi  za  (11^1**71  bat  C'opernicus 
sicherlich  aus  Versehen  weggelassen  ;  wenigstens  findet  er  sich  in  allen  Aus 
gaben,  wie  in  sämintlichen.  uns  bekannten  Manuskripten. 

40  Cimcdoncius  Ubersetzt:  „percalorum  et  itfnoranttae  mhituru*  mutetam, 


Digitized  by  Google 


«KOcPVAAKTOV  KIIIY.TOAAI.  75 

Tpta,  toi;  ÖeaTai;  sivat  öoxet;.  Kai  xr4pu>  Ta  »ora  kovts;  e^pdgot- 
jiev,  et  jAeXtpotav  asxijoeta;.  IstpTjVtov  yap  rt  Moo3«bv  öoopouivtuv 
axoo3at|iev. 

x6\    IIB.  ANT11BKNH2  IIKIMKKAI. 

0  <I>t/t*iT7roo  i:at;  'AXeüavopo;  iirt  Tal;  sÖToyi'ai;  oooau.it>;  etstu- 
9«uto,  aXX'  e^iAoao'f  si  ra  tt(;  to^;  903r]u.aTa  ui^Tai;  s'V-prjjAt'at;  oox 
ettu'Jin;  oeXeaCeoÖai.  Ata  rot  tooto  ev  too  iroXeo-oo  poirfj  BeaiotjAe- 
vo;  iceirrtoxöra  AapsTov,  t^  /XajAoot  tov  EyÖpov  ireptfoxerev,  otpsrr,;  xat 
to/*,;  evostxvojASvo;  eo'/avstav.  KvteoOsv  eXoiöopst  tov  'AXiSavopov  to 
omr]xoov,  xat  r,v  E7xXT(u.a  tu)  jkotXct  tj  eossßEta.  '0  uiv  oov  'AXi^av- 
opo;,  ars  or,  91X0-3090;  tov,  eosooi'xet  to  tt);  to/t^;,  to;  iotxsv ,  aor,- 
Xov  010  xat  itXetoTwv  ao-<j>  dvyEXo'evTtuv  09'  Sv  eoroyr^dTtov,  £97;  • 
«12  Zeo,  jit'cov  ti  toi;  a'^aOot;  xat  SosTo/r^a  >\  Ootoj;  eoXaßstTo  T«i; 
ei;  axpov  eoe&ta;  su^povssraTa  b  'AXsSav&po;.  Kt  piv  oov  yetTvuusav 
Tai;  Tpoiral;  tt,v  9031V  T^vor^a;,  ja7(t  00  1:0X0  tt(v  -Etpav  o-J/Ei  oV 
odsxaXov,  xat  ttj;  yvuJ3£io;  ?;£i;  icpeaooTepa  ra  jA70r]|Aara  ■  et  oi  -0- 
9X«»TT£i;  extüv,  /aXemoTipa;  tt,;  itoivt,;  iirttso;^ ,  7tXrlu.}teXrl}iaTiov  xai 
•  vu>3£u»;  £t3itpaTTo;i£vo;  oi'xa;. 

xy\    AI  P.  A1TAXVJ2N  MIAL'M. 

Töv  äypov  too  xtuvstoo  exxdfJape*  tä;  ijia;  yap  eXo(irJvu>  jisXtrra;. 
Mfj  xape/e,  -po;  Oetbv ,  itpayu.aTa  a'vopt  yciopytp.     Ouoiv  xr^viov 

indem  er  -rWjaca;  iu  orfvcuseuj;  verwandelt.  Auch  Boissonade  billigt  diene 
Conjectur,  ohne  sie  jedoch  io  dun  Text  aufzunehmen. 

Copernieus  hat  pwcew;  wörtlich  übersetzt,  ohne  sieh  darum  zu  ktiuuneru, 
ob  und  welchen  Sinn  seine  Uebersetzung  giebt.  Die  Warschauer  Herausgeber 
haben  da»  von  ihm  gewählte  „srimtiac  in  ,,rtmnrietitiaeu  verwandelt.  Allein 
diese  (.'onjectur  ist  durch  die  Bedeutung  von  ptwoct»;  nicht  gerechtfertigt  und 
macht  den  Gedanken  Überdies  nicht  verständlicher. 

Bei  C'opernicus  ist  der  Schlusssatz  des  22.  Briefes  noch  dadurch  unver- 
ständlicher geworden,  das»  er  muleta  trrthttiulich  in  der  Bedeutung  von 
fttcciUtm  gebraucht  hat. 

41  Die  Form  £).*jjjlt,vo>  scheint  C'opernicus  nicht  erkannt  zu  hatten.  Kr 
übersetzt  es  durch  die  .'J  Person,  unbekümmert  daruui.  auf  wenn  sieh  dieselbe 
beziehen  soll. 


J^ffigitized  by  Google 


7« 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPERN1CCS. 


Cur  ita  praeter  rationem  viernum  roolestas,  pe8sime.  Nisi  a 
malitia  hae  cessaveris.  imnuMlestiam  tnam  iannis  meis'insrribam, 
et  virinis  iniuriam  niahifestaho ,  ut  te  omnes  tanquam  mal  um 
qtif Miriam  abominahilc  fngiant. 

21.    Amatnria.    Telesilla  Laidi. 

Neque  metalliri  venas  auri  investigantes,  neque  puteonini 
fossores  aqnarnni  oenlos  virlere  quaerentes  et  abscondita  terrae, 
tarn  diligenter  artem  snam  exercent,  quam  ego,  quae  universam 
pervagata  8iim  eivitatem.  si  alicubi  Agesilaum  videre  lieuisset. 
Convivium  enim  ipsi  feeisse  Maenadam  Leucippam  intellexi. 
Iiuprtnosum  flumen  aeeessit  mihi,  et  dolor  erumpentibns  turgeseit 
lacrimis;  propter  quod  tragoediae  ero  merrenaria,  non  enim  orien- 
tem  amplins  solem  videbo.    Ita  Medea  et  Phaedra  ero  crudelior. 

»  • 

25.    Moralis.    Sosipater  Axior'ho. 

Fratrem  te  nuper  sepelivisse  ahmt,  et  in  planetum  inconsola- 
bilem  valde  molestari.  Quomodo  te  sapientem  virum  admirer,  tarn 
vehementer  a  passionibus  devictum.  Sommis  qnidem  est  apud  nos 
mors  vulgaris,  eonsneto  quidem  longior.  8ed  ad  futurum  diem  brc- 
vissimns.  In  brevem  peregrinationem  seeesserunt  a  nobis  mortui, 
non  in  longam  Separationen!.  Contentus  esto  disiunctione  unionem 
statiin  expeetans.  Ne  affeceris  animam  eonenpiseenria  eorporali: 
enm  etiam  Plotino  virleretur  quod  esset  in  pudendo  eorporc :  adeocon- 
tristabat  philosophum  1km*  mortale  tegmentnm.  Siste  hactenii8  mihi 
laerimas ;  horus  tristitiae  legem  tulit 42.  Prudentia  passiones  enrato. 
Mediens  esto  tui  ipsius :  verbum  nahes  medicinale.  sine  ira  atque 
tristitia  oblivionem  malorum  omni  um.  Nunqnam  artifex  opus  sunm 
ex  meliori  in  peius  refert.    Mortnis  mortua  linqnamus.  Magiiis 

• 

42  Uobcr  die  wunderliche  Uebersetzung  der  Worte  op«wc  vojioHi-ret  int 
bereit»  zum  4.  Briefe   S.  54  Anm.  s  und  S.  55  Anin.  lo;  gesprochen. 


Digitized  by  Google 


BEOOTAAKTOr  F.niSTOAAI.  77 

T,utv  huvr^oyoLi;.  Tt  OT4Ta  yaAssrat'vst;  a'Xoyux;  tcu  yetTovt  ;  Et  \irt  tt4; 
xaxta;  aitoarai'r,;,  rajA7rovr4p£ ,  tt(v  37jv  axoXast'av  toi;  ajiau  erctypa- 
«^aiui  Qopats,  xal  toi;  yetTost  TV  «Sutav  svßsiEaijxi,  Tva  3£  ravte; 
w37rsp  Tt  xaxov  Suaavt^Tov  aWpao&atvro. 

x8'.    ET.  TEAKV1AAA  AA1AI. 

Ours  9>i6a;  xposou  i*£TaAAoopYol  avt^veuovts;,  oot£  ?f>£u>pu£Oi  Ta 
tt4;  7ij;  aps6oot9u)VTs;  a:roppT4Ta,  6'f  OaAjxoo;  oöaTwv  avaCrjToovTec  Osa- 
saaftat,  outui  irept  tt4v  sautwv  S3ro'jöaxoi3i  t£/vt4v,  to;  eyto  t*jv  toAiv 
esxivöaAaßt'ov  airasav,  et  so-j  tov  'AyTjatAaov  t4v  jis  ÖeasasOat.  I  lo— 
rov  yap  aoTui  ireitotijxevat  tt4v  jiatvaÖa  AeoxwnrTjv  axrjxoa  •  xat  pay~ 
oato;  3xt4itto;  f4{itv  eveoijjiTjse ,  xal  to  zafoo;  dirapYjopYjTa  'fAsyfiai'vet 
}j.oi  odxpoa.  At6  Tr4;  Tpaycpota;  suveptOo;  saojiat  *  oo  y&P  dvt'ayovTa 
Äotrov  ijAtov  ^sa30|uf>a*  outo>  xal  Mrjfci'a;  xal  <t>atopas  ^oßsototipa 

» .   HB.  IQviPATPüv  AHlüXQ. 

Tov  aoeA^ov  evayyo;  «  Öd^at  <pa3t,  xat  Atav  srcl  Ttp  rd6et  drca- 
pr^opTjTa  ous^popslv.    Kai  ki»;  32  ^tXoao^ov  avopa  Oayjiaoatjxt ,  erl 

TO30-JT0V  URO  TO'J    7rd0ot>£    0773pVtXtU|JL£VOV  ;    'J~VO;    'j'äp    Tt?  £3TIV    o  Tzap 

^jitv  repi^poXXou^uvo;  ÖavotTo; ,  too  jjiv  sovijftou;  tootoü  jxaxpoTapo;, 
rpo;  0£  tt4v  piAAoosav  rjuipav  ppayoraTo;  *  eVt  pixpav  a?roör4}xi'av  ot 
TfiDvrjxoT*;  i3raXT43av.  Üux  int  ::oAt>  TooTtov  r4}üv  o  /u»pt3}io;-  xap- 
Tip/j30v  rr4v  otd'eo£iv  •  ava[A£tvov  aufot;  tt4v  Svtootv.  Mr4  «aö^j;  Tt  '.pi- 
Xo3u>fiaToo  ^o/yj;  •  erat  xat  [Iaiütivo;  £oox£t  atV/ovojxevm  oti  ev  swjxaTt 

£tT4'  OUT«o;  SAorSl  TOV  '.piA030<pOV  TO  0vT(TOV  TOOTO  Ä£pl3XT]vtOV.  -TTj- 
30V   JJL01  {ii/pl  TO'JTO'J  TO   OOtXp'JOV  '    OpOO?  VO|JLoO£T£l    T^   AurTj  '  <^pOVT(3Sl 

to  raOo;  bfiparsosov  •  taTpo;  yivoo  3«ot«|>  *  s/£t;  ao**ov  to  'f  äp;xaxov 

Oox  ex  xpetTTovo;  £~t  to  y.£tpov  -apayei  7:ots  o  OT^toupvo;  t«  -otrj- 
uara.  ToT;  Ovt4toi;  Ta  {JvT4Ta  xaTaAet^tojxsv  jisyaXat;  yap  xr4At3tv  sv- 
f»aoe  to  43a3tAt/ov  tt4;  xaT«3TU£T«t.     'I.yw  tt4v  yevestv  t4  tov 


igitized  by  Google 


7ft  I.  SClfttlFTEX  VON  COPERXICCS. 

enini  hie  probris  vita 13  praestantissimum  animi  opus  atticitur. 
Equidem  nativitatem  magis  quam  mortem  deflerem.  Illa  enim 
flcndi  prinoipinm  est,  hace  autem  lucrimarum  solurio.  Tgnorantia 
trepidos  nos  efticit.  et  mortem  cavemus.  non  quia  mala  »it.  sed 
quia  a  mortalibus  ignoratur.  Nullus  enim  nobis  scientiam  eius 
retulit,  haue  protinus  acctisas.  Nou  sis  igitur  Niobae  aemulus, 
ne  forte  cxistimeris  et  tu  lapidi  humauam  tribuisse  naturam. 

20.    Amatoria.    Cecropis  Dexieratis. 

Magnetcm  la])idem  terrnm  amarc  aiunt.  et  tanto  magis  vivere 
narrant,  quanto  magis  amato  conjungitur.  Postqnam  enim  lapis 
eoninge  separatur.  eontinuo  moritur,  et  actione  sua  destituitur. 
Huinsmodi  nunc  aft'eetus,  Dexieratcs,  etiam  inanimatis  rebus  in- 
sunt.  Ego  autem  (juid  tantoperc  aflectem  praesentia  tua  dcrelieta. 
(lit'Hcilius  puto  diei 41  quam  pati.  Ita  eontristem  eontristantes  me. 
et  fiam  eupidinis  iaeulum  scintilla45  marinae  spumae  aestuusior. 

27.    Ruralis.    Tlicristron  SpironH«. 

Ad  Aetnam  Sieiliae  montem  discedimus.  valedieentes  Atticac. 
Nunquam  enim  intelieiorem  vidi  terra  in  ad  ineremeuta  fruetuum ; 
pro  piris  inyrtos,  pro  hordeo  bederam  nobis  produxit17.  Proindc 
primis  mihi  nou  cretis  seminibus  nunquam  denuo  ingratae  laxabo 

43  In  den  Manuskripten ,  wie  in  den  Ausgaben ,  findet  »ich  kein  Wort, 
welches  durch  rita  hätte  wiedergegeben  werden  können ;  es  scheint  dieses 
Wort  also  nur  zur  Erklärung  hinzugi'filgt  zu  sein.  Alleiu  es  bleibt  unklar, 
welchen  Sinn  durch  diese  LHuzufilgung  Copcrnicus  dem  .Satze  hat  unterle- 
gen wollen. 

•14  Der  Grund,  weswegen  Copernicus  tfpaoat  durch  daß  Passivuni  über- 
setzt hat,  ist  nicht  ersichtlich;  auch  ist  kaum  anzunehmen,  dasa  ('opernicus 
etwa,  durch  das  folgeude  pati  verleitet,  «öV/  als  DcjHJuens  gebraucht  habe. 

45  d'fpo&fato;  ist  in  der  Uebersetzung  von  ('opernicus  ausgefallen. 

Die  Schhissworte  des  Hriefes  haben  den  Iuterpreteu  viel  zu  schaffen  ge- 
macht und  für  a<i).aT?r(; ,  das  man  mit  tf /o-jö;  in  keine  Beziehung  bringen 
konnte,  sind  verschiedene  Conjektuivn  vorgeschlagen,   ('opernicus  hat,  die 


Digitized  by  Google 


•  0EO6YAAKTOT  KniSTOAAl.  79 

ftavcrrov  päXXov  oaxposaifu*  xo  uiv  yap  oaxpomv  apx^J»  to  os  täv 
avteovrcov  xaTaXoot;.  A*]fvoia  iteptScSt;  T(tia;  dTrspYaCsTat,  xai  Öavarov 
soXa6oo}t£Öa,  00/  ort  xaxov,  dXX'  oti  toi;  dv&puKtot;  rjvo^tat.  Ou  70p 
Tt;  nrjv  yvwsiv  a\pfl'pr(Tat,  tootoo  xaTT^opsi  ^poyetpoTaia.  Mt  ^evoto 
toivov  Ntoßfl  eifdjuXXo;,  tva  jat]  roo  ßo^;  xaoTo;  Xt'ftu»  T7jv  dv- 
&p<orst'av  <poatv  a'jxst'Csattat. 

x^\    KT.  KKKPÖTlv  AEEIKPATE1. 
Tr4v  {layvtTiv  Xfttov  epav  too  ator^poo  <pa3t,  xat  tooto  Cfjv  itto- 
pousi  TT|V  Xt&ov,  030V  t<?>  aptojiivtp  xat  aovsaTiv.    'Orojvt'xa  >J 
Oo;  too  0510^01)  /(opt^Tai,  ;rapaoTtxa  vexpoorai  xat  ttjv  saoTr,;  evep- 
Ystav  aroTtl>8T9ti  *  TotaoTat  rpoazdltetai ,  AsfctxpaTs; ,  xat  toi;  d<]/oyot; 
EYYi'vovTai.    'K70J  5s  ti  av  itdDoijM,  'ft'XTars,  ircl  Toaoorov  aVoXtp-ra- 
vouevT|  tt,;  rifi  svoTjjAta;:  otuai  to  ^pdaai  too  -attslv  yaXazturspov. 
Ootoi   Xunjaatfii   too;  XoirrJoavTa;  xat   ßiXo;  ?svoiprjV  toi;  eputat 
3rivfrf(p  atppoötoto?  OaXdm;;  cpXoYo;  'fXoYtoöeorspo;. 

xC\    ArP.  6EPIE2PUN  VRKIPÜN1. 

'Erl  TTjV  ATtvijv  to  1'txsXixov  opo;  aTrat'pojisv ,  sferovTs;  yatpstv 
t^  'Arrixg  •  ou7c«>tcots  y*P  ooaru/ayripav  YV  *F^»  ewooaiv  xaprc«>v 
s«>pdxap£v  •  dvTt  7ropcov  jxo^ptva;,  dvTt  xpiD&v  xittov  Tjp.iv  d-£xor4a£- 
xat  aXu>;  Xtpoo  pot  usirX^ptoTat.  Ata  toi  tooto  tu»v  rpwrtov  jiot 
pr,  sx'ioivTwv  3irspjiaTa>v,  oox  dv  aoOt;  t$  aYvwpovi  xaTaßdXXotpr  00 

wörtliche  Bedeutung  von  <pX6«  verlassend,  den  Sinn  der  Griechischen  Worte 
wiedergegeben,  wofern  man  annehmen  darf,  das»  Copernicus  —  wie  sonst 
nicht  selten  wohl  iu  treffender  Weise  —  auch  hier  den  Dativus  {„marüme 
Mpuma*-)  statt  des  Ablativus  der  Vergleichung  gesetzt  hat. 

•Iti  In  der  Originalausgabe  der  Copernicanischen  Uebersetzung  ist  der 
26.  und  27.  Brief  umgestellt.  Diese  Umstellung,  die  sich  in  keinem  Mann- 
skripte und  ebensowenig  in  einer  der  Ausgaben  vorfindet,  ist  also  uur  einem 
Versehen  zuzuschreiben.  In  der  Warschauer  Ausgabe,  wie  selbstverständlich 
bei  flipler  a.  a.  0.,  ist  die  Copernicauische  Reihenfolge  beibehalten. 

47  Der  Satz  xai  Vj  XtjjLO-i  pot  r.t-'t.tfttu-n  ist  von  Copernicus  nicht 

abersetzt.  Die  vor  diesem  Satze  in  der  Mehrzahl  der  Manuskripte  wie  Aus- 
gaben stehenden  Worte  t,  oc  oittüt,  y.e«^,  welche  von  Copernicus  gleichfalls 
nicht  übersetzt  sind,  fehlen  auch  in  der  Aldina. 


80 


I.  SCHRIFTEN  VON  <  Ol'KRNlCUS. 


terrae.  Non  potcst  rusticus  famem  atque  militem  sustinere  hostem, 
neque  nautae  posaunt  contra  veutos  ae  fulniina  bellarc. 

28.   Moralis.    Heraclides  Antistheni. 

Nondum  iraeundia  mihi  descendisti,  Antisthenes,  venim  etiam 
difficilis  es  nobis  et  sub  spccic  mansuctorum  verborum  tristitiam 
abscondis,  tanquam  in  favilla  scintillam  ignis  eondentes.  Expurga 
residuam  eordis  tristitiam,  id  enim  nostri  sermones  iubent;  alio- 
quin  rnari  ctiaiu  saevior  cris.  Sopit  enim  id  ferocitatem  et  pracbet 
navigantibus  kumannm  aspectum,  quaudo  oleo  placant  procellis 
nimium  saeviens. 

29.  Rnralis.  Lachanon  Peganoni. 
Vcni  ad  me  cras  propter  oleum  »*.  Introibo  enim  civitatem 
conviva  futurus4'\  carissime,  siquidem  Nymphis  et  Pani  primitias 
gregis  dedicabo.  Annuunt  tandem  nobis  Dii ;  mrflctrae  mihi  lacte 
repletae  sunt.  Oves  ubertim  pepererunt,  tripudiant  capellae  feli- 
citatc  admodum  exultantes.  Ccssavimus  rontra  paupertatem  msili- 
volam  hestiam  a<-  diffieilem  bellare,  quae  tilceris  instar  posses- 
soribns  implicatur.  Malum  est  qnod  valde  familiariter  se  ingerit, 
sccordiam  faciens,  contrintans,  ad  tristitiam  inexorabilc,  ad  mocsti- 
tiam  rc])cntinum,  insomnc,  aerumnas  amans,  laboriosum,  scelerum 
inventivum.  inglorium,  eontemptibile.  invidia  earcns:  nullus  enim 
vult  tali  malo  obviare,  noque  si  Orestis  fnrore  damnatus  fnerit. 

48  Einige  Manuskripte  haben  statt  der  Worte  -•><$;  roV'.atov  die  Variaute 
rpö;  tö  5).hv  »der  «p,o  toj  X-xoS.  —  Sämmtliche  Ausgaben  haben  jedoch  die 
Lesart  r:po;  to-j>.o»w  aufgenommen,  welche  auch  der  Uebersetzung  von  Oper- 
nicus  zu  Grunde  liegt.  Die  Interpretation  dieser  Worte  ist  verschieden  aus- 
gefallen. Einigen  ist  die  Bedeutung  ganz  unverständlich  geblieben  und  hat  C'i- 
medoncius  sie  deshalb  auch  gar  nicht  Ubersetzt.  Copernicus  hat  sich  Uber  die 
Schwierigkeiten  der  Interpretation  einfach  dadurch  hinweggeholfen  ,  das»  er 
wörtlich  »»»ersetzt  hat ,  ohne  sich  um  den  Sinn  zu  kümmern  Seiue  Ueber- 
setzung  konnte  schon  deshalb  nicht  zutreffend  sein,  weil  er  -oo;  nicht  richtig 
übersetzt  hat.  Die  Genfer  Uebersctzung  hat  sich  ähnlich ,  wie  Coperuicus, 
zu  helfen  gesucht  ,  indem  hier  die  Griechischen  Worte  jranz  wörtlich  Hber- 


Digitized  by  Google 


«KiWAAKTny  F.rilüTMAAl. 


81 


oovarat  ysuip-yo;  X».|xov  xat  3TpaTiu>u)v  s/etv  itoXs;aiov  •  o«jts  02 
^Wt,{>2;  otot  ti  2t3t  ;rvsi>u.a3iv  ajxa  xat  xspauvot;  avTiuayssttai. 

xr/.  H8.  HPAKAE1AEI2  ANTIGEN  EI. 
Our«  |Aot  tt;  opyr;  ucprjxa;,  'Avrtabsvs;  •  aM'  sti  ^aXsnatvsi; 
7(jilv  xat  xpurTSt;  ttv  avt'av  7:p03T(vu>v  pTju-aTujv  7:po3/T]u.aTt,  u>37rsp  01 
sv  atOä>.Tj  3Kiv0rjpa  ropo;  Tafusuovrs;.  'Exxaftaps  Xoi-ov  ty,;  xapota; 
tt,v  äott^v  '  toüto  yap  ot  rjjiSTapoi  A0701  rpssSsuovTai '  st  jik  iirt ,  xat 
OaXarrr,;  a^visTspo;  S3fl  •  xaTSuva^si  yap  exet'v/j  tq  ayptov  xat  7:ap- 
2/-Tat  toi;  -ÄioTTjpsiv  o«J/iv  <pwavOpu>-ov,  or^vtxa  :<j>  sAau»  *iXo'fp',- 
vouvrat  a-,av  rot;  xojxast  yaXsirat'vousav. 

xH'.    AVV.  AAXANSN  IIHEANÜNI. 

*llxs  jiot  zpo;  rouXatov  auptov  •  evör(ji.Tj3atjxt  yap  toü  asTso;  xai 
oatTujjnuv  £30(xat,  c^uraTS.  Ntfi^at;  -jap  xai  tu»  Ilavt  Ta;  a-ap^a; 
to«j  zotjivtou  avafjrjxatpi  *  suvooüst  yap  7(u.tv  oOi  -ots  oi  Osot'.  Ta 
xi33Ü6ta  -£->//•  ptotat  jxot  tou  YaAa/To;-  at  apvs;  suyovui;  rsroxast  • 
7:£pt3xtpTtt»3tv  ai  aTys;,  im  tat;  suToytsi;  tornsp  '^Öojuvai  •  7:s~aü}j.sÜa 
xsvta  ua/ojuvot  G'j3vöu(Jst7't(»  Or4pt<»  xat  ou3xoa<o-  6t'xr,v  SXxov»;  toi; 
xfixnjjxivoi;  euirXixsTar  ^iXo3uv740s;  ssti  xaxov,  pabuu,Q7:oiov,  xaT74'.ps;, 
rpo;  Xu^jv  azapTjYopTjtov ,  rpo;  ivtav  ö;oj!«po7rov  ,  aYporcvov ,  <&iÄoui- 
piuvov,  e-tW/fJov,  xaxtuv  £rp supsTtxov  ,  aoo£ov  ,  su/.otTas.pövyJTov  .  av-- 
rt'^fovov  •  oi  *;ap  ti;  sOsÄst  t/(/uout«>  xaxw  3ivavrav ,  ouo'  st  ty,v 
'Op£3Tou  jiavi'av  vo3siv  xaraxptOstr,.      IV^avrs;  toi'vuv  Ta  tt,;  rsvta; 

tragen  sind  »retii  mihi  erat  ad  oleum",  Hoissonade  hilligt  »lies«'  Uebcrsetzung 
^jttae,  *i  mm  rat  nitida,  rat  Htiltrm  Jide/is ".  Er  fli^t  erklärend  IltllZU  Ji  uteri 
yraeurtim  Atttri  u  reim»  itomunütuut  Iura,  ubi  res  remhaiit  et  tilu  remlttare* 
itulmntr  algo  //»/  «u-  »/««//tr  ud  illum  Juri  jiui  te/n,  ubi  oleum  jirosiat  reiuiie 

4M  Diu  Ucbersetzung  k\v>x  Worte  unwi^w*  ecoaat  durch  lonrifu  futurim 
paa»t  hier  nicht.  (MruedonriuN  iibt*r»ctzt  richtig  „vouririum  prarl»elnr  ,  «tb^lfich 
freilich  ökt-j}x<ü<<  in  der  Unleiituu^  von  .. Gastgeber"  kaum  znliUsig  ist  Viel- 
leicht iut  iihrigen»  hier  die  richtige  Lesart  eoo  ;xot  dann  ist,  ohne  die  ge- 
wöhnliche Bedeutung  von  ohitjuimv  zu  iinderu ,  der  erforderliehe  Sinn  der 
Sudle  vorhanden. 


82 


I.  SCHRIFTEN  VON  COI'EKNICUft. 


Relinquentes  igitur  panpertatcm  paupertati  in  aliam  sorteiu  con- 
8titucniur,  cum  animo  ctiam  audaciam  eommutantes. 

30.  Amatoria.    Rhodina  Calliopae. 
Amatorcs  mihi  detrahis  mequc  passim  cavillaris,  continentiam 

mihi  relaxatam  fuissc  viresecntiam  corporis  tlefraudanti.  Tu  vero 
facinus  tuum  occultum  esse  putas.  lmmaturos  cnim  ])artus  evcllis. 
o  scelesta,  et  abortus  fecisti,  vivos  couccptus  in  utero  tuo  acutis 
phannacis  %8uffocans,  et  affricana50  Medea  ncfaudiores  perpc- 
travisti  caedes.  Illam  cuim  ad  pucri  necem  pcrfidum  coniupuin 
induxit  laudabilem  certaminum  commilitonem.  Tu  vero  propter 
pulchritudini8  speciem  infinitas  calamitatcs  opcraris  meretricula. 
Desine  tandem  inhumanitatcm  tuam  occultare  nostramque  pieta- 
tem  defraudarc.  abortu  humanior  apud  nie  partus  est.  Te  autem 
scire  volo,  terram  ctiam  a  te  offcnsam  esse,  et  pueri  necati  poenas 
non  seguitcr  a  te  exacturam. 

• 

31.  Moralis.    Hephaestion  Thaleti. 

Operosa51  avis  pavo  industriarum  avium  spectabilitatem  sor- 
titus  est,  magnum  quid  in  pulchritudine  scntiens.  quo  ctiam  pul- 
chritudinem  ipsam  superare  vidctur  ''2.  PlumaR  iptur  ut  comam 
erigit,  et  spectabilcm  aspicientibus  pulchritudincm  praebet,  circula- 

50  Was  Copernicus  sich  bei  dor  Uebersetzung  von  yonixf^  durch  ^ffrirana- 
gedacht  hat,  ist  schwer  zu  errathcn.  Deshalb  ist  auch  die  Schreibung  der 
Original-Ausgabe  ganz  genau  beibehalten,  obgleich  die  Veränderung  des  ganz 
unverständlichen  „affricutuf  in  Africana,  welche  die  Warschauer  Herausgeber 
vorgenommen  haben,  recht  annehmbar  erscheint;  Copernicus  kann  nämlich 
sicher  wohl  'fotvtxyj;  =  'fotvixix!5;  statt  tpovttfj;  gelesen  haben.  Es  bleibt  dann 
freilich  immer  noch  unerklärlich,  wie  Copernicus  die  Medea  zur  Phönizierin, 
oder  Afrikanerin  machen  konnte. 

51  In  der  Aldina  sind,  wie  bereits  hervorgehoben  ist,  die  Eigennamen 
nicht  mit  grossen  Anfangsbuchstaben  geschrieben.  Dadurch  allein  wird  es 
erklärlich ,  dass  Copernicus ,  an  die  Abstammung  des  Pfau  aus  Asien  nicht 
denkend.  MrjSixiv  und  .\tyoa>«#  mit  jx^8ofjLat  in  Beziehung  gebracht  und  durch 
operosus,  twltutrin*  übersetzt  hat.    An  dieser  Etymologie  hat  Copernicus 


Digitized  by  Google 


HElMDYAAKTOr  EfllZTUAAI. 


83 


t^  z.tvi^,  e<p  irepav  tuTasTrjduitx&Oa  At4£iv,  jista  rij«;  ^o/r,;  aiifityav- 
ts;  xal  to  cppovT^a. 

X'.    KT.   POAINH  KAAA1ÜNH. 

'Krt  tujv  epa3TÜ>v  8ia3upsi;  xal  oxtoTrrst;  T4jxa;  to  xal  to,  xsyau- 
vu»30a{  jaot  to  sovtovov  xal  a^pt-yÄv  tou  3iuu.aTo;  otaTrat'Coosa  •  ao  ös 
tt4v  3T,v  -avoupytav  xsxpö'ffJai  ooxst;.  'AT2Xs3'fopr(Ta  yap  Ta  xoo'fo- 
poojxiva  dzoTira; ,  tu  zafAfxtaps,  xal  Ta;  äu6Xoj3£t;  t4  to6;  toxstoü; 
atpsTa»T£pa;  zs~oiV4aai,  öpipotspoi;  <papp.dxoi;  Ta  Ciooyovoojuva  ev  t^ 
3^  yasTpl  Z£pt7:vtyoo3a '  xal  tt4;  cpovtxrj;  Msosta;  a^rtVÄ3T£poo;  drsp- 
yd^g  tooc  <povoo;.  IlaiooxTovov  dxsfvrjv  eoioasxev  dyvu»u-tov  opoCoyo; 
tt4v  a?vsTT4v  xal  tcuv  a'ywvcov  tt(v  3ou.tia/ov  •  06  os  Sia  tt(v  tou  xdX- 
Äoo;  su-peretav  jiopfa;  sop/^opd;  arsp^aC^ ,  ropvt'Öiov.  Ilaoaat  ör4Ta 
tt,v  3T4v  aTravÜputRtav  xaXurroosa ,  xal  Tr,v  ijjxsTipav  £03£6aav  ota- 
»ai'Coo3a.  «PtAavOpio-oTspov  -ap'  T^jiTv  0  toxeto;  tt4;  d{ji6Xu>3£u>;. 
"lsbi  oe  xal  7T|V  8-1  30I  y(aX£7ratvoo3av  xal  JtaiöoxTovfa;  frotvd;  ou  j>a- 
fjopoosav  Et3irpaTT£3fJai. 

W.  HB.  HOAiniüN  6AAHTI. 

To  MtjOixov  opveov  ö  Tarn;  xal  twv  Mr'otov  tt(v  u;r£po'Jrt'av  x£xXt4- 
pa»Tat,  iiiya  ti  xal  u-£poyxov  er!  Ttp  xdUsi  ^povtliv.  Toutoo  xal  tt(v 
Or'tetav  lyrrasOat  öoxst.  To  TtTEpov  Toiyapoüv  ota  3r4  xo(it,v  dvt3Tr(3i 
xal  rsptrpavi3TaT0v    Tt    toi;  opui3t  xdXXo;  «apikal,   xal  xuxXtxov 


festgehalten ,  ungeachtet  er  sich  doch  hat  Gewalt  anthtin  müssen ,  wenn  er 
den  I'fau  einen  hervorragend  arbeitsamen  Vogel  nannte. 

">2  Die  Worte  roi/rov  xvt  -ip  ör/.ciav  TjrrdsUat  ooxti  sind  verschieden  ge- 
floatet und  übersetzt  worden.  Cimedoncius ;  niVi  </»/«  re  tarnen  nwdextinr  ridetur 
r»«e  paro  fnemina"  Die  Genfer  Ucbcrsctziing :  rea  re  etiaut  fnemitm  inferior 
e**e  ridetur;'-  Hoissonade  endlich  jjicbt  folgende  Interpretation:  *a  pulrhritu- 
ditte  foemmntn  rtiatn  rictam  ur  raptum  cedere  umori  ridetur.'' 

Ganz  abweichend  von  diesen  Erklärungsversuchen  ist  die  Copcrnicanische 
üebersetzung ,  bei  welcher  sich  wohl  ein  Versehen  eingeschlichen  hat,  sei 
es  eiu  Schreib-  oder  Druckfehler.  Denn  es  scheint  doch  kaum  glaublich, 
daas  Copernicus  ttj*  xd).).ct  und  rr(v  tH/.ct?v  durch  eiu  und  dasselbe  Wort 
( putchritudinetn )  wiedergegeben  haben  sollte. 

ti« 


84 


I.    SCHRIFTEN  VON  COPERNICUS. 


remque  efficiens  figuram  coelestem  imitatur  oroatum,  et  pennarum 
oculis  stellarum  texturam  cllfingit.  Et  haec  quidem  industriarum 
avium  est  consuetudo  bona  cupientium.  Non  enim  invident  pro- 
dentes  omamentnm  suum  pictoribus.  Tu  vero  tuis  resides  litteris 
et  virtutes  tuas  abscondis,  et  labores  immanifestos  dimittis,  tanta 
utilitate  nos  privates  despiciens.  Si  igitur  aliqua  sit  iuvidia  in 
contristando  nos,  irrationahilis  est  conatus,  et  promissioni  tuae 
longo  alienus.  Si  vero  pigritia  causa  inorae  fuit,  tunc  viro  rustico 
comparatus  es,  qui  multos  sudores  terrae  niutuavit  et  in  aestatis 
vigore  non  colligit  spicas. 

32.    Ruralis.    Poas  Ampelio. 

Age  consonantiam  vetulam53  plangenius ;  fluvius  exultavit  mala 
nobis  petulantia  luxurians,  totum  agrum  diluit,  et  novellas  vitium 
plantationes  terribiliter  submersit.  Sed  maior  in  hoc  infelicitas 
estT  quod  non  vult  iufaustus  hinc  rcccdere.  Desiderat  enim  in 
agro  morari  et  de  agro  meo  alveum  fecit,  fletu  diguum  videtur. 
Pro  vitibus  pisces  seremus,  miseri.  Quando  fluvius  voluerit,  vena- 
bimur;  quando  voluerit,  fame  afficiemur,  et  magnum  quoddani 
mihi  donuin  concessisse  videtur.  Utinam  aestate  minime  nubibus 
supplicaremuB  imbrem  squalentibus  nobis  concedi.  Ita  enim,  quae 
possidemus,  nunquam  perderemus,  nam  fluvius  secundum  se  ipsuin 
molestus  est.  Si  vero  etiam  pluviae  abuudaveriut,  igne  suut 
immodestiores,  et  fremitus  nulla  moderautia  coercet. 

33.    Amatoria.    Galatea  Thetidi. 

Laudo  prudentiam  tuam,  et  expertissimam  approbo,  quasi 
enim  ex  tripode  quodam  Pythieo  futura  mihi  narrasti.  Et  lynce 
acutius  profunda  ac  abdita  considerasti.  Callimachus  nos  dereli- 
quit ;  evolavit  elevatus  acutissimis  fastidii  pennis,  fugit  nos  pessi- 
mus,  et  satietas  desiderii  dux  ipsi  faetus  est.    Tu  plerumque 

53  Die  Aldina  hat  feplvriov  nicht,  wie  die  übrigen  Ausgaben,  durch  das 
vorgesetzte  <L  als  Vocativ  bezeichnet;  ebeiiuo  wenig  war  diese  Deiuiuutivforui 


Digitized  by  Google 


»KIHMTA AKT!  IV  Kllim  IAA1.  85 

* 

air£pY«C£TOti  zyrp*  ,  xai  tov  oupavtov  stxovt'CsTai  xoajiov ,  xai  rot; 
o^aXjiot;  tou  irapou  r^v  tu>v  asrptuv  Staxosu-Tjaiv  avairXaTT£Tai.  Kat 
touto  jiiv  Mt(ou(I)v  opvitov  ^60?  <piXoxaXov  ou  y*P  ßasxatvousi  rr(v 
iauTtbv  euxoajAtav  £a»Ypa<poo;  oioaoxovte;  •  su  oe  toT;  30t;  8>s£tq  3uy- 
Ypajifiaoi,  xai  Ta;  sa;  apsTa;  SYxaXuTrrsi;,  xat  tou;  tcovou;  aveirräu- 
xtou;  ea: ,  TTjXtxauTr,;  aKpsXsta;  r(}i.a;  y^psuovr«;  irapopcov.  Kt  jxiv 
o'jv  ßaaxavt'a  ti';  estiv  ufia;  to  Xuroüv,  d^tXoso'fov  -0  £YZstPTilJia  "/'*,! 
tt,;  3t4;  CTa-p^Xta;  aXXörptov  •  2t  82  oxvo;  rr4v  ava6oX7|V  TajitEusTat, 
TiuTov  Tt  TcinovOa;  dvopt  YscopY<p  ttoXXou;  tou;  toptoTa;  osoavetxou 
75  75  »  xai  Öepou;  axji^       Speirojiivtu  tou;  3Ta/ua;. 

X6'.    \n>.  II0A1"  AMflKAlö. 

« 

Aijpo  ;uvauXt'av  ysp^rtov  xXau3u>|i£v.  0  roTapo;  dv£3xt'prT(3£ 
in  xaxov  t4jmv  tüp)nrj?aTo  3xt'prr(ji.a'  oXov  tov  aypov  ercäxXuaato  xat  Ta 
vgöyova  töiv  a|x~iXa>v  0  tpoSepo;  £~£G>u6,t3£.  To  02  jasuov  3u3tu/T4u.a, 
o'jx  iheks,i  ö  u.tapo;  Ttuv  evreüOev  anat'psiv,  eu/piXoytupEt  yap  toi  Y^otq* 
xai  xoi'tt4v  tov  ofpov  rs:coir(Tai  tov  TjfieTspov.  Kat  öaxputuv  afctov 
£3Ttv  toetv  avTt  *t«p  ajiirsXtov  tou?  tyOua;  yC(UPY°^!asv  °*  ~<*Xav£;. 
"(kav  o  ^otojio;  iteXiß ,  avpsuotiev  •  oTav  iOiXfl  ,  Xtu.a>TTO}A£v  •  xat 
jUY*  Tt  u.ot  owpov  '^tXoTtjielaOai  ooxeu  E'ibs.  toi  Oipsi  Ta;  vrffiXa; 
fir(oa{Ao»;  ix£i£oou£v  ouBpov  T4u.iv  auyu.u»3i  /apusaftai  •  ounu  y«P  diwp 
x£XTr]{is6a  oux  av  a^ißprju^ffa.  rioTau,o;  y*P  aoTo;  xaO'  EauTOv 
izzyhrtz  '  et  02  xai  op.6poi;  7rXouTrj3at£v,  tou  irupo;  estiv  axpaT23T£po; 
x*l  uirpot;  ou  yaXtvoi  tä  ^poaYJiara. 

X7'.  KT.  TAA ATKIA  AKTIAI. 
'fizatvo)  3ou  tt(v  fpovr^iv,  xat  to  Xtav  su-üE-poiatov  ^a\i.ni- 
«u3^£p  -,'ap  ex  Tpt'zooo;  IluOixou  Ta  uiXXovTa  01^7^3«)  uot  xat  tou 
\-jYx£u»;  o;uT2pov  Ta  ,3a0üf£pa  T£  xat  a'favf(  Ttüv  7rpaY}iäT(uv  iaxo^r,- 
•siy.  i)  KaXXt'jiayro;  Tjjia;  xaTaXsXoi-Sv  *  a-fi^rr,  asTSfupt'ojxsvo;  o;u- 
T-ir«»  :m  tou  xopou  irreptj)  *  eopa::£T£u3£v  T,}ia;  o  -ati»it'apo; ,  xat  ys- 

in  die  ri»tnali|;cii  I^xikn  Hiifjcenommcn  Sonach  dürft*  es  wohl  zu  t-nt- 
aehulditfen  evin,  wenn  Copernicus  fcprivTiov  mit  gwjXiov  vt  rhundm  hnt 


Sri 


I.   SCHRIFTEN  VON  COl'EKNKXS. 


nie  admonnisti :  iiiraincnti*  nc  ercdideris  (lahitca,  amanti  nihil 
iurRinentis  promptius  est.  Amantcs  cnim  invcncs  voluptatihuR 
incbriantur,  et  privantur  recto  consilio,  et  agunt  et  loqnuntur, 
quidquid  iusserint  cupidincs.  Non  cnim  compos  liabcnt  negotiorum 
suorum  desiderium.  Incrcdnlitas  fide  securior  est,  et  ad  deeep- 
tionem  iuramentum  sophista  est  fide  dignissimus. 

31.    Moralis.    Thcmistoclcs  Chrysippo. 

Ex  quo  snpientia  ctiam  in  fabulis  eclebratur,  agedum  Chry- 
sippc,  narrabo  tibi  fabnlam  non  iirhonestam.  Proficisccbantur 
olim  ad  Iovcm  aves,  et  Olympinm  praefieiebant 54  ducem.  Con- 
tristabat  cnim  aves  carentia  prineipatus,  et  magno  qnodam  bono 
praefeetura  carebant,  propter  quod  multam  habebant  confusionem. 
Innuit  igitur  Iupiter,  et  consultum  opus  fuit,  deditque  supplicantibus 
magnum  donum,  rcgalis  videlicet  dignitatis  postulationem.  Man- 
davit  itaque  avibus  in  stagna  ac  fontes  proficisci  et  sordes  suas 
ablucre,  nt  prineipatus  approbationem  aquis  confideret.  Erat  enim 
eminentia  pnlehritudinis  apud  Iovem  praeferenda.  Lavabantnr 
ergo  aves,  postea  ad  Iovem  denuo  revertuntur,  et  suum  qnaeque 
ornatum  ostendebat.  Pica  vero  propriam  deformitatem  cavens 
naturae  artificium  defraudavit,  alieno  ornatu  suam  exornans  indc- 
centiam".  fSed  deprehendit  turpitudinem  noctua  et  fictum  orna- 
tum manifestavit ;  cognoscens  enim  propriam  pennam  ut  propriam 
abstulit  et  cacteris  avibus  exemplum  dedit,  ut  quaeque  propriam 
anferret.  Et  facta  est  denuo  pica  pica.  Haec  fabula,  Chrysippc, 
veritatem  admodum  proclamat  magnam  nobis  sapientiam  disscrens. 
Ita  enim  mortale«  nihil  nie  possidemus  proprium.  Scd  viventes 
quidem  ad  modieum  tempus,  fieto  privabimur  ornatu.  Mortui  cnim 
privabimur  his.  quac  nostra  non  sunt.    Contemne  igitur  divitias 

5 1  Die  Uebcrsotzung  von  trpcoßeüovco  durch  praeßriebmtt  ist  ganz  unver- 
ständlich. Auch  die  folgenden  Worte  farentia  prineipatwf  dürften  ohne  den 
Griechischen  Text  schwerlich  vorstanden  werden. 

')">  Copernicus  weicht  hier  von  der  Aldina  ab,  welche  die,  dem  Sinne 


Digitized  by  Google 


HK.iKMWAKlor  K.limn  V  AI 


S7 


•jOViV  o  xopo;  a'jt«;>  rf(;  £;v.ibji''7;  rp£36'j7spo;.  Ü-j  os  fiot  it7fii;va»; 
^o/.Xa  '  «"Opxot;  jit(  zstOo-j,  PafcaTEia*  opx«uv  Tot;  £p<u3tv  o-joiv  £3?».v 
2'j/£p£3t£pov  ».  F.pcoTtxwv  yir,  oi  vsot  {j^Ouovte;  yjoovojv  X7t  to  x7.Xtu; 
•isatpouvTat  ^ouAS'jEsOat,  xat  7rpaTTOu3t  xat  'zU£y;wzai  03a  vojaoOstov»- 
3'.v  oi  T.ptoTs;  •  o'j  -  ap  auToxt'vTjTov  2/0031  tcüv  ^paY|xaT«>v  tt,v  S'föaiv 
7-'.3Tt'a  -•'srstu;  soixsv  73'f7A23T2pov,  X7t  rpo;  a-atTjV  opxo;  30'f.3Tyj; 
£3Ttv  7;tO/p£to;. 

Äo\    HH.  HKMiriUK  \H1  XPVl'llllll!. 

'Krstoy,  3«»9p03yvy<  xat  TT7p7  t*jj  iiofjq»  TSTtjxy^t ,  7*;;  07)17, 
\pj3trr2.,  oi7;a'jOoXoyt]3«>jx7i'  301  jaoOov  o»jx  732»ivov. 

'A'f  tXOVTO  7TOT2  TTpO;    TOV    At7    TT.    0pV27    X7t  'Oaujattiov  STTpSS^UOVTO 

rJ'l'£jiöv7  •  t,v  Y'f»  av7pyt'a  too;  opvtOa;  to  Aoüoov ,  xai  tivo; 
7-('70ou.  7jYS}A0vt7;,  e/rjpsoov,  xat  roAATjv  o«7  tooto  tt4v  axosjit'av  exi- 

XT7)VT0.       fcluivS'>3*    TOlVjV  0   ZfiO;,    X71  Y&Y/>V£V  8p",'0V  TO  ßouATjJlg,  X71 

owp£tT7i  otopov  tot;  ixsT2oot>oi  Ö7ujxa3Tov  •  ßastAiw;  Y*P  V  *St«»}A'* 
to  oigojisvov.     np03£Tarr£   ot,T7  toi;  opvsstv  eVt  Atuva;  xai  r^Y*? 

a^lxisOa*.  X7t  TOV  £7UTU>V  7-03{Ar^73'j7t  pUTTOV,  X7t  TOt;  U0731  TTjV  (5a— 
37V0V   TT(;  Ti72JJL0Vl7;   £rt3T£'J3*V  '   y]v  £'J-p£~£17  7T7p7  T(J)  Alt  TO  Tl- 

anlticvov.    'PA0037VTO  of,T7  ot  opviOfi;.     Prra  rpo;  tov  Ata  -aAtvopo- 

J10?!»3tV  £tjOu;,    Xat  TT)V   EaUTOt)    £X73T0;  EO-pSTTStav    2V2021XVOT0.        0  0£ 

xoÄoto;  T7|V  oixstav  o£Otu>;  apoptpt'av,  t^v  tr,;  'fj32u>;  074}uot>pYtav  evo- 

b*'J3£V,     7AAOTptO>    X03U0>    T7JV    270T0Ü    X7AÄUü7:i'Ca>V    E»J^p£7rEl7V.  \\)X 

y.r,  i'£  tt4v  ojiop'ftav  r,  xat  tov  srfcAastov  xosjaov  soeixvus ' 

to  77p  otxslov  £7:iyvoi»37  ZTEpov,  tu;  totov  «psiASTo,  xai  toi;  ä'Moi; 
opv£ot;  iStoou  rapaSsiYjia  ExaoTov  i^aipsts^ai  to  totov.  Ka»  y^ovev 
7t*0t;  ö  xoXoto;  xo/.oto;. 

'()  uuOo;  o'jto;,  Xpüsiw:?,  tt^v  aXrjOeiav  xa^ärrEp  u::7p  <f,hiy(Z~au, 
ro/.ÄT.v  3toc5po3uvr.v  T.atv  oit,yoou£vo;.    (^jto>  y^P        °'  avöotwnot  ou- 

1  Tr  IJt  Iii  Tli  i 

oiv  T«iv  T7jO£  x£XTy]fifi'Ja  totov    atAXa    'uivte;  jxiv  rcpo;   o/.t'Yov  irs.- 

->>73Tfp  3£UVUV0JA£Öa  X03U<I)  *   TsOvTjXOT£;   0£  dt^p^JXzOa  7T:-p  O'JX  £3TtV 

w'ukretrcl)o»i<le,  I.esurt  cjr^rctav  auf^enuinmen  hat,  wiihrcnd  Copernicu» 
irpiretav  ül>cr»vt£t  hat. 


Digitized  by  Google 


SS  I.    SCHRIFTEN  VON  COl'KRNICTS. 

et  corpus,  scd  rei  immortalis  curani  habeto  animae;  haec  enim 
acterna  et  immortalis,  illa  vero  mortalia  et  ad  modicum  nostra 
sunt. 

35.    Ruralis.    Myronidcs  Moschioni. 

Aratorcm  bovem  Cicaniac %fi  eonecssi :  non  enim  habebat  altc- 
rum  iugo  comparcm.  Proniisit  autcm  et  ipsc  Cicanias  tauruni 
suum  mihi  daturum;  bovc  enim  carebain  et  ego.  Nam  optimus 
mihi  tanrus  pericrat.  dum  sacva  illa  pcstis  inesset  pasenis.  Illc 
autcm  bonus  Cicanias  pacta  fregit,  et,  donec  intenrio  eius  profi- 
ceret,  amare  opiuiones  "  videbatur.  Ego  autcm  tyrannicam  illius 
sentinam5s  lugeo.  Non  enim5,>  aratores  boves  habco.  sed  ara- 
torum  tempus  etiamnum  praeteriit-  Tribunal  igitur  adversus 
Cicaniam  armabo,  et  iudices  praeficiam  Universum  praedium.  et 
deeeptionis  illius  sustinebit  sententiam*0;  et  immodestos  admonchu, 
ut  a  malitia  abstineant,  unius  hominis  destruetionem6'  modestiae 
praeeeptorem  habentes. 

:U>.    Amatoria.    Erasmius  Lysistrato. 
Dcludunt  homines  Amorcs,  et  suh  luna  degentes  in  servi- 

5«  Die  Manuskripte,  wie  sämmtlichc  Ausgaben,  lesen  T-jmwu.  Die  Ab- 
weichung der  Copernicanischen  Uebersetzung  kann  wohl  kaum  aus  einem 
Schreib-  oder  Druckfehler  entstanden  sein,  weil  dieselbe  Schreibung  des 
Namens  noch  dreimal  wiederkehrt. 

.">7  Td  o6;ivri  kann  hier  nicht  heissen.  ..da*  gut  Scheinende',  sondern  „diu 
Hvsrhlotsen, ".  Die  Warschauer  Herausgeber  haben  deshalb,  um  die  Stelle 
verständlich  zu  machen,  npininnes  geradezu  in  conditio»*»  vorandert. 

5*  Die  Original-Ausgabe  der  Copernicanischen  Uebersetzung  giebt  »enten- 
tiam ,  welches  auch  die  Warschauer  Herausgeber  unverändert  übernommen 
haben.  Dies  ist  jedoch  ein  augenscheinlicher  Druckfehler,  da  «vt>.t(  eben 
seidina  bedeutet.  Auch  die  (»enfer  Uebersetzung  hat  dieselben  Worte  wie 
Copernicus  für       T'jpotvvjv  ivT/.Tjv  gebraucht. 

Was  Theophylactus  mit  diesen  Worten  hat  sagen  wollen ,  ist  freilich 
schwer  zu  bestimmen.  Eine  Variante  findet  sich  in  keinem  Manuskripte. 
Die  Interpreten  haben  deshalb  versuchen  müssen  die  Worte  zu  deuten. 
(.'iii:ed<)ucius  übersetzt  sie  durch  tymnnicum  c»nta<fiuin.  Boissonade  verwirft 
diese  wie  die  andern  Uubcrsetzuugeu ,  ohne  etwas  Besseres  an  die  Stelle 


Digitized  by  Google 


HF.IHPVAAKTUV  KilirrOAAl. 


89 


fjuixepa.  '  V-spopa  xoi'vov  ^pTjjAaxtDV  xai  3a>|xaTo;,  döavaxoo  öe  irpdf- 
jiaxo;  intpLcXou,  xij;  <J»u^<;"  xb  piv  yap  dioiov  xai  aödvaxov,  xa  os 
Gvijxa  xai  rcpb;  bXfyov  ioxlv  fjpixspa. 

Xe\    APP.  MTPQNIAH2  M02XIQM. 

Tbv  apoTTjpa  ßoov  xi^p^xa  x<j>  Toxavi'a*  ou  y^P  V  *bx<p  xou 
Cstifoo;  to  ixspov.  'Eirr^YeiXoTO  Zk  xai  b  Tuxav£a;  tov  eaoToo  {j.ot 
xa£>pov  irapaa^eoOai '  ßob;  f  dp  eXsiirofirjV  xd^a.  0  ydp  6aujxarro<;  pot 
xaopo;  OTroXwXev,  brcbxs  b  ^aXeicb;  ixsivo;  Xoijib;  xol;  6peu.fAaoiv  eveSr^- 
j*T,asv.  f  0  de  xaAo;  Toxavia;  xa;  auvüijxac  öiiXooe  *  xai,  iii/P1?  oTOU 
b  axorcb;  auxtp  Sojvuexo,  Trip^eiv  eöbxei  xa  bo«avxa.  'Ey«o  5s  xt,v 
xtipavvov  avxXTjV  ÖpT,vö>  •  oo  ydp  dpoxYjpa;  ßba;  xexxyjjieöa,  b  6e  xai- 
pb;  xa»v  dpoTpcuv  ijfy  7toi>  xai  ~ap<p/T,x£.  AtxaoxTjptov  xoi'vov  x«j>  1\>- 
xavta  birXisouat,  xat  Stxaard;  d'trav  xb  ^ojpt'ov  irpoaxrjaojiai.  Kai  xij; 
dzdxTj?  exei'v,?;;  oi'xa;  u<pe£s?ai  *  xat  xaxta;  nstsopsv  xob;  dxoXdaxoo; 
are/ea^ai,  evb;  dvöpaiirou  '.pöopdv  auNppooovTj;  SibdaxaXov  e^ovxe?. 


X-'.    KT.  KPA1MI01'  AV2I1TPATQ. 
IIatCot>3i  -ou;  dvGpioitoo;  oi  "Kpone;  xat  oouXaywyoooi  tou;  oko 


setzen  zu  können.  .,Qnid  «mm/*  £vtXt(  ,  so  lauten  seine  Worte,  iu»n  diviw, 
nrr  eorrertio  prnbabilis  mecurrit.  Cetentm  *i  tfracca  latine  mihi  formt  vertenda', 
nnn  rertiMtm,  ut  Kimedonciu»,  ner  ut  (ienecetui*,  *ed  si  nan  vertut,  naiUm  höh 
.ibuuide   tyrawiictim  multnntm  rxunUandoriwi  labontm  ohu«.'" 

•V*  In  der  Original -Ausgabe  *«f  die  Worte  mm  mim  noch  inquit, 

welches  auch  die  Warschauer  Ausgabe  übernommen  hat,  obwohl  dasselbe 
dt'o  Satz  ganz  unverständlich  macht.  Die  Vergleichung  mit  dein  Griechischen 
Texte  ergiebt  Übrigens,  das»  sich  dort  kein  Wort  findet,  welches  zur  Ein- 
»chiebiing  des  inquit  berechtigen  könnte.  Es  ist  dasselbe  deshalb  in  dem 
vorstehenden  Texte  weggelassen  worden. 

tto  Sentrntiam  —  sttstinebit  eine  ungewöhnliche  Wortverbindung  in  engerer 
Anlehnung  an  die  Griechischen  Worte  gebildet.  Cimedoncius  wählt  eine  uns 
geläufigere  Uebersetzung  ,,/xie««*  mbibit. 

fcl  Die  Original- Ausgabe  hat  dentnwtinnv,  welches  die  Warschauer  Heraus- 
geber beibehalten  haben.  Die  Vergleichung  mit  dem  Griechischen  Texte  er- 
giebt jedoch  unzweiielhaft,  dass  der  Buchstabe  im  am  Ende  des  Wortes  dureh 
eiu  Versehen  ausgefallen  ist 


r 


Digitized  by  Google 


90 


I.   SCHRIFTKX  VON  (OI'KKXKTS. 


tutem  redigunt  pucri  alati,  ut  quid  etiam  pietoribus  c.redamus. 
Utinam  hostem  ipsum  viderc  liccret!  Ita  enim  iaculantes  sagit- 
tarentur  et  ipsi  Cupidines.  Sed  hoc  ipso  majore  ufhcimnr  inhiria, 
quod  etiam  inimicoB  ignorumus,  quales  secundum  naturam  »int. 
Huiusmodi  sane  improvisa  passione  impliciti  sumns.  Melanippcn 
a  Diodoro  ortam  plane  desidero,  neque  somnium  unquam  mulieris 
contemplatus .  sed  solum ,  quae  ab  aliquo  audiverim,  placerc112 
eam  mirabiliter :  et  vulneratus  snm  animo.  nullam  ab  oeulis  iniu- 
riam  passus,  quam  pati  consueverunt  B:,f  Lysistratc.  Nunc  autem 
facti  sunt  mihi  oculi  etiam  aures,  tanta  Cupidinum  vis  potuit. 
Sivc  igitur  erynnis  sit ,i4,  sive  phantasia  qnaedam :  quod  de  bis 
dicitur,  non  scio,  neque  enim  unus  ad  veritatem  fiele  dignus 
testis  extat.  Doleo  tarnen  animo,  et  non  amatam"5  amo.  Et 
repentina  turbationc  praeventum  nie  esse  video,  amatum  illud 
non  ftiit,  et  sola  opinio  habebat  visum  cssentiam. 

37.    Moralis.    Euriadcs  Cimoni. 

Promittis  multa  et  pauca  facis.  linguam  habes  cminentioicni 
operibus.  Si  vero  jactantia  verborum  apud  tc  reputatur,  pictores 
lingua  tua  sunt  potentiores,  talia  lingentes  tabulis,  qualia  facere 
natura  non  potest.  Si  vero  gauderc  putas  auditorcs  promissioni- 
bus,  ad  modicum  quidem  lactificas,  contristas  autem  postca  tanto 
gravius:  quoniam  etiam  optima  somnia  non  tan  tum  laetificant  nos 
dormientes,  quantum  cvigilantes  contristant  :  spes  enim  tota  cum 
8omno  abluitur.    Conveuicntia  igitur  linguae  tuae  adhibeto,  uc 

02  Für  aoetv  findet  sich  in  keinem  Manuskripte  eine  Variante.  Es  ist 
also  nur  anzunehmen  ,  dass  Copernicus  mit  dvoiveiv  (<5om,  d&etv;  ver- 

wechselt habe. 

«3  Die  Lesart  der  Aldina  etdiftttv  die  andern  Varianten  sind  eittt  oder 
etcoHi  zäT/tvi) ,  welche  auch  dem  Copernicus  vorgelegen  haben  muss,  hat  ihn 
zu  dem  Irrthum  geführt,  in  dieser  Verbalform  eine  3.  Person  Pluralis  zu 
erblicken. 

64  Die  Worte  der  Aldina  ri^  ttewptav  tyvto%a  hat  Copernicus  nicht  Uber- 
setzt. Sie  sind  allerdings  etwas  unverständlich.  Cimedoncius  übersetzt :  ,An 
igitur  insania  quaedam  sit  in  hoc  cummonto,  ignoravi  hactonus." 


Digitized  by  Google 


ftEiHUYAAKTur  KrililUAAl 


91 


Oc^rjvrjV  :ratos;  uicdirrspo1.,  tva  rt  xal  rot;  C«>YP'*'■^'0,-'  rstOiojisOot .  EiOe 
Y*ip  t^v  tov  TroXijiiov  opav !  ourto  -/ap  ßa'XXovTs;  s6<xXXovto  xat  ot  Opin- 
is;. *AXX*  aoto  tooto  rfivtr^Ha  rcXiov ,  ort  xat  tou;  s^Opoo;  t^vot]- 
xau-sv  o7roTot  ttjv  cpusiv  ovts;  TirrX*vot>3tv-  Y*P  a^Y1'7"^  *dHzi 

3»jjii:£i:XcY}jiai !  MeAavtVjnjv  AtoStupoo  otitOYOvov  extoimo;  ttoÖo»  ,  ut45£ 
ovap  äot£  "o  yuvaiov  Osaaajicvo?,  aXXa  jaovov  axooaa;  Oito  Ttvo;  aoEtv 
iotTjV  OaujiaTroi?  •  xat  ße6Xrj|iai  rr^v  9oyT,v ,  jx7)5ev  «X  tu>v  o^JaXjwuv 
aotxo6|A£vo;,  orsp  suoDeiv  rasyEtv,  Ao3t3TpaT£*  vov  os  YJY^va3!'  !A01 
Ta  o>Ta.  Tosaura  r,  '.po3tc  'EptuTtov  ö^8uvr,Tat.  Kite  ouv 
'Kptvvu;  £3Ti  TTjV  Ösoiptav  TjYvo/jxa,  £it£  (pavraata  ti';  S3U  to  Xe/Oev, 
oux  £-t3rajiaf  ou  y*P  £^  W™;  a;toxp£w;  *po;  aXijUEtav.  AXy«>  oe 
ouok  TTjV  't»«XV»  xa*  *V  0UZ  <>pu>uivTj;  ipai,  xat  riavixrj;  jASTEtXy^s- 
va».  jiavt'a;  öoxeu.    KaxEtvo  aOsaTOv  Tjv  to  rcoOoujxsvov  xat  oox7j3t;  jxovtj 

TtUV  TroOoUuivtOV  El/E  T7)V  UTTapfclV. 


>.:'.  HB.  KVFIAAH1'  KIMQNI. 

'KraYYsXXTß  rroXXa,  xat  «rpaTTEi;  oXi'Ya,  xat  tt(v  YXwrrav  syet; 
ü-^XoTEpav  tt(;  zpaEso);.  ÄXX'  Et  uiv  p^jxaTtov  xoji^onj?  TsÖauu.*3Tat 
napa  301  ot  Ct»YP«?ot  rr(;  ar(;  5ovaTu>T£poi  y^ttt,;  ,  T03aora  rXa- 
3to'>pyouvt£;  toT;  ~i'va£iv  03a  7rpaTT£iv  rj  <pu3t;  ou  6uva-ai  *  ei  6e  xat 
yafpEiv  öoxst;  oiroo/£3E3t  tou?  axouovTa; ,  jxet  oXi'yov  jiiv  su',ppai'vst;, 
avta?  oe  jxet  00  tcoXu  yaXEzcoTspov,  sttsi  xat  tcuv  ivorvuov  Tat  xaX- 
Xt3ra  00  tosoCtov  T(u.a;  so^pat'vEt  xaOEooovTa? ,  03ov  EYpy/opoTa;  sXo- 
tnr(«v  ai  y«P  ^Xttioe;  jxsTa  tou  uttvoo  3ovav«rravTat.  ^uu/ftuva  ör, 
t^  Y^*"^  T^  ^paYH01701  J^X7T|30,  iva  jat,  xai  ot'Xot;  azE/Oy^Y/  ^euoo- 


Dio  Stelle  scheint  venlerbt  zu  sein.  Boissonade  fand  in  Cod.  A  ,3;»vö; 
irr«  rltv  »£iv  und  fligt  der  Mittheilung  dieser  Variante  hinzu  „Videtur  fuisse 
F.pt-vj;  scriptum  ab  craendatore  pro  vera  lectione,  quae  latet  in  nomine 
Jlpr.ö;.    An  OpuvT,?    J'tntm  ref tritt  vitltu  I'h  n/nett  illum  iqnnro," 

i\h  amtttam  giebt  keinen  Sinn.  Diese  Uebersetzung  ist  sicherlich  durch 
Ucbercilung  entstanden ;  Copemicus  hat  statt  &4a|iivT,c  gelesen :  'epwaivtj;. 
Die  Warschauer  Herausgeber  Hbcrsctzen  richtig  nach  dem  Griechischen  Texte. 
»uwidzianq,  haben  jedoch  amntam  bei  Copemicus  nicht  verändert. 


■ 


92  I.   SCHRIFTEN  VON  COl'KRNKT'S. 

amicis  odio  habearis  mendax  et  inimicis  materiam  vitnperii 
praobcas  tanquam  veritatis  cxpcrs. 

38.    Kuralis.    Tettigon  Ortygoni. 

Cur  tandcm,  o  miscr,  vestem  detraxisti  et  perdiecs  emisisti™  ? 
Vinum  tibi  malum  fuit;  vino  ctiam  Cyclopis  oculum  emissc  aiunt 
l'lysscm.  Ideoque  nisi  gallinas  collegcris.  teeum  praeeipitabo  nie 
ipsum ;  puerum  enim  scelestum  vivere  res  est  diffieilis.  Si  autem 
filins  ante  patrem  sepulcrum  sibi  vendicet.  intolerabile  magis  est. 

39.    Amatnria.    Thetis  Anaxarcho. 

Non  potes  Thetidem  simul  et  Oalateam  amarc;  non  enim 
certant  desideria*7.  Nam  Amor  non  partiturfi\  sed  neque  duplioem 
induees  amorem.  Sicut  enim  terra  duobus  solibus  vegetari  non 
potest,  ita  una  anima  duas  flammas  amatorias  non  tolerat. 

40.    Moralis.    Soeratcs  Piatoni. 

Ininria  quidem  nullus  affieitur,  sed  qnisque  ultro  sibi  iniuriam 
infert.  Virtutis  enim  et  vitiorum  imperatorcs  sumns.  Agrum 
tuum  Philonides  abstraxit;  id  quidem  extra  te  est,  et  animum 
tuum  ncquicquam  contristavit.  Damnum  intulit  Philippus  et  an- 
nulum  sibi  appropriavit :  nullam  ipsc  iniuriam  passns  es.  Qnod 
enim  possidemus ,  nostrnm  non  est.  Filium  tuum  ahdnxcrunt 
barbari:  nihil  grave  passus  es.  Non  enim  acternum  pnernm 
habuisti ;  nuper  tibi  non  habenti  agnatus  est ,  et  iternm  non  est 
tuus,  cum  non  sit,  sed  fuit.  Itaquc  iniuriantur  quidem  homines. 
non  fit  eis  ininria.   Et  Honicricum  illnm  Cyclopem  admiratns  snra; 

Ht»  .Schon  die  Warschauer  Ausgabe  hat  emisti  mit  Recht  in  nni*i*ti  ver- 
ändert. Der  Druckfehler  findet  vielleicht  darin  Erklärung,  das*  in  demselben 
Briefe  kaum  zwei  Zeilen  davon  getrennt  cnüsae  vorkommt. 

fiT  Coperuicus  hat  —  wie  auch  Ciinedoncius  Imtpie  pugnat  enim  cupidif  — 
die  Lesart  oütc  -jap  {id/e-nt  rööo;  seiner  UeberBetzuug  zu  Grunde  gelegt. 
Boissonade  liest  oi  Ttjxi/i^Tai  ..neque  enim  in  fniBta  scinditur  cupido). 


Digitized  by  Google 


eFAXDTAAKTni  F.msrnAAi.  93 
juvo;,  xat  Tot;  i^bpols  uitoöestv  «I^tov  Tropfesta;  aAijGsta;  uTrapywv 

xr/.  Arp.  TKniroN  opttiuni. 

Tt  OTjia,  rptoaGXis,  tt,v  MÖTjra  ötr]AAaSa;,  xat  tou;  ^spotxa;  £&s- 
;  oivo;  aot  y^/ovs  to  xaxov.  Otvou  xat  tov  Ku/X«ut:o;  wp&aX- 
fiov  eivT^asOot  tov  'Oousosa  <pa3t.  Ato  st  u.r4  3uva6pot3ita?  ,  Tstti- 
•;tuv,  tou;  opvtfta;,  3uv  ooi  xaTaxp*fj|xvt3ai}xi  £<j.auTov.  Kai  iraTSa  *'ap 
axo).a3Tov  vgv  yaAsirov,  xat  ra'fov  rpo  tou  iraTpo;  oiov  s'fSTSpt'sasOai 
xat  Xtav  sstI  SuscpoptoTaTov. 

M\  ET.  6BTIE  ANAZAPXÜ. 

■ 

Ou  öuvasat  ££ti8o;  xal  TaXaTsta;  epav.  Ours  70p  jAa/exat  no- 
'jo;*  ot  *;äp  wKpu>T8;  ou  (ispt'ovTat.  outs  ot7tXouv  av  ivr;xoi; 

tov  iptoTa-  w;  ",'ap  f,  77;  öuo  r/i'oi;  ou  ouvaTat  brxk-zoboLi :  outu>  jita 
'1#u^t,  ooaöo;  Tcup3tuv  epemxtov  ou*/  avi/STai. 

u.'.    HO.  2QKPATH2  II AATfiNI. 

'AöixsiTai  uiv  ouost';-  aöixousi  os  iravTs;,  auTou.äru>;  sxa3?o; 
•auTov   aotxiiv    apsTTj;  70p  xat  xaxta;  ssaiv  auToxpaTops;.  'A'fst- 

A£TO  30U    AgtUVl'ÖTj;    TO    'j'^OIOV  *     TOUTO  TÜV    SXTO;  *    XOt  TT,V    3/^V  '^U/TjV 

oudiv  eXuu-TjvaTo.  'K*T(u,tu>3S  «WXnrrco;  xat  tov  oaxTuXtov  3'f«Tspus- 
Tat  *  ouosv  T40txij3at  aoTo;  *  to  -,'ap  £i:(xtyjTov  ouy  T4uiTspov.  Tov 
30V  otov  avttAov  ot  ßapCapoi  *  ou  rsirovöa;  Tt  östvov  •  ou  71x0  at- 
otov  tov  -atöa  £xexTTj3o*  eva^/o;  30t  jir,  xsxrrjuivw  7rpo37£70V£, 
xat  -aXtv  oux  e*3Ttv,  äWrcep  oux  f(v,  aXX'  r^vsTo.  Ouxouv  iotxoüsiv, 
oux  aotxouvTat  ot  avhpu>7tot.    Kai  tov  '  OurJpixov  TefJauu/xxa  kux/.u*7ra 

patitur  ist  unzweifelhafter  Druckfehler;  es  ist  daher  ohne  Bedenken 
in  jtartUur  verändert.    Die  Warschauer  Herausgeber  haben  auch  hier  die 
Aendennig  im  Texte  selbst  nicht  vorgenommen,  obwohl  sie  richtig  HbersetztMi 
*A<»  »uioic  >ir  wie  thitti. 


Digitized  by  Google 


94 


I.    SCIIRIFTKK  VON  COPERNICI  S. 


nulluni  cnini  uocerc  ait  iniuriam  patienti Et  erat  pastoris 
negatio  affirmatio  veritatis. 

41.  Huralis.    Marathon  Pcganoni. 

CMviles  tcmpcstates  fugiens  et  intolcrabiles  civitatis  tumultus 
hunc  agruiu  conduxi  et  alterationeui 711  animi  in  venire  sperabam. 
Sed  maiora  etiainnuni  mala  inridi.  Modo  enim  rubiginem  habeo 
hostem,  modo  looustas,  interdum  etiam  grandiuem.  Pruina  autem 
fruetus  devastat,  ut  iuexorabilis  tyrannus;  et  aqua»  unser  ventis 
permitto.  Heu  me  infelicem!  quo  divertam.'  quando  ruralium 
laborum  remiuiscor,  eivitatem  amplcctor;  quando  civilem  turbam 
ampleitor,  ruralia  amo;  et  quod  praesens  non  est,  felicius  esse 
praesentibus  videtur.  Una  tristitiarum  solutio  mors  est,  sive 
naturalis  sit,  sive  rursus  conscita.  Ideo  Strangulationen]  mihi 
pharmacuni  abhorrco.  Stolidum  est  eniin,  ut  infortunati  mortem 
assumant71. 

42.  Amatoria.    Perieles  Aspasiae. 

Si  dona  quaeris.  non  auias.  Muneribus  enim  non  afßciuntur 
Cupidines,  et  amantes  eadem  faeere  doceut.  Si  igitur  amas,  dare 
utique  magis  quam  reeipere  congruit.  Si  vero  pecunias  sitis,  et 
propter  opes  finxisti  te  amare,  senteutiam  lingua  reprehendit.  quae 
vendit  auro  voluptates  cupienti. 

l»9  Dio  Uebcroetzung  der  Worte  oMbt*  f  «p  ßAdirretv  dStxo6f»r»o«  Ivans  ist 
Allerdings  etwas  schwer  verständlich ;  sie  war  aber  auch  nicht  leicht.  Wenig- 
stens ist  die  Uebersetzung  bei  Cimcdoncius  nicht  verständlicher :  ..Iloinericum  • 
cydopleiu  ndmiratUB  suui,  qui  nullt  ex  ininriu  norere  »e  tl icebat.  —  Theophy- 
lactus  spielt,  wie  ganz  klar  ist,  auf  den  Homerischen  Vers  an  (Od.  IX,  408) 
il  tfUi,  ov?U  v-e  xteUci  oo>.w  odoe  ^(ftv.  Auch  den  .Schlusssatz  hat  Coperni- 
cus  besser  als  sein  Nachfolger  übersetzt  (Ciinedoncins :  M  erat  ea  yastori 
elncntio,  quae  est  'veritatis  afßrmatiou). 

Boissonade  hat  den  Satz  folgendcrmassen  interpretirt :  Cyclopem  .  .  . 
qui  quum  esset  rel  esse  rideretur  affectits  iniuria,  neminem  ipsum  luesuse  aiebat  ; 
et  erat  pastori  neaatin  veritatis  afßrmatio. 

70  Dio  Warschauer  Herausgeber  haben  alterationem  unuüthigerweise  in 
recreationem  verändert.  Copernicus  hat  sich  nach  dem  Griechischen  uxxi^tXi^ 
ein  eigenes  Wort  gebildet. 


Digitized  by  Google 


«lUOTAAKTOV  F.HI2T0AAI.  95 

oooiva  -jap  pXatrretv  aoixoopevov  s?aoxs  •  xat  r(v  t£  roifiivt  arö^aoi; 
r4  tt4;  aAr/Jeta?  xaTa?a3t;. 

p.a.  ArP.  MAPA0ÜN  nHrANüNI. 

Too;  ttoaitixou;  xAuatova;  ex^oyrov  xat  tou;  a:rapaiT7]T0'j;  Oop-J- 
€ou;  toü  asTso;,  £u.i3Qaj3ap.rJv  tov  aypov  toutovi,  xat  }UTaooAr4v  «!>u/»i; 
iooxouv  2'jpstv  •  aÄXa  {isi'osi  xaxot;  e»i6soAT4usOa.  Hots  -ap  tt4v 
spi»3t'6r(v  sy<o  t:oa£}hqv,  ttots  Ta;  axpt'oa;,  aXÄoT*  xat  rr(v  yaAaCav 
t4  ds  «ayvyj  Aufiatvsrai  tou;  xapzou;  to;  a-apaf-r^To;  Topavvo;  •  xat 
toi>;  topttrra;  o  raXa;  toT;  avepoi;  /apt'opai.  Otjxoi  o  ou3TT(vo;  !  orot 
Tpara>u.ai :  "( kav  tu>v  *;£<upytx<uv  rovtov  pvrj30t»|isv  ,  ra  tou  a3T*o; 
aszaCoasOa  •  orav  tov  -oAitixov  tapa/ov  a7raa<ujis0a .  ra  tt4;  aypot- 
xta;  epa»  *  xat  tou  zapovTo;  errt  to  jat4  -apov  cOTuys3Tipov.  Mt'a  rwv 
Äyztjpuiv  aväoor.;  e3Ttv  o  Oavato;,  sits  9031x0;  isTtv,  sits  -aAtv  au- 
'Jai'psro;.  Uoxoov  ayyovrj  fxot  to  cpapjiaxov  ßosAoTTSTat.  •  atiupctv  yap 
tov  fyavaTov  tou;  ouoTuyouvTa;  r4AMtov. 

1*6'.  ET.  F1EPIKAH2  A2IIA21A. 
E?  öaipa  CT|Tet;,   ou  ttoÖsi;  '  aötupoSoxr/roi  yap  01  vEpaiT«; ,  xal 
too;  -o^oüvTa^   TOtourou;   oiöaxotwtv.     Ei  uiv  oov  epa;,  to  ötoovai 
jxäAAOv,  r  to  AaGetv  oixetoTspov    si  oe  ypijfiaTtuv  opiy^  xat  ot'  su- 
rroptav  to  -oOstv  ava-i-Xasat ,  tt4v  yvtuuTjV  t4  -;Au>3aa  onr-AsySs ,  ~«u- 
XP«*3<j>  Ta;  ijoova;  tü>  iOeXovTi. 

71  Eine  Bicherlich  verderbte  Stelle,  welche  den  Interpreten  viel  zu 
schaffen  gemacht  bat ;  es  tat  daher  nicht  zu  verwundern,  dass  Copemicu», 
von  kritischem  und  lexikaiew  Apparate  entblüast,  »ich  nicht  zu  helfen  g«>- 
wusst  hat. 

Der  Genfer  Uebersctzer  interpretirt :  «itaque  /o//m«m*  remedium  est :  odia 
est  mihi  rito:  miseros  enim  mortem  prmlurere  stultum  est" .  ('imeduncilis  lilicr- 
setzt  dagegen:  .jwn  igitur  (oüxo'jv  und  nicht  oux<m)  suffocationem  atihibefe 
pro  remrilia  reformidn :  differre  uamque  mortem  in  fortunatos  stultum  et?'.  In 
der  Didotschen  Ausgabe  des  Stephan.  Thesaurus  findet  sich  endlich  unter 
linftctv  diu  Bemerkung:  ..audaeim  almptiv  ?öv  »dvrro-»  ritam  ßnire  niHpeudio, 

TllM'it  lälk  Iii \l  ft  tl  £  " 

BoisBOOade  pruponirt,  „(inner  meliorem  melinr  iertionrm  offernt  rndes",  zwei 
C-onjceturen ;  man  solle  entweder  lesen  „oüxouv  df/irr,  jio«  ««ipfiixov  {lötA-j?- 
Tti^it  -jop  rov  9d>«rov  oder  .  .  .  ^.apfi?*ov  "{lot/  A'jrreiHoi  imp'jv  ^^f»  IWvitov. 


Digitized  by  Google 


I.  SCHIUFTEN  VON  COPKRNICIS. 


43.  Moralis.    Diogenes  Demonico. 

Artiticiosa  niuliercula,  semivir,  nullius  seeundmn  naturam  per- 
fectionis,  contemnendus  Lydus  eunuchus.  Omnibus  enim  corporis 
membris  linguas  habere  pudendas  perhibetur.  Ego  autem  Home- 
ricum  Ulyssem  imitatus  iacula  illius  non  sentio.  Viriiis72  enim 
res  est,  si  muliebre  genus  doininos  percutiat.  Scd  quid  tibi  arro- 
gantius  pauca  dixerim  Diomedcm  imitatus.'  Latrarc  certe  et 
furerc  ennuebis  congruit.  Destituta  enim  potentia  manuum  omnia 
per  linguam  faecre  conantur.  Amici  autem  benignitatem  nostram 
multum  praedieant,  quod  convieiatorein  ipsuui  poenis  non  inie- 
cerimus.  Ita  enim  si  asinus  latrasset7:>,  uunquam  utique  in  ius 
eum  vocaremus.    Quod  saue  modesto  imperio  prouiulgatum  est74. 

44.  Ruralis.    Pramides  Corydoni. 

CraR  ero  eonviva75,  omnia  ad  nuptias  mihi  comparanda  sunt70: 
fabae,  ciceres,  caricae  plnriinae,  dukedines  et  mellita  et  plaeentu- 
lae.  Ipse  autem  porta  artiticioMim  fistulani  suavissimas  nielodias 
decantatums.  Nosti  enim  iura  lein  mnsieam  peritissime  Corydou. 
Toruni  cniin  Venereum  nuniino  ail  voluptatem  movere  volui,  quae 
tubali  resonantia  deleetetur. 

72  Copcruicus  liut  «Ofivs;  mit  'ivVf/Eiov  verwechselt. 

7  i  Die  Warschauer  Herausgeber  IikImmi  ohne  zureichenden  (irund  luhtunet 
in  calrUrttHset  verändert.  Letzteres  ist  allerdings  dem  twÄnn-i  entsprechen- 
der ;  es  ist  aber  gar  nicht  anzunehmen ,  da«»  durch  einen  Druckfehler  ans 
calcitrusset ,  wenn  es  CopernieiiB  geschrieben  hätte,  latrunset  entstanden  wäre. 

74  Hier  hat  sich  f'opernicus  in  eigentümlicher  Weise  zu  helfen  gesucht, 
da  ihm  ein  ganz  verderbter  Text  vorgelegen.  Die  Aldina  gewährt  uns  den 
SchliisHcl  ffir  das  Käthscl,  welches  uns  üopernicus  aufgegeben,  indem  er  die 
Worte  t«ö  Iw^ovtixo'j  ieuxfiatet  durch  modesto  ii»j>eri<>  Ubersetzt.  Es  ist  in 
der  Aldina  nämlich  —  welche ,  wie  bereits  erwähnt  ist ,  die  Eigennamen 
nicht  mit  grossen  Anfangsbuchstaben  schreibt  —  die  Silbe  am  von  den  nach- 
folgenden Silben  xp<hci  getrennt  und  an  aeo'ioodsxoj  herangeschoben  ,'-i»«po- 
vIoxojoo»  xpdTer).  Eine  ähnliche  Verschiebung  der  Silben  tnuss  in  dem  Manu- 
skripte des  Copernicus  stattgefunden  habeu.  Um  nun  in  diese  unverständ- 
lichen Worte  einen  Sinn  hineinzubringen ,  hat  Copernicus  —  an  dem  pro- 
paroxytonon  ooi^po^iTatouaa»,  wie  an  dem  mangelnden  t  subscriptum  keineh 
Anstoss  nehmend  —  sich  ein  Wort'oaj-if,ov(»/'ijao;  ^  3u><f.pv»r*<5;  gebildet » 


Digitized  by  Google 


«ttHM'AAKTnr  KIllSTHAAl.  97 

jxT'.  H6.  AlOrENHS  AHMON1KÖ. 
To  ts/vitov  Y^vatov,  to  ot^sve;  Tjjiiavoptov ,  to  rapa  'fosst 
xar*i  p-TjOEv  ivreXe;,  dßptsrsov  Aooo;  euvooyo;  *  aTravti  Y*p  ~«  tou  3<ujia- 
to;  uiXr(  YAuirra;  systv  aayr^ova;  £iraY7«Movrai.  F'Y*"  ^»  xaT*  T0V 
Op.Tjptxov  'Oö'jssia,  Taiv  ixstvou  ßeAätv  oix  ataOavojiat  *  aopav«;  -;ap 
-XtJttsiv  to  Yuvaixüov  <puAov  too;  tjpma;,  Tva  tt  301  xal  3o6apu>TEpov 
aKQ'f'Js'i'gfopa'.,  tov  Aiop-rJoTj  p,iu.oopsvo;.  'YAaxTstv  or^ra  xai  UÄU.rjVS- 
vai  rot;  suvou/ot;  errtv  appootov-  ttj;  twv  ystpmv  yap  earEpr^juvot 
ouvaiAstw:,  arcavra  öia  r?;v  •jknrtrfi  «parrsiv  £WAou3tv.  Ot  os  <p&oi 
roMr4v  sorj&siav  xarr^opoosiv  tjjacov  ersior4  tov  uopi3TT4v  00  rotvaT; 
TjUöt'yfltfiiOa.     0«>Ta>  ovo»  s{  AaxTfostsv,  oox  av  otxasnjpiov 

axtzot  307xpoT>j3aijjLsv.  Tooto  8s  toi  xai  tu>  SoKppovfaxoo  £coxpaTsi  xa- 
Acoc  oir^opsuTai. 

u.8'.  AFI*.  flPAMIAHi  KüPVAQM. 
Aopiov  E3oaai  oatT'jjuov.  "A-avTa  zpo;  tov  y»H0V  J101  ^apssxEo- 
asrai,  srvo;.  Epißiv'Jo;.  tsyaos;  roMal,  xal  '(Xzumi,  xal  jaeXittouti, 
xai  rozava.  Auto;  oi  xouus  tt4v  evts/vov  aoptYY*»  yTtspou.vo-j; 
uEÄtuöt'a;  asop^vo;  •  r430a  y*P  ^'-J-ievixt,;  poosoopYta;  E7:t3TT4pwv, 
Kopuoov.  Tt4v  y*?  wasraoa  (3sßooAr4u.ai  ?tpo;  r4oovr4v  xtvsTv  a<ppo8t'- 
3iov  toi;  dzo  Tij;  aaXriYYo;  OsAYopiv7,v  T4yrjp.a3tv. 

Aiu  diesem  Beispiele  kauu  man  übrigens  ersehen ,  mit  welchen  eigen- 
thiimlichen  Schwierigkeiten  das  Erlemen  der  griechischen  Sprache  damals 
verknüpft  war  Auch  in  der  vorliegenden  Uebersetzung  dürfte  bei  solcher 
Erwägung  Vieles  billige  Entschuldigung  finden,  was  auf  den  ersten  Blick 
Anstoss  und  Verwunderung  erregt. 

75  Auch  hier  ist  Oopernicus  der  Lesart  f^opn  ^htj;io>v  gefolgt,  welche 
die  Aldiua  bietet,  ohne  zu  beaehteu,  dass,  wenn  nicht  oatt'jacöv  in  der  Bedeu- 
tnag von  Gastgeber  genommen  wird,  dem  Satze  kein  Sinn  unterzulegen 
ist    Cimedoncius  Ubersetzt  £3o<Aai  vxt-:6p«uv  auch  hier:  ,,m»rivium  dahimu*.u 

Boissonade  hat  au»  Cod.  B.  die  Lesart  £30  >*ot  aufgenommen  und  über- 
setzt   rran  *i»  mihi  rnnrira. 

70  Wegen  der  irrthümlichen  Auffassung  von  £aopn  fotrjui&v  hat  Coperni- 
cus  sich  genöthigt  gesehen  ;??p4?xcä?9rit  durch  rnntpammiu  mint  zu  übersetzen. 

IHe  Warschauer  Herausgeber  haben  cnmyarauda  in  mmparata  verändert, 
was  dann  freilich  mit  dem  vorangegangenen  era*  er»  rnnrira  nicht  harmonirt, 
der  polniNehen  Uebersetznng  haben  sie  «Ii  1*  Lesart  Izu  <if,<  ^ktv;j«uv  nnt»Tge- 
lejft     Int  in  bqJi  u  »mir  himiatlttihiem" '[ . 

Ii.  ' 


Digitized  by  Google 


98 


1.    SCHRIFTEN  VON  (  OPERNICU8. 


45.    Amatoria.    Leander  Pyladi. 

Valde  n< »Iiis  insidiantur  A  mores.  Ego  quidem  amo,  desiderata 
a  utein  odit.  Quid  faeiam  miser.  non  aequam  Ii  a  beut  Cupidines 
laueeiu.  tristes  hominibus  pouderaut  Hetus.  Si  igitur  iniquitatem 
i'aeiunt.  dei  ntiuime  vocentur  ;  si  autem  uppellatioueui  nun  t'aliuut. 
j tistc  aguuto  et  ini Iii  dolores  sei*  und  um  aequitatem  distribuuutu. 

46.    Moralis.    Diogenes  Aristarcho. 

Terruit  Alexander  Macedoniam  Bucephalo  equitans  equo.  Nee 
autem  freno  ininiiue  obedivisse  uarrant.  neque  manuulibus  blandi- 
meutis  demulcituui  iuisse.  Erat  eniin  inuiausuefactibile  aniinal. 
et  furore  equitari  non  se  peruüttebat ,  et  erat  lnaluni  quoddam 
inaecessibile,  et  versantibus  sibi  valde  uietuenduui.  Quuudo  igitur 
Alexandruin  asoensorem  sortitus  est,  saevitiam  luausuetudini  ad- 
inoduin  commiseebat  eonnnutans  nioerore  fremituiu  et  eorreptus 
videbatur77.  Non  enim  licebat  Alexandra  resistere.  Eris  igitur 
Aristarche  et  tu  fortunae  obedieus.  Non  eniin  Alexandro,  sed 
fortunae,  Bucephalus  obediebat. 

47.    Ruralis.    Poemnion  Arnoni. 

Ovium  ubera  rupturain  mihi  miuantur  et  inuletris  liaud  seio 
quomodo  caream.  Quapropter  da  mihi  ipse  muletras,  at  ego  lac 
tibi  praebco,  pro  inaguis  donis  parvas  gratias  reeepturus. 

48.    Amatoria.    Chrysogona  Terpandro. 

Non  speruc  obiurgantem  simul  et  arguentem.  Amantes  enim 
dulcia  quidem  et  oblectamenta  reeipiunt,  plagis  autem  et  eiea- 
trieibus  saepe  deformantur.  8i  vero  increpationes  non  toleras, 
neque  rosam  vindemiabis  spinain  cavens. 

77  Welche  Griechischen  Worte  Copcrnicus  mit  .xt  correptu*  vülebtitut* 
hat  übersetzen  wollen,  ist  wohl  kaum  traglich;  ea  soll  doch  sicherlich  eine 
freie  Uebersetzung  der  Worte  *al  /,v  ioeiv  otj^pavo  Ti»v  äx<S).a;ov  darin  ent- 
halten sein.  Die  Warschauer  Herausgeber  jedoch  haben,  eine  Verstümmelung 
in  dem  Abdrucke  der  Coperuicauiseheu  Uebersetzung  auuelimeud,  die  Worte 


y  Google 


hKO*r\AKTMV  FJ112T0AAI.  (W 

ju.  ET.  A  EN  AP  AUS  NTAAAH. 
Aiav  r4{Aiv  oi  "Epo>Ts;  aYjK^ÖavovTat.  'Eycu  ;.iiv  £puV  rt  oi  ro- 
foouivr,  u.t3St.  Kai  Tt  opa-jatut  av  o  Tpfodf/Xto; ;  Oox  t3o£»porov 
s/oostv  oi  wEj>toTs;  itAebrtYY*"  avtsa  70I;  avGpuirot;  CuY03TaToi>3t  T(* 
oaxpoa.  Ei  uiv  ouv  aötxoost,  Otol  jatJ  x£XAT-3Üu>3av  •  et  0£  tr(v  rpos- 
r(Yopt'ay  ou  ♦{*£oiovTai,  opbu»;  0txaCfiT«>3av,  xat  ta;  a^Y^^ova;  tuot  xara 
to  otxaiov  jxipuenooav. 

ja;'.  HH.  AIHPKNHS  APJITAPXi). 

KaT£TrXT(T7s  tt(v  Maxsoovtav  'AAiJavopo;,  t<i>  ßouxstpoUfp  iso/ou- 
txcvo;  i~-<u.  Tov  os  tintov  ^aXivm  t aropooai  jjir(  TtstossOai ,  jat^ts  os 
/£'.p07)6e3t  xoXaxsiat;  u.OAaTT£3Öat.  Kat  y*P  aTtOaassuTov  to  ![u>ov  xal 
Tcp  boua)  To  trrro;  stvat  ä'firjpTjTo,  xal  xaxov  Tt  azpo3tTOv  r,v  ,  xat  toi; 
ivTUY/avo'jsi  At'av  oosovt^tov.    "Ots  tqivuv  ciriCarr^v  'AXiSavöpov  exXtj- 

p«»3«T0  ,  •  TT4V    i-r]v2t1V    W3~Sp    KpaOT/jTl    30V£xip13SV  ,    0IUSl6ojJ.3VO;  TTj 

xsTTj^pua  to  <ppt>aYU.a*  xfl"  V  <^stv  suispova  tov  axoXa3TOv.  Uo  y*P 
'AÄs;avöptu  Wjit;  r,v  avnjxa/S3Öai  '"Eao  toi'vov,  'Abtsrap/s,  xat  so  tt,; 
tu/t(;  uxrjxoo;  •  ou  Y«p  'A>.£$avöp<p,  aXXa  t^  tu/^j,  o  ßouxfisaXo;  sttsi'Östo. 

<.    AI  P.  IIU.MNIUN  APNUNI. 
Tat  täv  rpooaTcov  ouOaTa  utto  toü  Y*AaXT0?   psXXfit  jxot  oia(>- 
pTjYvusÖai,  xat  xi33u6(<ov  ,  oux  ot3a  ~u»;,  T^op/jU^Oa.    Ato  ot'oou  jiiv 
auTo«  Ta  xt33u6ia  *  i^tii  oi  301  Y«*Xa  raps£ou.at,  jasy**01*  ^"»p^i?  «-ixp*; 
a|Ui6ojiivo;  x*P^a;. 

pr/.  ET.  XPVSOPÜNH  TEPIIANAPü. 
Mt,  uiu/pou  XotoopoouivT)v  ts  xat  uopt'Cousav  ■  ot  Y*p  ~o&oüvts; 
YAuxsta;  xal  Ta;  uopsi;  zpo3?epovTat,  xai  -Xr^at;  oi  xat  aaiXto^tv 
roXXäxt;  wpauovTai.     Et  oi  ousavasysTst;  uopt^ojxsvo; ,  ouoi  pooov 
TpoYT^et;  tt,v  axavOav  £oXa6ou{i£vo;. 

wrejttu*  eidebatw  als  Zusatz  zu  «lern  Vorhor^oliondcn  au^m'licn  und  ohne 
irgend  zureichenden  («rund  den  .Satz  M  rUUre  fuit  temptranttm  intrmpenm- 
trw'  hinzufügt.  Eine  Variante  findet  sich  in  keinem  der  litis»  bekannten 
Manuskripte. 

r 


Digitized  by  Google 


100  I.   SCHRIFTEN  VON  COPERXICt'S. 

49.    Moralis.    Leonides  Periandro. 

Rcveritus  est  etiam  Prianium  senetn  Thetidis  filius  caniciem- 
que  inimici,  et  patri  tili  um  reddidit  mortuum  infelicissimo  dono 
Priawum  proseeutus.  Illius  quidem  audaciara  miror:  huius  auteni 
laudo  huinani  tatet».  Esto  mihi  tu  quoque  Aeacides,  et  cani  mi- 
serere  laerimautis  filium  mihi  viveutem  reddcns.  Infelix  enira  et 
ego  sum  ut  Priaraus.  Quum  euim  pueri  hostis  nou  sis,  mitto  ad 
te  nuntium,  litteras  epistolae  laerimis  uon  uigro  imprimens.  Si 
vero  et  tu  humauitatem  tuam  desideras  laudari.  petita  douum 
praeveniat.  Sin  autem  nec  ratio  apud  te  dominatur,  sed  furor  et 
enntristatio  pollet.  paulnlum  quidem  laetaberis.  Tristaberis  autem 
magis  stolidi  furoris  magna*  etiam  poetias  pensurus. 

r>o.    Kuralis.    Calamon  Spironi. 

Si  rustieus  esse  voluisti.  oivilibus  turaultibus  abstine :  si  vero 
eausidieorum  fori  et  tribimaliuiu  oeeupatiouem  habe«,  dimitte 
ligonem  ealamumque  sumens  et  ehartas.  perge  maU»  omine.  Nou 
enim  ealumniatores  et  *vivi  iudiees«  assidue  clamitautes  rustieorum 
respubliea  admittit. 

51.    Amatoria.    Rodoclea  Hypsipilae. 

Piraeum  hestema  noete  perambulabam ,  amatoremque  tnum 
cum  Cbrysippa  vidi :  lumiuabatque  puer.  et  nuntia  amieitiae  auus 
erat  Abrotouum.  Quum  autem  lcuam  Halutasssem.  adhortatus  est 
amator  tuus,  ut  in  obsi-um  res  gesta  lateret.  Igitur  ueque  iuranti 
ueque  adulanti  crede.   Est  euim  utmbiqne  gravis  linguae  l'allaeia 

52.    Moralis.    Socrates  Cleoni: 

Quaudo  lupi  maguam  eireumveueriut  praedam.  tuue  post 
saturitatem  philosophautur  tauquam  abstinentiam  agnorum  habeutes. 
et  feriuos  mores  qtiadam  humauitate  rommutant  et  eximiam  iusti- 


Digitized  by  Google 


HKiKPYAAKTnr  KIJimiAA!.  101 

fiO'.    HA.  IlKPIANAPß. 

Hoi-jUr,  xai  llpt'ajxov  o  tt;;  0£Tloo<f  zpEaSsoof^vo?  •  xal  noAiav 
•■ap  £/0j><bv  ö  toi»  llT4)i«>;  f,3yjv£T0,  xal  "5Jio«o3i  t<|>  scarpt  TsOvr(xora 
tov  zatoa,  oo3T'j/£3TaT<j>  «piAOTtjiaoiievo;  8u)p(j>  Ttfv  Ilptapov.  Kai  too 
aiv  tt,v  toa^v  rsöaujxaxa ,  tou  02  rrjv  rpiAavtipoiTUav'  e^'vsaa.  Hvou 
aot  xal  aO>ro;  AtaxtOT,;,  xal  -oAta;  aXsrjSov  Saxpua, /Tov  iratSa  jaoi 
^tuvra  ou>pou»x£vo;.  Austu^oujisv  yap  ^jAei?  tt>3~£p  xaf.y  flpiajio;  * 
00  "jap  av  ovra  32  -oAsjuov  orip  ratoos  EirpE36£U3a}x£v ,  oax'pooicv  ou 
jiiXav.,  Ta  tt,;  irtsToAr,;  ev/apa^avts;  YP<WaTa*  21  lA*v\r*i?  .- 

3T(;  xal  3-j  cpiAavfypanria;  epa;  ErciTao&asOai,  rpo^Öavitcu  tu  oa>pov  tt,v 
aiTT,3tv  «f  02  jir,  aoyo;  itapa  30t  ßastXsuot,  aXXa  fJujj.6;  te  xal  Aoicr, 
T-i  -p&s^sta  xExArjptoTat,  :tpo;  oXiyov  fjiv  E-j^pav'Jrjsifi,  Aorcrjfo^  02  [121- 
Cov«;  a'f  1X030^00  Oujiou  juyoA01?  xal  ra;  irotva;  sisTtparrojisvo;. 

v'.  AH*.  KAAAMüN  SflKlPÜM. 

Ei  -;£a»pYo;  £ivai  ßsäo'jArjSai ,  Ttov  iroAiTixa>v  fyopt>6tuv  a<p3Ta30 
et  os  pTjTopfi;  Ttapa  sol  xal  oixasryjpta  xal  ^jxaia  7T2pt3Ttoo5a3Ta,  ttjv 
otxEAAav  a?fil; ,  xaAajiioa  xal  /dpta;  apaji£vo; ,  e;  xopaxa;  x^P61» 
Y£povtiov.    Ou  -,"if#  3uxo'favra;  avopa;  xal  to  ..avöpE;  ötxa3Tai"  yHtf- 
-,'OfUvoo;  Ttuxvot£pov  t(  Ttuv  Y£a»pY«>v  «oAiTet'a  7tpo3tETat. 

va.  ET.  P0A0KAE1A  rVIIHWH. 

Tov  (Uipaiä  /6e;  t^j  vuxti  7t£piE7roAouv  xal  tov  30v  £pa3TTjV  ji£ra 
ty(;  Xp'jstinrr^  stupaxa,  xai  fxsipaxiov  EoaSou/Et ,  xat  7rpo7Tojj.7rto;  r, 
fli*  Ypaüs;  üirJjp/Ev  'A6porovov.    Xht  ös  tt,v  rpcaY^ov  itposEtrcov 

ev2X2AS!>ET0  O  30;  £pa3tT^,  IVa  Tfj>  3X0TO>  TO  rpaTTO}i£VOV  oiaXäTfoi. 
OyxO'JV    JÄTETE   OfivivTl  XOAaXElioVU  ItEtftou  •  YAtttTTTi«  Y*P  «Kpisjia 

OttVOV  E3TIV  EX«T£pOV. 

v6'.  HB.  VQKPATH!  KAF.ÜNI. 

"'(iTav  oi  Xöxoi  fjLEYaAT,;  nEptrü/wot  f)rjpa;  xal  t»j>  xop«j>  •>.030'frj- 
3»u3tv,  tuirtp  EYxpaTEtav  apvruv  E/ou3t  to  r,Öo^ ,  xal  to  dyptov  rpo; 
f  uivbpoj7Tov  (UTaooiÄÄoosi.    Kai  6au|ia3Trjv  Ttva  oixaio3uvy,v  0  xopo; 


Digitized  by  Google 


102  I.    M'HRIFTEN  VO!f  roPKRNICUR. 

tiani  satietas  ipsa  lnpos  docuit!  eum  ovibus  eonimunieant  et  i-om- 
ponunt.  donec  venfer  eortfm '.rf^tnmescat.  Tu  vero  lupis  etiam 
impudentiores 7S  acquistoifcjtV:  mores,  et  multo  maiorem  avaritiae 
intemperantiam  habes-;  .quando  aurum  thesauri  tuis  superabundans 
seaturit,  qnemadtfwduni  cbriosis  eoutingit.  Sitiunt  enim,  quo  magis 
satiantur  vino\et  ebrietatis  intensionem  ebrietate  fallunt7".  Nam- 
quc  per.«;*0ifnmuni  cxeessum  in  contrariuni  aflfectum  transccudunt 
exhijarante  vino  inebriatos  et  exurente.  Pelle  iuteniperatam  ebric- 
.  tatem,  o  immodeste,  ne  eoiitrariam  vicissitiidinem  ineidas,  privatus™ 
•fortuna  ctiam  his,  quac  ipsa  tibi  contulit.  Talibus  enim  ingratos 
poenis  corripit. 

53.  Rurali«    Mintha  Rhizoni. 

Chrysippus  fluvius  agri  nostri  partem  dcpraedatus  est  et  tuo 
appropriavit.  Stultum  aliquid  faeiens  et  temerarium,  iniquum  per- 
hibeturM.  Si  vero  tribunalis  onus  humeris  tuis  ferre  non  potes, 
dona  fluviornm  non  admitte.  Si  antem  aliena  amas,  eito  propriis 
etiam  privatus  lugebis. 

54.  Amatoria.   Medea  Iasoni. 

Nihil  hominibus  affectatius.  nihil  saturabilius  amatorio  habitu 
constat.  Ubi  sunt  tibi  laerimarum  inundationes ,  quae  ad  pedes 
nostros  profluxerunt?  quo  pervenemnt  raille  sermonum  illorum 
genera  et  submissio  verborum  atque  humiliatio?  puto  certe  nec 


TS  Aus  der  Warschauer  Ausgabe  ist  imptulentiore»  in  den  Text  aufge- 
nommen. In  der  Original-Ausgabe  steht  prtuhntwres,  was  weder  irgend  einen 
Sinn  giebt,  noch  durch  das  Griechische  zu  erklären  ist.  Der  Druckfehler  ist 
wohl  dadurch  zu  erklären ,  das»  durch  die  letzten  Buchstaben  des  vorauf- 
gehenden etiam  die  Anfangssilbe  von  itnpudeutinres  verloren  gegangen  ist. 

79  Man  vergleiche  zu  dieser  Stelle  die  Anmerkung  86  zu  dem  59.  Briefe. 

80  Copernicus  übersetzt  nach  der  Aldina,  welche  ö^atpoijitvoc  liest, 
während  Boissonade  und  Cummelinus  die  Lesart  a«f?iooup£<vi[);  aufgenom- 
men haben. 

81  Copernicus  Ubersetzt  in  engstem  Anschluss  an  die  Aldina,  wobei 
dahingestellt  bleiben  muss,  was  er  bei  der  Uebersetzung  iniquum  perkibttur 


Digitized  by  Google 


»FlMMTAAKTnr  K(1IZ1H\AI. 


ixotoa3x*'  tou;  /.uxou; '  \Lt-rt  T»bv  Trpo6ar<ov  suvviuovTa»,  xot»  y*pai'- 
pou3iv ,  aypt;  av  aürot;  r,  yaiTTjp  ivairvsu32t£v.  'A>.).a  3u  za»  t<I>v 
/.ux»uv  tov  rporov  avatoeTrspov  xexTijsat ,  xat  jxaMov  irXsovexTtxroTspov 
ro  axö/.a3Tov  e/si; ,  otav  o  ypuso;  uit2pava6Aü!^  tujv  3ojv  67)3aupa>v, 
»oarsp  ot  oi(»u30».  Ar)/a>3i  yap.  ofav  xopesOtuat  tou  otvou,  xat  sorpt- 
*ov?ai  uior,  uiOr,;  sntTasiv  •  ota  yap  tt,v  e;  axpov  eus$t'av  rpo;  tt(v 
evjvr»'iv  ota6e3»v  jisTariVrousi,  rsptyavouvTo;  tou  otvou  tou;  ofvo'f  Auya; 
xot  »xxat'ovTo;.  A~a*2  tt(;  axoAarrou  (isOr,;,  axoAasrs ,  tva  u.t(  rpo; 
TT(v  fivavTt'av  po-TjV  jAtTaytffi;..  a'faipoüjuvo;  tt(;  tu/t;;  arcgp  xai  Öiowxs- 
ToiauTat;  yap  tou?  ayapt3Tou;  irsivaT;  aaKppovt'CeTai. 

vy'.  ArF.  MIN9QN  PIZßNI. 

O  norajAo;  Xpu3ir-o;  tou  y^otou  tou  rjjxeTSpou  u.oipav  dsuAr^e, 
xat  t»o  3»T»  i-'poi  -posexupcoss,  u.u>pov  ti  ttouuv  xat  rjMtov  •  a/.>.OTpt'ov 
srayyeUeTai.  'AAa  si  uiv  oixa3TT,ptou  <popTOV  eVt  to«;  tojiot;  sepetv 
ouy  otc;  Ts  et,  o«>pa  roTajitov  u-r,  zpo3i'e30  •  et  62  tiuv  aAAOTpuov  £p?;, 

OET    OU  TTOÄ'J  0"XXpu3Et;  TWV   tSt'tOV  3T£pOUU.Sv<>S- 

vo'.  ET.  MHAMA  1A2UNI. 

Ouoev  tou  av^pouzot;  repi3:röuoa3Tov  out»»;,  oute  os  wpo3xop£3Tspov 
tpwTixf,;  xa6i3TTjXe  syloero;.  Ilou  301  tiuv  oaxpuwv  toi  peTÖpa  a  toT; 
t;u£T£pot;  rootv  ^exuu-aive ;  7tou  sot  SiSTmjsotv  Ta  uupt'a  y£vr,  täv 
Äoyrov  £x2i'v<ov,  t<ov  ts  fou-aTiov  to  u-feiu-evov  TS  xai  yau-atCr^ov ;  Otjxai 

sich  gedacht  haben  niag.  Cimedoncius  übertrügt  »Utltmn  quid  cmnmitten» ,  r< 
remm  in  re  alieua  sibi  potextutem  facti.  Boissonade  sieht  die  Stelle  als  ver- 
derbt »11  und  folgt  einem  seiner  Codices ,  welcher  eine  ganz  abweichendo 
Lesart  bietet;  d/./orpfot;  jap  ocbßctc  rö  ^iXotijaov  iizn^OXtru.  Er  Ubersetzt 
die  ganze  Stelle  daun  fulgendermassen ;  stultum  quid  <  »mmittt  ns  et  recor*  : 
itlirtti*  enim  donis  liheratitatem  praefert. 

Die  Warschauer  Herausgeber  haben  den  Text  der  ('oprrcanischen  Ueber- 
setzung  ganz  willkürlich  geändert,  indem  sie  im  Anschlüsse  an  den  Text 
von  Boissnnadc  und  die  von  ihm  gegebene  Uebersetzung  einen  Satz  ohne 
Weiteres  einschieben.  In  der  Warschauer  Ausgabe  lautet  die  Periode  näm- 
lich »tultum  aliquid  farien»  et  tenuerarium  alienis  enim  donis  fiberulita- 
tem  prae/erre  iniqnnm  perhibetur. 


Digitized  by  Google 


tni 


I.  SCHRIFTEN  VON  (OPERN  ICUS. 


debitorcs  quidem  talibus  vcrbis  erga  ercditorcs  usos  unquam  fuisse, 
ncquc  qni  sab  hostium  manibuR  vulneribus  aflliguntur.  Vigiliarum 
assiduitas  transiit.  consucta*2  dcreliqnisti  eantica,  adhibuisti*3 
infinitos  nnntios,  pacta,  inramenta,  quac  per  lenocinantes  mulicres 
pcpigisti.  Ad  aliam  rcpcntc  virginem  lapsus  es,  quemadmodum 
dormitantcs  sine  medio  ab  altera  in  altcram  somuiorum  materiam 
transeunt.  Laudo  pictorcs ;  alatos  enim  Cupidincs  pingunt,  et  arte 
res  ipsa6  transformant,  et  figmentis  voritatem  repracsentant. 

55.    Moralis.    Parmcnidcs  Chrysostheni. 

Vigilare  indesinenter  immortalis  naturae  proprium  est;  dormirc 
autem  medioeriter  nostrum  est,  ut  decet.  et  humanuni.  Penlormire 
autem  ultra  licitum  mortuis  potius  quam  viventihus  congruit. 
Plurimas,  Chrysosthenes,  vitae  tuae  partes  anüsisti.  Semper  enim 
dormis,  et  hic  terminum  exeessisti,  ut  Ulysses  ille  Homcrieus 
extra  orbem  terrarum  errabundus  Oceano  tan  quam  dormientc 
quodam  utitur*4,  qui  neque  orientem,  neque  occiduum  aspicit  solem. 

56.    Ruralis.    Daphnon  Acgiro. 

Ficus  ftiac  ad  raeum  agrum  radices  expandunt  sub  tua  potestate 
terminari  non  volcntcs,  et  iurisdictionem  tuam  excedentes  fruetus 
mihi  cedunt;  nam  ad  mca  transfugerunt  opera.  Et  haec  est 
rusticis  lex,  et  antiquis  legibus  obedito,  vetulc.  Si  autem  con- 
suetudinibus  nostris  contradicerc  vis,  tanquam  novum  te  legisla- 
torem  et  iuvenem  rusticorum  collc^io  eiieiemus  et  nostris  finibu* 
proscribemus  tanquam  aliennra. 

57.    Amatoria.   Pyrrhias  Philonidi. 
Si  amas,  nc  aecnses  dilectae  deform  i  täte  m ,  non  potest  enim 

52  tmfttva  hat  CopornicuB  irrthüinlich  für  eine  von  eteofta  abzuleitende 
Wortform  gehalten  und  deshalb  durch  ctmmeta  Ubersetzt. 

53  TT-ipröow  hat  Copernicus  durch  tulhihuUti  übersetzt,  während  es  die  in 
dem  Zusammenhang  allein  passende  Bedeutung  tihiecisti  hat;  ebenso  musste 


Digitized  by  Google 


HKiKPVAAKTiir  KIIISTMAAl.  105 

jatJte  too;  oavet^ouivoo;  toioutoi;  ?rpo;  -oü;  öavetora;  xs^pr^Jat  toi; 
pTjji-iat,  jat]?j  TpaopaTtav  Tai;  Ta»v  7ToXsu.t'a>v  aXdvTa  yspstv.  H  3uv- 
rovo;  aYpuirvia  RafMPXTix£'  T*  sn^iva  xaTaXeXoiira;  asjiaTa  •  irapa>3<» 
rat;  uupta;  rpssCei'a;,  ta;  37w>voa;,  too;  opxoo;,  a;  öta  Ttiv  Äpoaa- 
Ya»Y«uv  Y'jvatmv  eairetoco  |xot.  lipo;  erepav  a<pvo>  rcapftevov  wXi'aGhrjaa;, 
a»x:ep  ot  xaöed&ov-*;  auisoj;  atp  STipa;  ivoitvfatv  u^oOsatv  iteratiai'- 
vovts;.  'Eitaivu»  too;  Co>YP<*'<poo;  *  urcoTrrepoo;  y*P  to^  'Epwta;  ava- 
Ypa?oo3t,  xat  ts^vtq  oiapop'foos.t  Ta  7tpaY|xaTa,  xat  toi;  nXaspast  tt,v 
aXrjösiav  Tepateiiovrai. 

v£  HB.  nAPMENIAHV  XPraiSeKNEI. 
To  fiiv  £YPTiY°P*vai  öta  ravrd;  ÄÖavaToo  cpdsscn;  tßt'ov  •  uitvoüv 
hk  }i£tpto>;  täv  xaö'  ^pa;  £3Ttv,  o»;  eotxe,  xat  avfjpojiuvov  •  to  oe  rcepa 
xatleooetv  too  rperovTo;  toi;  Te0vT(xo3t  p&XXov  ^Ttep  toi;  Cwaiv  apjio- 
O'.ov.  Ta;  zXttVra; ,  XposdsOeve; ,  tt(;  3t(;  Cohj;  fiot'pa;  a^pr^ar 
dtt  Y*P  xaOeuoei;,  xat  tt(;  iv^aoe  p£Ta6s6r,xa;  Xt^oj;  oia  71;  'O003- 
3£o;,  tt,;  xaö'  T(u.a;  otxoouivTj;  e$u>  7tXav<ujA£vo;,  wxEavcji  Ttvi  T(jj  07rv<p 
yp<i>{i£vo;,  xat  u.y]t£  avtV/ovra  u.r,T£  5odji£vov  TtpoaCXeitcuv  tov  tjXiov. 

v;'.  AI  P.  AA<t>NüN  AirEIPß. 
Ai  soxat  300  «po;  to  ijiov  '(rfiiov  Ta;  juCa;  TjftXawav,  oiro  rqv 
3T|V  £;ooatav  £*ti  r&Xeiv  oux  iftiXoosai,  xat,  to  3ov  ä<peXxou£vai  otxatov, 
^iXoujioovTaf  u.01  Ta  xor^aTa*  toi;  ejioi;  y*P  T|OTOfidXy,3av  epYot;. 
Kat  tooto  vdjio;  £3Tt  YCopYot;.  Kat  ^r^axooi  vdu.01;  rMHoo,  Y^pov- 
tiov.  Ei  ht  toi;  *ap'  74u.iv  eftesiv  avTupftiYYesftai  ÖeXei;,  a»;  xatvov 
dvra  3e  vo}xoOerr(v  xat  7tpo3<paTov  tojv  Ye<«»PYlxwv  ouXXoYmv  £x6aXXo}«v, 
xat  tu>v  ij{ieT£pu)v  optuv  £;o3Tpaxt'Cou£v  tb;  aXXoTptov. 

vC.    KT.  nrPPIAü  <t>l  \QNIAH. 
Ei  ipa;,  jx^  xaTT^dpet  tyj;  dpiuuivr^  aKpeTtetav  00  oiivaTai  y»P 

rptsßtt^,  um  es  mit  dem  Folgenden  in  Uebereinstiiumung  zu  bringen,  nioht 
durch  mmtio«  sondern  durch  preces  Ubersetzt  werden. 

hA  Die  UebersetzunK  int  unverständlich.  Copernicus  bat  nuiTalleilder 
Weine  Zr.™  durch  da*  Participium  dnrmiente  wiedergegeben  Die  Original - 
Aufcgnbe  schreibt  sogar  noch  mit  einem  Druckfehler  dormkmte,. 


Digüjzed  by  Google 


i 


106  !.   SCHRIFTEN  VOX  COPERXHTS 

non  eaecutire  amatrix  aninia.  Insuperahilis  enim  est  amantinm 
affectus.  Si  vero  non  amas.  cur  lacrimaris  et  gemis.  Pf  furba- 
rionem  tibi  ipsi  uttroneam  affers  ?  Ininria  igitnr  utrumqne  affieis, 
modo  enim  ut  amator  coneupiseis.  modo  ut  adversarius  abominari*. 

58.    Moralis.    Damascins  Antigono. 

Si  Soerates  vitae  pignus  non  habef.  paedagogns  puero  tun 
non  adhibeatur.  Pignora  autem  vitae  prieri  existimantnr.  Qneni 
enim  patrem  esse  natura  docait,  hunc  etiam  paedagogum  esse 
maxime  decet.  Tone  enim  experientia  dieeunt  pueri  nativitatis 
habitum  et  amoris  sollicitudines. 

59.    Ruralis.    Cepias  Curianno. 

Mercenarius  eris  mihi  hora  meridiana.  Corianne.  fcepibus 
agrum  concludam ;  raalos  enim  viatores  habenius .  nee  possum 
brutis  simul  animantibus  ae  hominibus  resistere.  Lepns  vites, 
erucae  olera  destrunnt.  Quid  denique  de  talpis  dicam horrendum 
enim  rustico  malum.  inexpugnabile  bellum***.  Propter  quod  mihi 
cooperare.  et  laborum  particeps  esto.  Ego  quoque  in  talibus  tibi 
operibns  ero  morigerus.  Ita  enim  et  formicae  concertationibus 
mutuis  et  laborem  fsllunt'".  et  maxünos  labores  perfieiunt. 

■ 

HO.    Amatoria.    Anthia  Brioni. 

Omnia  muliebri  amori  subdita  sunt.  I^aidem  Diogenes  amat, 
Sostratam  Phrygius.    Philosophiae  iactantia  periit,  eastum  morem 

S5  Copernicus  hat  irrthiiinlich  -oXijxtov  (etwa  wie  -A  no>ijiw;  =  r*iģ(io; 
gebraucht.  —  Cimedoncius  giebt  den  Sinn  durch  eine  freiere  Ucbcrsetzung 
richtig  wieder  ..et  hostia,  nii  resisti  tum  pntest". 

*fi  Theophylactus  gebraucht  dus  Verbum  aoslCcaftat  mit  besonderer  Vorliebe , 
cb  kommt  in  seinen  \izxrotM  nicht  weniger  als  5  mal  vor  ep.  «>.  18.  52.  59.  So.). 
An  all  diesen  Stellen  hat  so^iCcoWai  die  Grundbedeutung  „fallcrtr,  welche  in 
den  Wörterbüchern  des  15.  Jahrhunderts  ihm  allein  zuert heilt  wird,  während 
es  in  der  frühem  Sprache  diese  nur  erhielt,  wenn  es  mit  einem  Accusativ  der 
Person  verbunden  wurde. 

Copcrnicus,  welcher  oo^Ceaöm  stets  durch  ../alter?'  oder  ein  ihm  gleich- 


Digitized  by  Google 


BFJWAAKTnr  KHISTOAAl 


107 


jit,  fi'fÄtÖTTE'.v  ipmit  '/'i/Tj'  oit]ttt(to;         ri  T")V  £p*",>"w  itpoonafteta. 

8*  O'jx  «p?;  t»  8axpo£t;  xa?  ttevs'.;,  /.a?  xX*j8«>va  ia'jTq>  rpoa'fepi'.; 
ViHai^mv :  'AousT;  o5v  sxaTspov,  ttote  jiiv  «o;  ?p«T7j;  £<pt£u.£vo;,  rote 
o£  tö;  avTaYtovtoTT,?  ß8EXoTTO|i£Vo;. 

vr/.    HB.  AAMA2KI02  ANTirONÖ. 

Kr  jxTj  tStO'j  -coxpan;;  eve/upa  xEXTTjTa',  irai8aY<oyo;  toO  ooo  jir, 
-rpo/etpusoöiu  itaioöV  evsyopa  oe  ßioo  itatoe;  voEiVftoaav.  °Ov  Y«p  £tv«'- 
raTspa  cpuot;  iotöaU,  toutov  xat  7cai8aYu>YStv  äotiv  dgiomsrov ,  iret'p* 
fiav^avovta  ^ewT^euj;  o^«aiv  xat  oTop*^;  dXY*joova;. 

vCf.  AI  P.  KHÜIAI  KüPIANNQ. 

l'ovepiflo;  £00  jAot  jA£0T(ji6pia;  <2pa ,  Kopi'avvä  *  a(|Aar.a  701p  tov 
a-;pov  7C£^pa;o;xai.  Kaxou;  y*P  tou?  oßtTa;  XExn)u.E(ja.  Ou/  oto;  te 
«•jit  xal  ^tooi;  dXoYoi;  xat  toi;  dvOpuiiroi;  aujxirXexcoOai.  0  XorYtuo; 
ta;  duireXoix;,  r4  xdu.n»;  ra  Xd)(ava  oXXuat.  Tt  ofjTa  itEpt  tojv  doira- 
Xdxwv  xai  XicaijAi:  'foÖEpov  yap  Tt?>  y£<"PYM*  to  xaxov  xat  ousavtaYU)- 
viotov  to  iroXejAtov.  Ato  u.ot  ayjiirapaTdrrou  xai  tü>v  itovtov  aovavTt- 
XajAoavoo'  xaY«>  8i  oe  auQi;  EpYoi;  du*tyou.ai.  Outco  y*P  xat  oi 
(lopuT^xE;  3ujxua/0üVT£;  dXX^Xoi;,  xat  tov  u-o/Gov  ootpil/mat ,  xat  tu>v 
jUYtrruiv  ^ovcuv  i'^dirrovTat. 

r.    KT.  AN6E1A  BP1ÖN1. 

"AitavTa  tö)  YovaixelV  ?uXqi  SsSooXorrai.  AdtSo;  0  At0Y£vij;  £pa, 
laKTTparr,;    ö  «DpuYio;.     'H   ttj;  cptXooocpfa;  xou.«{/Ott(;  oioXojXe*  to 

bedeutemies  Wort  wiedergiebt,  [„frattdnre"  oder  Mlecipere":  hat  es  auch  an 
der  vorliegenden  Stelle  durch  „/allere-  Ubersetzt,  welchem  er  dann  die  über- 
tragene Bedeutung  zuweist,  wie  sie  ./allere-  hat  in  den  Redensarten: 
*ermnne  lahorem1*,  termombtix  hortu",  cinn  et  mnnno  ruratn  ../tUlere?1.  Um  diese 
Bedeutung  flir  „/allere1"  zu  gewinnen,  hat  Copernicus  ganz  zweckgemäss  die 
vorhergehenden  Worte  cvtAfii/ouvrc;  dX/.rjXoi;  durch  die  Ablative  „mutuis  con- 
certattomhug'-  übertragen.  Es  ltedurfte  also  hier  nicht  der  Conjectur,  welche 
ßoissonade  aufstellt  tcu  u//ftm  jj^/Bov  oo?!C<>vrai.  (adäquat  der  Con- 
efruetion  im  Vi.  Briefe    „M^ovxat      ;a£«»j  aittr,;  Idnoiv. 


Digitized  by  Google 


108 


I.  SCIIUIFTEN  VON  CüPERNK'l  S. 


dcrcliqucrunt.  coclcstem  dimiserunt  constantiam  et  sublimem  pro- 
missionem  fefcllcrunt;  omnia  vana  sunt,  qnac  antca  apud  ipso« 
ad  in8titutionem  accuratissimc  fucrunt.  Despcctus  mihi  ludus  vi- 
detur,  virum  scncni,  barbam  reverendam  habentem,  laudatum  in 
castitatc ,  puellam  meretriculam  amare.  Ego  autem  eaehinnos 
et  risum  tenere  non  possum ,  quoties  senibns  obviem.  Multum 
enim  Vcnercm  olim  accusabant,  et  amatorcs  nitro  furere  dicebant. 
deRiderium  immodesti  animi  amorem  definientes:  omnia  ferre 
sapientem.  Id  autem  sperare  nimis  est  praesumtuosum H7 :  multa 
enim  tempus  et  fortuna  potest. 

öl.    Moralis.    Sostratus  Lysistrato. 

Quum  te  multis  ae  mirum  in  modnm  admonueiimus,  Penclopac 
visi  sumus  texisse  velum.  Ecce  demura  etiam  fabulosis  ineipimus 
sermonibns,  si  forte  tuo  sensu  dicta  proficiant.  Infrondesecntibus 
arboribus  cicada  ventilata  tempore  ealoris  resonabat .  et  suam 
ipsius  harmoniam  senriens  sc  \\  sim  dclectabat.  Formica  autem 
messores  sectabatur,  et  circa  aivam  exercitia  faciebat,  et  terrae 
sinibus  condebat  snos  cibosv\  Abiit  demum  ex  aquilonibus  sol, 
aberat  autumnus,  et  Iiiems  ubique  saeviebat.  Mare  tranquillitatis 
libamina  solverat,  nautac  tanquam  salvatores  suos  portus  salu- 
tabant,  et  rustieus  in  aream  suam  confugit,  et  formica  in  eavernas 
terrae,  et  ex  laboribus  opportunum  habebat  eibum.  Supplicahat 
denique  cicada  patienti  laboris  formicae.  ut  ei  de  thesauro  suo 
aliquid  impartiretur.  Illa  autem  ad  cantum  cicadam  remittebat. 
copiosum  otii  sui  risnm  effundens.  et  aestiva  illius  cantica  obii- 
ciebat.  Quapropter  haec  quidem  ex  cantu  famem,  illa  autem  ex 
laboribus  delicias  conquisivit.    Tibi  fabula  haec,  Lysistratc  con- 

Der  Griechische  Text  ist  hier  unverständlich,  wie  bereits  Boissonade 
hervorgehoben  hat.  Copernicus  hat,  ohne  sich  um  den  Sinn  zu  kümmern, 
in»  engsten  Anschluss  an  die  Griechischen  Worte  übersetzt.  Wie  er  sich 
das  Verhältnis  der  einzelnen  Sätze  gedacht  hat ,  ist  schwer  anzugeben.  Es 
hat  deshalb  auch  seine  Interpunktion  genau  beibehalten  werden  müssen. 
Was  die  Ucbersetzung  im  Einzelnen  betrifft,  so  hat  Copernicus  den 


Digitized  by  Google 


0RO<I>V AAKTUV  KnilTiiAAl. 


109 


muvov  rfioi  TrapüJaavTO,  to  atWptov  xaraXeAotraoi  9povr,u.a,  to  u-srap- 
3iov  «ra-^eXjia  Sis^euaavTo'  aitavTa  <ppoüöa  T«i  rplv  auTOt;  fisfuXsTT,- 
l*iva  irpo;  aoxTjStv.  "Ätnpov  fiot  -ai^viov  stvat  ooxst  avopa  rp£3€oTr;v, 
roXtav  ato£3tu.ov  eyovra ,  uitepco^putojjivov  s-i  3ijivoTT(-i ,  vsavtoo; 
STatpa;  spav.  'Kyo»  de  xaYXaCco  xat  tov  y^10"*  'f^pstv  00  ouvajiai, 
ornjvt'xa  sovavnjsatjAt  toi;  -,'spovn'oi;  ■  -oXXa  y*p  'ArppoötTr,;  xarr,- 
Y<>pouv  :raXat,  xat.  rpo;  tou;  ipwv-a;  uavi'av  vosstv  auOatpsTov  s^asxov, 
s\$s3tv  <ixoXa3Too  ?uy>j;  tou;  epioTa;  opi'otxsvoi.  "Aravra  'fipstv  3090V 
to  os  iX-^stv  Xtav  sstIv  eu/ppovisrspov  •  ;roXXa  ;ap  gpovo:  xat  ru/r, 

OSOOVT,Tfltt. 

5*'.  HH.  SölTPATOS  AVSin'PATSi. 

'Kastor]  301  ttoXXoe  xai  ffauu-asra  zapatvisavrs;  tov  MrjvsXoTn;; 
soofcajisv  o'fatveiv  t3Tov ,  'f^ps  3r,Ta  f  eps  xai  txofytxa>v  drapSuijisOa 
Xo7«ov  •  Toto;  ",'otp  tt(;  oyj;  otavota;  S'ft'xotTo       T«i  Xsyojxsvot. 

'  Kv  toi;  vsoCXasrot;  to»v  oevoptuv  o  tsttiS  oyouusvo;  a»pa  xauuaTo: 
sxtXaSst .  xai  tt(;  sauTou  ap;*ovta;  atV/avousvo;  IrsTSprsTo.  O  oi 
jiopfiy^  Traprjv  toi;  Ospt'Coust  xai  rspi  tt(v  aXm  Ta;  otaTptßa;  srrs-oi/pO. 
xai  tou  xoXrot;  tt4;  YV  T7jv  SauTou  Tpofprjv  s&r^aupi'sv ,  ot'a 
fo£,3T£po;  wv  o  u-opo-r^  tou  tstt^:.  Ilapipyr^xst  toi'vov  sx  Ttov  popsoov 
ö  TjXto;,  «irr,v  to  {isTOTTtupov,  xai  o  ysiutuv  aTnjvra  Tß  y?<  *  ^  OaXaTra 
ra;  Y*XT(votta;  3rovoa;  SisXusoito"  ot  T:Xu>Tr(ps;  tou;  Xiuiva;  u>;  3*077; - 
pa;  oVra;  r^a'ovTO.  Kai  o  y*wP7^  st:1  tt;v  sauTou  aXsav  xits^soy«, 
xai  ö  u-upur,;  sv  Tat;  Xa;o3t  t/(;  yv  xai  tou;  rovou;  2i/sv  ssn'aaiv 
e-tT^ostov.  IxSTi'j*  OTj  o  tstti;  tov  'f iXorovov  o.opuT(xa  Tiiv  Or^a'jpiuv 
jtsTa3/£tv.  0  oi  tov  fieXydov  twv  aaoTOu  Öopa»v  airs7ri(iir£-o ,  roXuv 
aoTco  tt,;  apYt'a;  xaTayiu>v  tov  YsXtuTa ,  xat  Ttov  (tepstvuiv  iouanuv 
3'jtov  avsjitu-vT^xs.    Atorep  o  piv  st/s  Xtjxov  tt^v  toor^v,  o  ö»  tou; 

TTOVOO;  TpU^TJV. 

Artikel  -J.  als  Pronomen  demonstrativ  um  f-r/i^c  übersetzt,  und  >iiv,  welrlies 
xo  üt{*m  gehört,  auf  iu^f.ov{3iepo>  bezogen 

>h  Hier  ist  ein  ganzer  Satz  von  CoperniciiN  Hiia^elasiten  Die  Aldina, 
wir  sämmtliche  Handnt'hriften ,   haben  nämlich  nach  fHT.avSc.i'ev  noch  den 


Digitized  by  Google 


110 


i .  sc •  i ?  k  i  ™  vox  co pk k  s  irr s 


gruit89.  Pelle  igitur  otium:  natura«  enim  doua  deturpabis ,  si 
robur  et  iucultam  corporis  valetudiueiu  doctriua  dtmiggig  laboribug 
exeolere  neglexeris. 


ö2.    Ruralis.    Tcttigou  Porphyrioni. 

Felix  vir  Corydon  et  fortunae  amicus.  Vites  ein»  botris 
gravaut.ur.  piri  onusti  sunt  et  decerpi  nppetunt,  (divae  terrae  in- 
(Uimbuut,  et  multitudo  truetuum  teraces  ramos  frangit.  prata 
densa1"'.  Verum  etiam  uxor  cum  eeteris  virum  laetificat.  Tot 
eniin  ipsi  sunt  pucri.  ut  et  Danauin  et  Aegyptum  prolificntione 
superare  videatur.  Alius  quidem  adhaeret  uberibus.  alius  ablae- 
tatus  est.  alii  serpunt,  qui  rectum  gressum  nonduni  ceperuut; 
aliqui  balbutiunt  et  adgresssum  imitunhir";  alii  robuste  inccduut 
et  bipedem"2  sortiti  sunt  gressum;  tbraminum  instar93  Hstulae 
staturae  series  ipßis  consequitur.  Tu  vero  persuasisti,  ne  tiliola 
nuberet  Corydoni.  et  genug  vituperabas  repudiaus  admodum  ig- 
nobilitatem.  Heu  miser!  deceptus  suiu,  et  levem  habui  provi- 
dentiain. Inutilis  est  hominibus  nobilitas,  di vitiig  enim  apud 
omnes  nihil  est  praestantiug. 

03.    Amatoria.    Chryses  Hephaestion i. 
Non  amas  Diodotam,  ainatorias  favillas  extinxisti ;  non  enim 

s9  Auch  hier  fehlt  in  der  Copernicanischen  Uebersetzung  der  Satz  dprfc 
■ydp  <uv  fidbr^v  oiftXaota. 

»0  Die  Worte  i,  <2A»;  tat;  Ms^oat;  l<?d\ul\o<i  <rjXa$iv  sind  bei  Copernicus 
nicht  Übersetzt. 

91  In  der  Original  -  Ausgabe  steht  —  ein  offenbarer  Druckfehler  —  ,arf 
gressum  imitantttr*.  Unzweifelhaft  hat  der  unvcrstUinmclte  Text  ^adgremtm 
imitatdur-  gelautet  Copernicus  hat  —  wie  dies  aus  der  irrigen  Uebersetzung 
von  fMvav»  durch  abeunttum  in  dem  07.  Briefe  hervorgeht  —  auch  hier 
sicherlich  öoou;  mit  verwechselt.  Nun  war  er  allerdings  gezwungen  dem 
doi^o'joiv  eine  andere  als  die  gewöhnliche  Bedeutung  unterzulegen. 

Die  Warschauer  Ausgabe  hat  die  Worte  ,ad  gressum"  unverändert  beibe- 


Digitized  by  Google 


»KOWAAKTOV  KniXTOAAl.  1 1 1 

Apportat  3ot  o  pobo;,  Aooforpats-  apfo;  jap  <"v  «Wkrapoc  st 
toö  xuoeosovro;,  Sabuov  paTr,v  ätiddsta.  ^ways  df^o  tt,;  dp7ta;f 
«o  p&ri3T£  '  ia  tt,;  <f>03eu>;  7<ip  ou>pa  xaTT^ova;,  TT,XtxaÜTr,v  pu>ur,v 
xal  supu>3tiav  too  3copaTo;  dxo3fiY,Tov  raptuiv,  s^tSTTjU^  rov«uv  asxsTv 
fit)  ßooAdpsvo;. 

ee'.  AI  P.  tettiiun  iioiwiium. 

O  kopootov  EÜoaiptov  avr,p  xal  tt(;  tu/*,?  'iUoc,  tu;  aoixev.  At 
auiceAot  Tat;  [joTposiv  a/bovTat*  at  dypdöe;  ßpftoust  xat  t«uv  tooy«»v- 
twv  ©pe^ovrar  at  tAalai  t^  7T,  TCpoovsvtoxast  xat  t<o  irXr^at  to«j; 
svrixapivou;  xÄäoou;  jhaCovrai  •  ot  a*iu<ov»;  xaTaxojxoi  •  r,  «Xu»;  Tai; 
veÄoat;  i<pa}itJLAo;  auAagtv.  ÄAXa  xat  to  7uvatov  »isTa  Ttiv  oaXcw 
s«Kppatv£t  tov  avSpa.  Tosourot  701p  ;ratos;  auTui,  <o3T2  xat  Aavaov  nat 
Atfucrov  Tai;  sorixvtat;  vixav.  'UXo;  piv  70p  t3Tiv  uitojid'to;.  aUo; 
tt,;  7aXou/5ta;  STrauroTo  •  srspot  Ss  spirouat,  ut)-«u  tt,;  opfor,;  ßaoi'ssa»; 
a"ap;dj»£voi  •  ivtot  rcapaTpauXtCoosi  xat  too;  ooovTa;  ajASt'6oo3iv  aXXoi 
tt,;  axjiT,;  s~t6ai'vo'>3t  xat  to  ßo-j-atö*;  »tvat  xsxÄrjpwvTat  *  30^1770; 
8txT,v  auXtuv  t,  tt,;  T,Xtxta;  aoTot;  TaEt;  3t>vTSTaxTat.  üo  82  Raprjvst; 
to  GuYOTptov  }xt,  iraps77oav  töj  kopoöttm,  xat  tt,v  aY/tsTStav  sxdxt's; 
w3itep  a3>o3tot>}isvo;  tt,v  o^ivstav.  Dipoi  ß<6ooxoA7jjiai  b  ÖstXaio;, 
xal  xotxpov  esyov  to  'f  povT,jxa.  Tot;  avöpiorot;  avovr,Tov  t,  str/eveta  • 
rXooToo  7«xp  rcapd  nastv  oußsv  evoo£oTspov. 

6t'.  ET.  XPVVHv  HftAliTIttNl. 
üux  &ti  tt;  Aiooott,;  ipa;'  to;  ipumxa;  ÜpoaAMoa;  air^sCssa;  ' 

halten  und  sieht  irriger  Weise  die  Verstümmelung  in  dem  Worte  imitantur, 
welches  sie  in  iuvitantur  umgewandelt  hat. 

92  Das  Wort  jiotaai;  findet  sich  in  den  Wörterbüchern  des  15.  Jahr- 
hunderts nicht  vor.  Sonach  war  Copernicus  gcnOthigt  sich  selbst  eine  Ab- 
leitang  fiir  die  üebersetcung  au  bilden.  Ob  er  nun  jtofcat;  mit  oirov;  irgend- 
wie in  Verbindung  gebracht  hat,  oder  wodurch  er  sonst  auf  seine  Ueber- 
»etaung  btpedem  mrtki  sunt  greuum  gekommen  ist,  dUrfte  sich  wohl  schwer 
bestimmen  lassen.  ' 

W  Die  Worte  nforaminum  instar  etc."  dürften  ohne  Vergleichung  mit  dem 
Griechischen  Texte  wohl  kaum  verstandlich  sein.    Ciniedoncius :  „arundinum 


# 

J^gmzed  by  Google 


112 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPERNICI  S. 


- 


aemulationem  circa  ipsam  curaa,  Lyaiatrato  communicantem  videns. 
Amoribua  nihil  contentioaiua  est.  Quomodo  deuium  anias.  ai 
dolores  buiuaccmodi  tain  pacifice  toleres? 

(>4.    Moralis.    Sostratus''4  Mclauippidue. 

Pticroruin  praeccptorea  et  inatitutionum  magiatri.  quam  aint 
pueri  correetionuin  atque  etiaiin  admonitionnm  susecptivi,  ininia 
immodestiam  corum  refreuamua.  Pueroa  eniin  verbia  potius. 
quam  verberibua  terreuiua.  Ego  autem  iinpudeutiam  tuaui  miror. 
Neque  enim  magiatratuum  »upplicia  metuia,  neque  aermones  ad- 
monitorios  advertia.  Pucria  inaipicntiorem  in  aenectute  mentem 
liabea.  Ito.  ai  via.  ad  barathruin '•'■'\  Quem  enim  uec  verba  nee 
verbera  eorrigere  posaunt,  huiua  in  exhortando  malitiam  ferre 
nimia  eat  laboriosuni,  ac  molestiua  quam  atabuli  timiun  expurgare. 
vel  cotyla  totum  pelagua  Atlauticum  exhaurire. 

(».*>.  lturalia.  Bubalion  Ciaaybioui. 
Gorgii  puer  iniuria  noa  aflieit.  tranagreditur  enim  equitana, 
et  aub  speeie  venatiouis  astutiam  palliar'- pessimus.  Neque  enim 
apud  noa  lepus  est,  neque  caprea  versatur.  neque  bubalidea,  uon  ♦ 
cervi,  non  quid  aliud  venatioiii  idoueum.  Carcerea  enim  et  laquei 
leporcs  abiguut,  per  quos  etiam  capiuntur.  Capreolos  autem  et 
bubalides  vicini  rapiunt  leones.  Sed  quid  denique  mille  tibi 
feraruin  venera  connumerem ,  quibua  noa  etiam  privamur.  Noa 
enim  ignavia"'7,  aagaeitas  autem  feraa  eorripit.    Quam  igitur. 

i»4  Au  andern  Stellen  sind  die  Eigcunaweu,  wo  sie  bei  Copernicus  ver- 
stümmelt erscheinen ,  unbedenklich  umgeändert.    Hier  dagegen  ist  e«  nicht 
geschehen,  weil  kaum  anzunehmen  ist,  dasB  Sncraies  in  Srntrabt*  vom  Ver-  " 
fiisser  oder  Setzer  verstümmelt  sei. 

95  Die  Original- Ausgabe  liest  barbarum  anstatt  baraikrum.  Es  erscheint 
nm  so  weniger  bedenklich  hurbarutn  als  Druckfehler  anzusehen,  da  das  Wort 
barathrum  dem  Copernicus  nicht  unbekannt  war;  er  hat  es  im  73.  Briefe 
selbst  gebraucht.  ' 

9ti  palliai  ist  zwar  dem  klassischen  Latein  unbekannt;  allein  es  liegt 
kein  hinreichender  (4 rund  vor  dasselbe  zu  verändern ,  wie  die  Warschauer 
Herauageber  gethan.  welche  parat  an  die  Stelle  von  pulltat  gesetzt  haben 


Digitized  by  Google 


mm  \ AKTor  kmistoa ai.  i  1 3 

ou  70p  ^XotutoT;  Ii:  aoTT,  IficptXoytopoosav  t«ü  \u3i3Tparq>  Öctufisvo;. 
<&iXovstxoTEpov  'Epu>Ta>v  oooiv.  Kai  k«o;  spa;  T^Xi/aurr,;  a^r^ovo; 
<piXo30<pa>;  ävc/6p.2vo; ; 

ES.  HB.  vqkPATHv  MEAANinniAH. 

fujivayral  tiiv  rat&OTpt'oai  airapatnjToi;  7rat3t'  •  rr^  3u><ppo3üvr(; 
ds  StoaaxaXoi.  'EzsiSr)  y*P  'fpovipe»«?  ett  xat  vojiojv  ot  raToi;  statv 
aveiriöexTot,  'rstXal;  )raXtvä»jjL2v  to  tootu>v  dxoXasrov  •  too;  701p  iratoa; 
X0701;  paXXov  >j  fiairriEiv  ixTapaTTousv.  'E^co  54  ttjv  or4v  avatostav 
Tyaaai.  Oo  yap  xoXdset;  otxa3T7,pfo>v  301  rpoßspal,  oots  X07G;  sur,- 
77,71x0;  £3Tiv  afoMtjio;.  Tu>v  7ra(oa>v  a<ppovs3repav  Iv  Y^pa  ttjV  oidvotav 
iytiz.  "Ifti  toivov,  sf  ßouXoto,  rcpo;  ßdpaöpov.  *0v  7ap  X070;  xal 
{laartYs;  3<o<ppov°Iv  ou  otodbxousi,  tootov  rstöstv  xaxtav  avs/saOai  Xtav 
£p7o>Sa;,  xal  toO  xaflat'pstv  tt^v  Au7eiou  xorpov  sstI  3or/spS3Tspov,  r, 
xotuXtq  to  'ATXavrtxov  azav  sxpo'ff^ai  iriXaYo;. 

U .  ArP.  BOVBAAlüN  KI^VBIßM. 
0  ropYt'o'j  zat;  Tjjia;  dotxst.  ZuvoptxsoeTai  Yap  trzaCou-evo;  0 
r<xji{itapo;,  xat  zpos/rju-aTt  Drjpa;  lupizi—st  T7jv  ravoopYtav  o  xdxt37o;. 
Oots  70p  Aayra;  ^oiTa  rap'  7(jilv,  out*  oopxa;  ivoTjjxoi,  oots  fboöaXt'öe;, 
oox  eXa^ot,  oox  aXXo  ti  twv  :rpo;  fjrjpav  £7:177,  ost'mv  ovTtuv.  At  piv 
700  2tpxTal  xat  7rdyat  tou;  XaYtuou;  aTcsXaovoost,  01  c«v  xal  aXt'r/ovTar 
oopxdoa;  03  r(  xat  ßoi>6aXtoa;  ot  7zi'tovs;  Xsovts;.  Kai  Tt  OTjTa  301  Ta  p.upt'a 
t»v  ÖTjpi'iov  dirapifJfiTjsaiiu  Y'Svt^,  01;  xat  ijixst;  3uXXip.<üT7opsv  ;  dvopt'a 
7ap  r^a;,  aOr(pta  os  too;  O^pa;  xoXd£sTai.    'E-eto-q  ouv  ay/io^zl*  301 


y7  Die  Altlina  liest  dwopti;  Copernicus  hat  jedoch  die  Lesart  der  spätem 
Ausgaben  d??>&p(«  seiner  Uebersetzung  zu  Grunde  gelegt  und  durch  iytmriu 
wiedergegeben.  Das  diesem  Worte  entgegengesetzte  d\frtc,i*  hat  er  dann  durch 
mtf/acitas  übersetzt.  Welchen  Sinn  er  der  ganzen  Stelle  untergelegt,  umss 
freilich  dahin  gestellt  bleiben. 

Auch  im  Griechischen  ist  die  Stelle  übrigens  nicht  recht  klar  ausgedrückt. 
Die  Worte  dvrvopt«  und  dH^oti  sind  jedenfalls  nur  durch  Umschreibung  wieder- 
zugeben. Cimedoncius  übersetzt:  »</nod  mim  nullt  fmmines  hie  sunt,  nobis; 
H*ad  nmllae  fertu,  feria  mal»  e*t".  Die  Genfer  IVbersetzung  inti'rpretirt  ..uns 
eniut  tfuotl  Htm  *>tmn*  |viri|,  betttac  rem,  yuotl  mm  ferne  .sunt,  jiuniuntur. 

IL  'S 


Digitized  by  Google 


114 


I.  SCHRIFTEN'  VON  COPERNICCS. 


Cissibie.  afmritas  tibi  sit  ad  iniuriantenu  adtnoneto  nodalem  *fc  et 
qnibuscunque  potes  verbis  corrige.  Seire  euim  tc  volu,  canibus 
ipsum  laceratuni  iri.  si  in  njrris  nieis  de  cetero  versabitur.  Iam 
enim  lyeisea  cum  eatulis  agellum  inenin  custodit,  huinanani  desi- 
dcrans  adipcin  compreliendere. 


Pnlchritndinein.  non  castitatem.  amplectuntur  amatores.  Nou 
enim  eontinerc  docent  Cupidincs,  scd  pulchritudine  corporis  im- 
modestum  oeulum  incseant  Si  igitur  propter  mores  Khodocleaiu 
auias.  voluptatibus  tuis  Amores  non  dominnutur ;  modestns  eiüm 
eoj^itatioues  iaculum  Veneris  non  attingit. 


Iuramcnta  tanqnaui  olera  devoras  et  abeuntium 100  strepitus 
expcditus  tibi  videtur  esse,  et  aeeusatoribus  eontradieis.  o  pessiuie  : 
lingua  quidem  iuravit,  mens  autem  non  iuravit.  Videsne,  quod 
incastigata  lingua  inaiorein  supplieii  poenain  exspectat In  quibus 
sermonibus  peeeavimus.  operibus  poenam  sustinebimus.  Linguam 
vero  modcstam  habeto:  in  rare  etiam  ad  veritateiu  eavens.  an 
forte  levis  tibi  res  iusiuranduni  videtur.  iinnio  quocunquc  p<»udcre 
iiuportabilius  est.  Hinc  efiani  Tantalus  puuitus  est.  Nanique  de 
uuniinibus  immodestam  liabebat  linguam. 


Apprehendi  tandeiu  pessimani  viilpeculam  et  variis  eani  nexibus 
imxiaiii  eustodi«».  et  dignum  puto.  t'orianne,  ut  «nnm-s  rustiei  in 
publicum  voeentur.  et  de  hoste  palam  triuinpliem.  Et  publice 
poenain  lunt  pro  multiplieibus  iniuriis  unam  passura  punitioneni. 

!•»»  Durch  «*in  weitgehendes  Missverstündnis»,  dessen  Quellen  wohl  kaum 
7.11  «»rtiiitt t*l ii  sein  dürften,  hat  ('«»pernirus  die  Worte  sisrjoü  t&  <rjfi^£t,ov  durch 
u,lmn,,eto  ..«Irr  vielleicht  tuliunvrtn .'  sodahm"  übersetzt  -  Die  Warschauer 
Ausgabt»  hat  diese  Worte  in  tul  umttum  verändert! 

Mt»  Die  Original-Ausgabe  liest  nicht  mrscant.  soudern  imtstant,  unzweifel- 
haft ein  Druckfehler.    Abgesehen  davon,  das»  uicht  erhellt,  wa»  nuentattt 


Ob.    Amatoria.    I'itho  Hippolyto. 


67.    Moralis.    Eratosthenes  Aeseliini. 


f>8.    Kuralis.    Se  u  1 1  i  «•  Co  r  ia  im  o. 


BF,<M>V AAKTOT  RIIISTUAAI. 


115 


rpo;  tov  aoixotma,  Ki33o€is,  sisy^'ou  to  3u«/sipov,  xat  auxppovssTspov 
tootiov  oi  aa  3S  oioasxsTawav  Xo^ot.  "höt  v«j>  auTov  xu3t  3rapa;o}Uvov, 
si  sv  toT;  sjxot;  ai^poi;  to  aoittov  evöy4u.y3sisv  •  y>y4  xat  t(  Oy.sia 
xtirov  3uv  toi;  tsxvoi;  rspt/f  poopsl  jxou  to  yeoiov  av0pu>7rtvy4;  op*,'(u3a 
^»jisat,;  s^a^asOat. 

KT.  IIK1H&2  llinUATTU. 
Ko-psrstav,  oox  rOo;  3£u>vov,  ot  zoOoovts;  {xaAXov  asza^ovTar  oo 
•;ip  3o>'ipov»Iv  ot  yKptuTa;  s-aYYSAAovTat,  »Ma  xaXÄsi  3<i>u.oto;  orp  MaAuov 
äxoAasrov  osAsa'oostv.  F.t  toi'vov  öta  too;  Tporou;  tt(;  l'oooxAst'a; 
spa;,  Ttov  3«iv  y4oovu»v  oo  [ia3U.suo.03iv  vKpu>Ts;'  'f UosorjouvTo;  y*P 
>.oyi3»iou  £säo;  a^poot'atov  ooy  azrsTa». 

ICH.  KPATU28KNH2  AI2XINH. 
'  KaOtsi;  too;  opxoo;  «j;  Aayava ,  xat  xto~o;  ooovtwv  stvat  30». 
ooxst  to  -paTTojisvov  xat  toi;  SYxaAoosiv  avTt'fOsYYfl »  ~a}i-ov74ps, 

„Ii  YAW33'  ou.oiu.oy  ,  y  02  »pv  avtujioTo;", 
oox  siooj;  ayaÄmorov  Y^wTrav  jxst^ova  too  -Ay4jxjAsAy4u.aTo;  stairpaTTo- 
uivy4v  T74v  xoÄastv,  a  Y*p  aoyoi;  ajxapTavojxsv  av,  epYOi;  Ty(v  Tijitopt'av 
os>£;ou£v.     Ty4v  y''<*>~*v  soi'fpova  xsxTy430  ,    ou-vostv  xat  -po; 

aÄyjüitav  soÄaCoopsvo; '  a£aos;  Tt  y*P  /P^j**  *  Spxo;  stvai  ooxst,  xat 
ravro;  ayfcoo;  £3Tt  ou3?opo>Tspov.  'KvtsoÖsv  xat  TavraÄo;  sxoXaüsTo* 
-spt  Ta  Osta  701p  er/s  tt4v  yaättoiv  axo/.aarov. 

► 

gr/.  Al  l».  li:VTAIl>\  kOPIANNii. 

Fi/.ov  o'yi  -ots  ttv  xaxt3TT4v  aX<o^*xa  •  xat  Aadov  roixt'Xoi;  os3uot; 
•spfjpoupw  tt4v  -auat'apov,  xat  a£<o  srt  T74v  Asoj'fopov,  kopi'avvs.  xat 
ro  j;  aYpot'xou;  suYxa/.ssajtsvo;  a~avTa;,  T74v  -o/ijuov  Opiau.lso3<u  •  xat 
07,uo3ta  otxa;  rapicSTat,  avTt  zoAAoiv  aotxy4u.aT«>v  ut'av  ö'fi;oo3a  xoÄaatv. 

bedeuten  »oll  und  woher  e»  abxulciten  »ei,  geben  «He  Lexika  de»  15.  J.ihr- 

buuderfe  die  richtig  Bedeutung  von  an. 

100  Durch  dieoelbe  Verwechselung  von  öoou;  und  oW;.  wie  wi'  bpreit«  zum 
Briefe  »ngeuierkt  ist,  hat  Mich  O »pernio um  verleitet!  lasHcti  öoOvtwv  durch 

*L*Ht4tum  wieilerzugeben ;  er  hat  »ich  von  töoc  ein  /«dt wort  mit  der  lt»ideu- 

tunjc  -Kebetr  gebildet 


Digitized  by  Google 


116 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPERNIOt'8. 


69.    Ainatoria.    Calliope  Laidi. 

Crobylo  et  eicada  Gormas  ornatur  lauugine  nondum  obum- 
bratus ;  et  pulchritudine  antecellit  et  dementiae 101  illecebraa  venu- 
state  sua  nobis  proponit.  Ego  autem  senectutcm  et  morbara  et 
tristitiam  imprimnm  tabulis,  et  ante  iauuas  pertidi  ipsius  ponani; 
haec  enim  habebit  aliquando  puehritudini 102  adversantia. 

70.    Moralis.    Plato  Axiocho. 

Frenis  atque  flagellis  equos  dirigimus,  et  navigamus  aliquando 
vclis  navem  pandentes,  et  aliquando  ancoris  refrenantes  sustinemus. 
Ita  gubernandam  esse  linguain,  Axioche,  modo  quidem  verbis 
armandam,  modo  autem  silentio  sopicndam. 

71.    Ruralis.    Khodon  Cyparisso. 

Lucanos  iternm  adesse  aiunt.  Falccm  abiiciens  lanceam  et 
mucronem  fabricabo,  et  martialem  exereebo  artem ;  non  enim  sinit 
nos  quiesccrc  dacmon.  Aestas  mihi  hieme  rigentior  est.  Quid  enim 
est  bello  horridius?  Flebam  imminentc  verc.  Adeo  pullulat  ager 
floribus,  adeo  redolet  myrtis  agellus,  tarn  omate  frondescit  pla- 
tanus,  et  virent  ubiquc  scgetcs;  omnia  mihi  annonam  festinant. 
Scd  iniuria  nos  hostcs  afliciunt:  magis  enim  apud  eos  gladius 
quam  aratrum  desideratur. 

72.    Amatoria.    Sosipater  Tclesillae. 

Nisi  venereis  voluptatibus  satietatem  natura  immiscuisset. 
subditus  fuisset  masculus  feminin«»  scxui.  Telesilla.  Ne  igitur 
glorieris  meretricnla ,  Veneris  mihi  fax  refriguit ;  non  enim  im— 
mortales  eupidinis  iacula  dolores  inferuut. 


101  Neben  der  Lesarl  der  Aldion  <Wa;  sind  au  dieser  Stelle  noch  2  Va- 
rianten dm*;  und  veivt»;.  Copernicus  ist  der  Aldina  gefolgt  und  hat  die 
Stelle  richtig  interprctirt.  Schon  Boissonadc,  indem  er  die  Uebersetzung  von 
Ciinetloncius  ^encam  ilolorif  tadelt,  sagt,  es  kUnnc  den  Worten  dea  Theophy- 
lactus  öi).ca(>  ctvota;  rpo5Tl«T4ojv  koin  anderer  Sinn  untergelegt  werden  »Is 
.xxrum  stnliiliUUia  iimtenditr  i.  «    „excaiii ,  i/uu  nos  stolula*  iltriftiutS 


Digitized  by  Google 


«KtKDVAAKTnV  KNIETUAAI. 


117 


Vi'.  KT.  KAAAI01III  AAIA1. 

Kp<u6ö>.q>  xat  rarnyt  b  Pop-fta;  »(ivovsTai,  ur^tn  tot;  tou/.ot; 
xaTa;y.ta3a;  to  -pb-jairov,  xat  ßpcvftueTai  — «j>  xaUst,  xat  öeAsap  ävot'a; 
TtoosTtOr^tv  ijjaiv  TTjV  c'jTtpeTtcictv.  'Kyto  o£  Y^poi-  xat  vbaov  xat  >.ürr,v 
:ttva;»v  £yyopa;oua' ,  xat  :rpb  tcov  Oupwv  avafof)30|Aat  tou  aYviojxovo;. 
Ta-ka  -,'ap  e£ei  rco-i        arcps^ta;  rat  avrt'r.ctXa. 

o  .  HO.  IlAATßN  AZIOXQ. 

Hvtat;  xat  jxaiTiY'.  tou;  urrcoo;  t&uvojxev,  xat  vauTtMb|X£f)a  tttj  jxsv 
toi;  ioTt'oi;  rr(v  vaov  exiteraoavts;  ,  «t,  5e  rat;  aYxupai;  yaJ.tvabavTs; 
xaftopjxt'Cojxsv.  (  hjTto  x»j6epv^T8ov  ttjv  y Awrrav  ,  Afci'oye ,  ^  jxev  toi; 
Ä0701;    oTrAt'CovTe;,  ttj  5e  ouuTcjj  xaTeovaCovTe;. 

oa    AFP.  POAÜN  KVIlAPIvvß. 

1 

Tou;  Veuxavou;  ertevat  *a).tv  cpaor  xat,  to  öpenavov  aroppt^a;, 
>.ÖY/T<V  xat  3apn>TTjpa  yaXxeuoo[xat,  xat  tt,v  svuaAiov  ts/vt^v  aaxTjaatjx'.. 
IKjx  £a  *,ap  T^pstAitv  b  Öatjxwv  Tjua;.  'Kjxoi  tou  ysijxmvo;  to  Uspo; 
iart  xp'jfuoiarepov  •  ti  ^ap  tou  zo/sjxou  ^ivoix  av  'fpucuoeoTepov ;  *Hpo; 
»f avevTo; ,  soäxpuaa.  ü;  xou-a  toi;  avOeaiv  b  a^pb; !  <u;  sotuoe;  ev 
rat;  uupptvai;  to  yY'">v '  «»;  xoojxfa  xou.ü>3a  f,  r/.aTavo; !  yXoä'st  to 
/.t/.ov!  äravTa  jxoi  rpb;  eusTTjpt'av  £-£i7£Tat.  W't!  aoixoüotv  r(fxa;  oi 
ro/iu-to'.  •  apoTpoo  yap  aoTot;  t,  jxdyatpa  Trotetvorepa. 

o6\  KT.  lüllATPOi:  TKAK1IAAH. 

Kt  jiTj  Tat;  a^ppoötat'oi;  7)öovai;  tov  aTEpitT;  xbpov  r4  'fust;  ivejit^ev, 
too'jÄaYWYetTo  to  appev  t«»  Yovatxetto  'föh\>,  TeXeoiXXa.  Mr,  toi'vuv 
uiya  'fpbvsi,  ropvtotov.  0  tt(;  A'fpootTr,;  jxot  rupsb;  a-flÖaXcoTai '  00 
-äp  a()avarou;  T<i;  a/.Y^obva;  Ta  t<ov  'Kpomov  ßsXr(  napiyeTai. 


lui»  Hier  hat  Copemicus  mit  Recht  die  Lesart  der  Aldina  dr.ptr.ti<x<,  ver- 
lassen, da  der  enttfctfentfesetjcte  Betriff  ejirptreia;  erwartet  wird,  tj  und  1 
werden  bekanntlich  in  den  Manuskripten  sehr  ähnlieh  geschrieben  und  des- 
halb auch  in  den  Ausgaben  des  Theophylactus  nicht  selten  verwechselt. 


Digitized  by  Google 


US 


I.   MllKIFTEN  VON  COl»KKXICl!S. 


73.    Moralis.    Proclus  Arehimedi. 

Kidcndum  aiunt  polypodum  moreni.  Devorant  cnim  capillamen- 
tn  sua,  et  taiiquam  opportuna  obsonia  nicnihra  corum  ,0:t  infelieia. 
Devorant  igitur  miseri  partium  suarum  commoditatem  et  epulari 
carnihus  suis  vidcntur.  Anne.  Xanthippe,  omnibus  polypus  esse 
videris?  equidem  id  puto  manifcstissimum.  Ininria  enini  atlficis 
nimis  inhnmaniter  patreni  tuum ,  ncque  naturam  rcveritus,  neque 
ultionem  ut  barathrnm  cavcns.  Sed  liquiden»  poenitcas.  oblivioiteni 
peceatornm  malornm  habebis  intcreessorem.  Si  vcro  avaram 
erinnym  '",  irrcvocabili  furnrc  sortitus  es.  aequa  lance  mimen  tibi 
compensabit.  et  pucros  habebis  patcmae  malitiae  vcras  imagincs 
ae  simulacra.  Ita  enini  vipcrae  partus  raatcrnac  erndelitati 
succcdunt,  pracgnantcm  ae  cnutricntcm  uterum  dilaniantcs. 

71.    Ruralis.    Elaphon  Dorconi. 

Fertilis  ad  incrementa  pecudum  timus  est:  ideoqne  da  mihi 
peeudum  tuarum  (imum.  et  rceipies  ipse  mereedem  fertiütatis  sorba 
et  olera.  et  amieitiam  tnam  clarioribus  remuncrabo  gratiis. 

75.    Amatoria.    Aristoxenus  Polyxenae. 

Amatoriis  voluptatibus  nihil  infirmius.  Pcrhda  sunt  labiorum 
tuorum  oscula;  incomplantatum  m  enini  desiderium  velocius  mar- 
ecscit.  Ego  deineeps  eontinentiam ,  quae  apud  muhos  insnavis 
est,  aeeeptabo ;  firmior  cnim  perhibetur.  Et  donationibus  nuptias 
emam  ;  hdem  enim  meretricariam  emere  difticillimum  est. 


103  DasB  Copernicus  .^nranr  auf  capilluincntu  bezogen  habe ,  ist  kaum 
glaublich  Es  ist  vielmehr  nur  anzunehmen  ,  dass  eorum  durch  einen  lapsua 
calami  in  den  Text  gekommen  sei.  —  In  der  nächstfolgenden  Zeile  Ubersetzt 
Copernicus  richtig  xfi>v  ivj-6n  pLopimv  durch  ..partium  suanntr 

104  Copernicus  übersetzt  im  engen  Anschlug  an  die  Griechischen  Worte 
tt)v  ^iXö/pvaov  F.pwjv  ..avaram  erimnim",  wobei  allerdings  das  verstümmelte 


Digitized  by  Google 


HKlMN  AAMl  IV  Klim ( »A  VI.  1 1  «i 

i 

oy'.  HB.  IIPOKAOl  AI'XIMHAKI. 

To'j;  no/.'irooa;  'f  astv  aOopta;  Tu'f/avovra;  rou;  iao-tov  /atsaOtitv 
rr/.oxajxoo:,  o«}»ov  *oa-£p  aXr/Ju>;  £"|j.7:apa3X£oov  ra  sauitov  oyary/sora-ot 
jasät, .  'Ksriumat  youv  ot  TaXavs;  töjv  EayTtov  {xoptcuv  Ta  xai'pta,  xat 
oatTojiovg;  tojv  tot'tuv  3apxu>v  avaSstxvuvTai.  Apa  y£  »  HavOi~£ ,  oy 
troXusotj;  tt,v  -'vcojjtrjV  eivat  rot;  oXot;  öoxst; ;  iytu  jxsv  oifxai  touto 
3a^£3raTov  •  aötXit;  yap  ^'*v>  aicavÖp«>-oTaTov,  tov  sov  Trais pa ,  jxt]tz 
tt,v  tptiaiv  aiooajAcvo;,  jxtJts  ttjV  St'xijv  tu;  ßapaOpov  soXa6ou}i£vo;.  'Aäa 
£t  uiv  jisTaYVfitr^,  ajxvTjfiova  töjv  Ttaptp/^xoTwv  xaxtuv  £&£t;  tt,v  lipo— 
voiav  si  os  tt,v  'fiXoypuaov  'F.pivvov  ojieTaxi'v^Tov  iraOo;  xgxXrJptosa'., 
tt,v  bopporov  -XasTiYYa  to  OsTov  301  TaXavT£U£Tai ,  xat  -aloa;  £5ei; 
naTpixr,;  xaxta;  £txova;  aXr/Jsi;  xat  tvoaXaaia.  Outio  yap  k*'1 
rr4;  sytovr,;  X'jrjjiara  tiT(Tpixr;v  avostoTijTa  ötaoe/STai ,  tt(v  x'jo'f  opov 
xat  TtOr^v  Y*3Tspa  StappTjyvuovTa. 

00.  Al'l\  RAA<M>N  AUPKUM. 

I'ovijio;  Ttpo;  S'ixapKtav  0  t«ov  Op£tAu.anov  ov')o;  xaOg3Tr4xgv.  O'jxoöv 
o»oVj  »10t  t«mv  3«iv  Op£jA|iar«nv  rr,v  xoitpov ,  xat  Ärj-J-r,  xayro;  atiHo'j; 
tierTjita;  a/päoa;  xat  Xäyava,  xat  to  sov  ^iXÖtijxov  X«ji7tpo:£pat; 
«tutyopat  yaptsiv. 

o£  .  KT.  APiriOHKNov  II0AVZ1.NH. 

K?atprjMDv  tjoovwv  o'ioev  ao(Jsv£3T£pov  •  aTttsta  T<i  tojv  3«iv  yti/icuv 
•f'ÄTjuaTa.    A'fÜT£uro;  70p  TrofJo;  Oarrov  uapatWat.    K.yoi  tt(v  sorfpo- 
3?ivr,v  XoiTTov,  avrjoovov  o«j3av  irapa  toi;  ttoXXoi;  ,  jiaXXov  rcpojöegopa'. 
to  yap   3TaOgpov  STtayyiXXsTat  •   xat  zpotxiuiv  tov  yauov  ovrpojvr..- 
-p«'a3'Ja»  yap  ~t3~iv  £Tatptxrtv  xaXsrtuTaTov . 

~r  rinnt  im*  in  der  richtigen  .Schreihart  herzustellen  war  Allein  die  Warschauer 
Herausgeber  sind  viel  weiter  gegangen  und  haben  die  Worte  deb  Coperoieus 
in   tiruritiar  crimen"  verändert. 

105  inmmp/aiifofmit  hat  CopertrirUB  dein  griechischen  a'frrrjro;  nachgebil- 
det   Cimedoncius  umschreibt   ..»mar,  ym  radin-t  mm  emt: 


Digitized  by  Google 


120 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPERNICU8. 


76.    Moralis.    Diogenes  Sotioni. 

Modica  haec  gloriuncula,  somnium  esse  sapientihus  videtur, 
et  fabulosis  fictionihus  monstruosius  et  vilius,  inconstans,  levipen- 
dens,  ludum  sonans  et  vento  levius.  Haec  quidem  ahsentia 
contristat,  advenicns  autem  magis  contristavit.  Cito  enim  amatorcs 
suos  decepit m.  Non  te  circumvcniat  fortunac  tumor;  deludit 
enim  homines,  sicut  vult.  Vana  sunt  enim  vanurum  hominum  nc- 
gotia. 

77.    Ruralis.    Bucolion  Myronidae. 

Nepos  tuus  male  fecit,  Myronides !  rnbea  lacerna  "'7  armenta 
terruit,  et  optimam  praecipitavit  iuvencam.    f'oaetanei  autem  eius 
ralamitatem  hanc  ludibrio  habchant.    Puero  duabus  pedicis 
ulterius  non  indulgeto;  iuvenes,  etiamsi  corripiantur,  immodesti 
sunt;  et,  si  indulseris,  immodestissimi ,Htf. 

~H.  Amatoria.  Pericles  Calliopae. 
Virginalibus  voluptatibus  operam  dare  valde  ac  nimis  difficile 
est.  Ego  autem  animo  segnis""  quid  faciam'  inexorabliis  enim 
Cupido  iaculum  impulit.  Ipsa  mihi  et  Cupidini  causam  iudices. 
et  da  mihi  decretum  hnmanitatis :  invident  enim  Amores.  amare 
quidem  suggerentes.  comprehendere  autem  denegantes. 

I»6  Den  Satz  xvi  rtr>h  fivcoöcn  fUTtopoftt,  welcher  in  keinem  Manu- 
skripte fehlt,  hat  G'opcrnicus  nicht  übersetzt. 

|o7  Die  Warschauer  Ausgabe  hat  ohne  Grund  das  richtige  Jucermr  ^A*i< 
in  Juneeola"  verändert. 

IU*>  Copernicus  übersetzt  yomxotv  durch  „pedicitr,  welches  Wort  die  War- 
schauer Herausgeber  willkürlich  in  .,r/io,nici*-  verändern.  Pedica  hat  im  klassi- 
schen Latein  zwar  nur  die  Bedeutung  von  ..fWf,  ,.ScMing<r,  sowohl  in  wört- 
lichem ,  als  in  figürlichem  Sinne ,  im  spätem  Latein  jedoch  kommt  es.  wie 
Ducange  angiebt,  auch  als  .jnodm  agri"  ipieee  de  terre)  vor.  Dagegen  führt 
Ducange  keine  Stelle  an ,  woriu  „pedica-  ein  Getreidcmaass  bezeichne.  Es 
muss  „pedictf  jedoch  diese  Bedeutung  im  mittelalterlichen  Latein  gehabt  haben, 
weil  Chrestonius.  dessen  Lexikon  Copernicus,  wie  oben  erwähnt  ist,  besessen 
hat,  yotve$  übersetzt  mit  ..umodium   und  den  Zusatz  beifügt  „pedicae  genm." 


Digitized  by  Google 


«EUOVAAKTUr  KfllXTOAAl  121 

o;'.  HB.  AIOF'ENHS  iöTIQM. 

To  jMxpov  touto  oo$aptov  oVap  evorcvtov  etvat  tot;  to  «ppovoöstv 
etvat  oox£t,  xat  t«uv  7:e:r).a3uiv»üv  itufttov  TepaTtooeTrspov  dort  xat  '^ao- 
ÄOTtpov,  arrarov,  xotKporotov,  itat'yvtov  tj)((dv  xat  rvsujiarwv  ^avraauo- 
oerrepov.  Tooto  xat  \irt  rapöv  dvia,  xat  irposYevofxevov  rXeov  eXoiripe' 
]uz  ou  ro>.y  yap  tou;  epaara;  ^Yvtojtovr^e,  xat  irptv  feve?4ai  rcpo;  to 
uf,  stvat  {«reopaju.  MrJ  ae  xara«XT(rreTto  ta  tt,;  ~ü'/rtz  <pu3r]p,aTa  • 
otairatCei  fap  too;  avöpiorcou;  worep  xat  ßooXetai  •  tiotuXa  ^ap  etoiu/^ov 
ra  töjv  ävöptuntuv  TeToyYjxe  TTpafp-aTa. 

oC-  ATP.  BOVKOAIQN  MTPßNlAH 

0  so;  eyyovo«;  07tepu.a;ä.  Mypwvi'ßr,.  Tjpüf»pq»  päxi».  ra  ßouxöXta 
oteTapafce ,  xat  ttjv  oapä>.Y(v  ttjv  rcofJetvTjV  xaTexpy)|Avt3£v  *  ot  oe  rtki- 
xifurat  rr(v  3'jp.tpopav  £7rtTrotT,vTo  7rat*jfviov.  \\rt  7tape)roü  oootv  ^otvt'xotv 
ti»  ;raiOt  rcepatTe'ptD  •  ot  y*P  veot  xat  ^pt^tuvre;  axoJ.ayrot,  xat  tpu- 
tpÄvTe;  etVtv  axpanoTepot. 

or/.  KT.  riKPIK KAA  AIOIIH. 

riap^vixiöv  r4oov«bv  e;:iTE'jSaa*Jai  ayav  eort  o-jtjyspe;  xatt  ).tav 
i';tii  oe  paffujAo;  tt,v  'J/'j/t)v.  Kai  ti  opaoatjxt  av ;  astiuSaTo;  ^ap  b 
vEpw;  eKi-Eji^«uv  to  j&Xo;.  A«jtt)  p.ot  Stxa'e  xat  Tip  *  Kpiott,  xai  ot'ooo 
uo»  '^ijfov  rpiXavfJpioÄt'a;  •  [iaoxatvouat  *,ap  ot  "KptuTs;,  to  piv  rcoöeiv 
xapeyopevot,  to  oe  T0/41V  a^atpoujxevoi. 

109  Der  Unterschied,  den  Theophylactus  in  die  Wort*?  r^dot  und  rpy^äw 
hineinlegt,  ist  von  Copernicus  nicht  verstanden  (ebensowenig  von  (  imedon- 
ciu»  pueri  et  quam  turgent  a  ribv,  Mint  immmlcnti ;  et  t/ntim  luxuriuntur,  tulhw 
»ntnutdettiore*. ) 

Für  Copernicus  giebt  die  entschuldigende  Erklärung  die  Dürftigkeit  des 
von  ihm  gebrauchten  Lexikon.  Chrestonius  fuhrt  bei  ipjfäm  nur  die  Bedeutung 
-Amlicior"  an.  —  Wie  Copernicus  übrigens  zu  der  von  ihm  gewählten  lieber 
»etxuog  gekommen  ist,  kann  nicht  bestimmt  werden. 

110  Copernicus  bat  das  x«l  vor  t»  h$fan\t\  weggelassen  und  die  letzteren 
Worte  in  unmittelbare  Verbindung  mit  dem  vorhergehenden  Satze  gebracht. 
Es  scheint  dies  aber  von  Copernicus  unabsichtlich  geschehen  zu  sein  ,  wenig- 
stens 6nden  wir  in  keinem  Manuskripte  das  %i\  weggelassen,  und  alle  Aus- 
gaben trennen  durch  Interpunktion  die  beiden  Sätze. 


122 


I.  SCHRIFTEN'  VON  COPKKXK  TS. 


79.  Moralis.    Isoeratcs  Dionysio. 
Apparitorcs  et  seeptrigeri ,   et  praecones,   et  altissimorum 

thronorum  exstruetiones  philosophiae  sunt  tenebrac;  et  haec  magna 
virtntum  separatio  produxitm.  Numnc  commutasti  fortuna  na- 
tununf  habes  utique  Baccum  pclliceum;  mortalcm  enim  habes  ah 
exordio  consistcntiani.  Quid  enim  haee  parva  gloriuncula  usque 
adeo  lutco  utri  adhaesit  i  Magna  dementia  repletus  es.  o  infelix, 
et  naturalem  perdidisti  cognitionem !  Ita  sublimes  tbrtunae  mohili- 
tates  desercre  te  coc'gcrunt  veterem  speculationem.  et  per  modestam 
insaniam  aberrare.  Olim  tibi  eximia  humilitas  fuit,  nunc  autem 
vilis  et  terrenus  fortunae  mons  altissimus.  Ita  falsa  felieitate 
ahstine  et  fugientem  fortunam  fuge.  Pcrfidam  enim  praeveniens 
poenitentiam  non  lues  repentc  irruentem. 

80.  Ruralis.    Cromylon  Ampcloni. 

Non  est  aliqnid  miserins  rustieis.  Tyrranide  affieimur  etiam 
ventornm  miseri.  Pcrdit  nos  auster.  spieas  mihi  inanes  feeit,  vites 
devastavit.  et  acinos  corrupit:  et  in  ius  voeare  adversarium  ipsum 
non  possnm.  Ideoque  falccni  et  smtlam  destituam.  seutum,  ga- 
leam  et  ensem  aeeepturus.  et  miles  ero.  et  artem  permutans  sortem 
fraudabo. 

Sl.    Amatoria.    Leander  Calieomo. 
Si  quid  hominibus  auro  earins  est.  ostende.  quomodo  maiori- 
bus  donis  fruitio  eomparetur;  sin  autem  m.  redde  quant"  «»eins 
mihi  gratias.    Non  enim  Danaes  pulchritndincm  hal>es  neqnc  tu"1 

1 1 1  Der  Anfang  de»  Briefes  ist  dadurch .  das»  (Jopernicus  Wort  für 
Wort  übersetzt  hatte .  schwerfällig  geworden ;  der  zweite  Theil  de»  ersten 
Satzes  ist  aber  kaum  verständlich .  selbst  wenn  man  den  Griechischen  Text 
mr  Hülfe  nimmt.  Es  scheint  das  Manuskript  des  Copernicus  beim  Drucke 
eine  arge  Verstümmelung  erfahren  zu  haben.  Denn  selbst  wenn  man  anneh- 
men wollte,  dass  Copernicus  /»rWwxrf  als  intransitivum  angesehen  hätte,  bleibt 
Amr  nicht  ku  erklären 

Uebrigens  muss  zugegeben  werden,  daas  ohne  freiere  Uebersetzung  der 
Sinn  der  auch  im  Griechischen  verkünstolt  klingenden  Worte  kaum  wieder- 
zugeben  ist.    Cimedoncius  Übersetzt     l*raernr*ore*  et  pmeroMf*  et  sedium 


Digitized  by  Google 


HK»  »«P  VA  AK  in  V  KlIllTilAAl.  1*23 

oh'.  HH.  I20KPATH1  AlONniÜ. 
llpoTroti-o»   xat   paSoooyot  xal  xt^uxe;  xat  Opovu>v  y^TjAOTaTcov 
£-t?£u;t;  -ftXoso'fta;  £3Ttv  a/Xo;,  xat  ötatp£Ttx<uTaTo;  tcs^oxe  ru»v  aprrmv 
yuip-.ojio;.    Oyx  yjuit^a;  jisra  tt(;  to/t,;  tt,v  9 o3iv  •  In  tov  OoXaxov 
r/£i;  ospjxaTtvov  *  OvtjTTjV  -,ap  syst;  sx  ^pootjxi'oy  tt>v  3U3ra3iv  •  ri  orjTa 

TO    XSVOV    TOOTO    Xat    XOUfOV    OO^aptOV    dVt   T030UT0V    tov   7tt]Xivov  flbxov 

oizfüir^i:  MsyaXr,;  avot'a;  ivs^opT^r,?,  <o  Surojvs,  xat  rr,;  '^u^sw; 
tyjv  yvn>3tv  a'f^'pr^at '  ootuj  Ta  juTSiopa  tt,;  tu/t,;  xtvrjfiaTa  IxaT^vat 
3£  tt^  -aXat  Osmpta;  r^vayxasav ,  xat  tt(;  sovspovo;  sxei'vt,;  fxavt'a; 
anavaywp£tv  -ap£3xsua3av.  Tlv  30t  -aXat  jASTapatov  to  yajj.auTjXov  • 
vjv  o»  xat  yfJajAaXov  xat  nsprrsiov  o  tt,;  tu/t,;  opo;  axpoTaTo;.  Ooxouv 
TTj?  »^oooo;  suoatjiovt'a;  a<pt3Ta30,  xat  tt,v  6pa7tSTtv  to/t,v  opaTTSTsus* 
-po'fOavtov  yap  Trjv  ayvtonova,  acpvtu  tt^v  |A£Ta6oX7jV  ou  oua^op/jae'.; 
ffposriVroosav. 

AIT.  KPVMVAÜN  AM  II  KAUM. 

(lux  £3Tt  ti  Y£">pY«ov  aOXitoTSpov.  Topavvo'jjjgba  xat  tot;  äve{iot; 
ot  täXave;  •  aroXX\>3tv  o .  voto;  r,u.ä;  •  tou;  aoTa/'ja;  E^tTTjXo'j;  jioi 
aKftpyaaaTo  *  tt,v  ajnreXov  s'XojirjvaTo  xai  Ta;  paya;  oie^Oope  *  xat  rpo; 
oixaanjptov  eXxetv  00/  010;  xi  etjxt  tov  XoirrjoavTa.  Ato  xat  to  opeiravov 
xat  tt,v  au-;ir(v  arcö»30U.at,  asrtoa  xat  xpavo;  xat  St\po;  apajisvo;  ,  xat 
TrpaTiu»TT(;  yevrjoojiat,  xat,  t>jv  Teyvijv  a{j*tya;,  tt,v  To/ijv  <J0<ft30fiat. 

w».  KT.  AKANAPOS  KAAAIKOMS2. 
Kt  uiv  toi  Tot;  avOpmzot;  ypysoü  TtjxuoTepov.  oioaaxs,  xal  {ict'oT. 
öwpot;  a{jiet^o|iat  tt(v  arcoXaostv  ■   si   o£  {xt(  ,  otoou  jioi  ^arrov  ra; 

aiit**iniant»t  adeptin  philosnphiam  obucuraiit  rt  wipniuin  pollrnt  ml  *<pnran<l«m 
»emnremltmufue  rirtutem. 

112  im  «m/w»  gebraucht  Copernicus  mit  Vorliebe  für  *in  auttm  winu» 
vgl  ep.  7). 

113  »tfue  tu  haben  diu  Warschauer  Herausguber  mit  Unrecht  weggelasnen 
So  wenig  es  an  dieser  Stelle  erwartet  wurde,  so  i»t  doch  nicht  anzunehmen, 
das»  es  von  (.'opernicus  aus  Versehen  hinzugefügt  sei-  C'opernicus  übersetzt 
hier,  wie  an  manchen  andern  Stellen,  im  engsten  Anschluss  an  den  Griechischen 
Text,  welcher  in  der  Aldina,  wie  in  allen  übrigen  Ausgaben  bis  aufBoisso- 
nade  hinter  x«>.Xo;  —  allerdings  storeml  —  die  Worte  o-m  06  einschaltet. 


* 


124  I.   STHKIFTEX  VON  f  OPERNKTS. 

venustiorem ,  neqae  love  cgo  ditior  snm,  qui  auro  virginitatem 
emo  '»«. 

82.  Moralis.  Socra  tos  Ale  i  hiarii. 
Etiam  profecto  ludi  poetioi  omni  sapientia  pleni  sunt.  Socio» 
Ulyssis  aures  cera  obturavisse  aiunt  n\  quando  navibus  ad  laseivas 
Sirenas  ferebantnr,  Ulyssem  vero  vinculis  alligatnm  fuisse.  tan- 
quani  in  earcere  quodam  ineffngibili.  Introdueuntur  hic  arcana 
phiiosophiae;  Sirenas  enini  existimo  pro  inhonesris  volnptatihn* 
finxisse  poe'sim.  Et  Honierum  vehementer  admiror  eomparantem 
rehuR  veritatem,  qui  anditui  nostro  veritatem,  ceu  poenlum.  neetare 
dulcius,  commiseuit.  tanquam  vinum  potentissinium  aqua  eontem- 
perando.  Ita  enim  neque  figmcntis  deeipimur,  neque  ineomprehen- 
sibili  inquieitione  inebriamur.  Quapropter  eera  quidem  imperitiam, 
vincnlo  autem  philosophiam  declaravit.  Hinc  solnm  Ulyssein 
dulcissimi  cantus  audirio  deleetavit,  et  aflectum  eius  vinenla  inter- 
ceperunt.  Vitiorum  enim  considcratio  philosophica  virtus  est, 
voluptarum  autem  refrenatio  virtoriosns.  phiiosophiae  trophaeus 
sü-  .  Quum  igitur,  Antimache,  Ulyssis  errori  praesens  vita  simuletur, 
et  marinis  tnrbationibus  miser  homo  eircumnatet,  et  nos  Sirena- 
rum  voluptatum  resonantiae  negotiantur ,  et  ventomm  instar 
modo  hue  modo  illue  instent  illeeebrae :  Penelopes  coniugium 
imitahimnr,  indissolnbile  quoddam  ac  divinum  virtutum  vinculum 
philosophiam  exercentes. 

8H.    Ruralis.    Anthinus  Ampelino. 

Vindemia  iam  instat,  et  uva  dnlcis  plena  est.  Custodi  igitur 
viam  publicam  peroptime ,  et  Oetensem  canera  cooperatorem 
adhiheto;  viatoris  enim  manus  ineontinentes  sunt,  et  ad  iniu- 
riandum  rustieanis  sudoribus  promptissimae. 

114  In  der  Original-Ausgabe  sch Messt  der  Brief  mit  emn ,  welches  die 
Warachauer  Herausgeber  als  lapsus  calaini  angesehen  und  in  emam  verän- 
dert haben. 

Wh  Die  Aldina  wie  alle  Mauuskripte  lesen  gleichiuässig  <fT,«iv  o  toj 


Digitized  by  Google 


eF/NMAAKTOV  EH  ISTHA  AI.  125 

-/apiTa;.  Oo  yap  Aavar,;  s^ai;  ™  xaXXo;  oot£  so  ssjAVorepov.  oots 
Ato;  iy«>  TtXoosttoTapo;,  xposcp  ™iv  fapösvt'av  tovooiwvo;. 

irf.  HB.  SfiKPATHS  AAK1BIAAH. 
"Kai  Ta  tt4;  ^oirJaEto?  rcatpia  tzolit^  aujnrXsa  3091'a;  xaOasnjxs. 
Kriptjj  too;  '0ö\j33sa>;  aratpou;  6ta6uaai  Ta  ci>Ta  yrfliv  o  too  MiXijTo;, 
ote  rai;  oXxasi  spo;  Ta;  otxoXasroo;  Sstpijva;  avr]yovTO,  tov  os  AaspTou 
ässpot;  aTcstpyaaasOat  cd;  sv  stpxTij  oo3<poxTu>  Tivt.  MoÖoXoystTat  xa 
tt4;  ^tXoao^ta;  a7ro£[>T4Ta.  Sstpijva;  701p  $oxa»  ta;  aa/r]jjtova;  r4oova; 
tt(v  rotTjOtv  avauXarrsabai  *  xat  Oaojxa'to  Xtav  tov  "OjiTjpov  suyxpt'vovTa 
toi;  rpayp.a3'.  tt4v  aXijOstav  xat  xoxswva  vsxTapo;  TrposTjvisrspov  Tat; 
axoal;  Tjtxcov  avapiEavTa,  otarsp  uotnp  to  <{<£oSo;  otvtp  tovixu>totcj>  Ttvt, 
■qj  aXTjÖsta ,  xspaoavra.  Ootu»  yap  outs  toi;  irXaotxaoiv  atTraTtojAfifoa, 
oors  t^  ows'fi'xTtp  Ttov  ovTtov  xaTaXr4^ei  tov  voüv  jxe6oaxojis6a.  A10 
XTjpij»  piv  tt4v  a^eipfav,  &sap<j>  0*  tt,v  rptXo30<ptav  sÖTiXtossv.  'KvteoGsv 
'Oöosssa  {aovov  twv  ojrapxoxvuov  jasXiov  axouovra  TSpaTSosxat  xat 
toi;  5s3{xoT;  tt4v  s\p23tv  otaxoircssOat.  'II  piv  yap  Tmv  xaxuiv  aa^rj- 
vsta,  r4  91X03090;  apsTTj '  >)  os  tujv  f4öovü>v  ava^(up7j3i;,  '^p1^30^1^? 
ivaytuvtov  Tpouatov.  'Ersi3f4  toi'vov,  'Av-i'p.ays,  ty4;  'Oooaaiw;  -Xavr(; 
0  raptov  £10;  stxovwpa,  xat  t^  foaXarqQ  Ttov  6opu6o>v  0  östXato; 
avf)ptu?ro;  ~8ptvrjj(eTai,  xal  sstpr^vatTov  ^pa;  7j8ovtov  irspt:roXoo3iv  r^rj- 
uaTa,  xal,  TrvsupaTtov  otxr(v,  kots  juv  svOsvos,  aXXoÜsv  os  ttots  «spt- 
xparoo3tv  sfcat'sia,  tov  nr4vsXo7rr4;  jxo^oya  ptpr43«opsGa,  aji»pT4xTov  Ttva 
t«v  apsTwv  xat  ftetov  3»3jxov,  tt,v  ^tXoso^tav,  asxrjsavxs;. 

iry'.  AFP.  AN6IN02  AMIlEAINß. 

'U  Tp'jyTjTo;  tjö>4  rpoxsWfs,  xat  o  poTpu;  7X20x00;  rsrXy'pwTat. 
Ilspifpoopst  youv  tt4v  XsuKpopov  xaXXt3ra,  xat  t/jV  Kpr^oav  xova  sovi- 
pi&ov  x£xtt430.  OSt'Too  yap  /£ips;  axoXasrot  xal  ystopYtxoo;  topÄTa; 
äJixeiv  £TotjiOTaTat. 

Mi>Tjro«.  wührAid  Copernicus  Uberoetzt.  E»  ist  deshalb  luir  anzuiiehuien, 
daat  Cupernicua  die  sehr  späte  BezeichnuiiK  des  llumer  hU  \U>.i)9tf(vf4  nicht 
kannte.  Iliozu  ktuumt  noch,  daati,  wie  bereite  erwähnt,  die  Aldina  die  Ki^en- 
nanieu  Dicht  mit  Kro*»eii  AiifanKsbuchtitabei)  schreibt. 


]  2« 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPERNICIS. 


SA.    Amatoria.    Chrysippa  Sosipatro. 

Amatoriis  retibns  numne nw  captus  es,  Hostpater,  Anthusam 
amans^  Prudentis  oeuli  sign  tun  est  puollam  amare  pulchram. 
Non  injremisoe  pulchritudine  victns;  majorem  enim  laborum  frui- 
tioncm  lutbebis  amatoriarum  lacriinarum  blaiidimentum.  Voluptati 
enim  dementia  permixta  est,  et  deleetant  contristando  Cupidines; 
variis  enim  passionibns  Veneris  ecstns  intextus  est. 

85.    Moralis.    Plato  Dionysio. 

Si  tristitia  vis  teneri ,IT,  perambula  imninmenta,  et  pnssioni* 
habebis  pbarmacum.  Et  maximas  hominum  felieitates  aspiee 
pulveris  tandem  aequirentes  levitatem1^. 


Impressum  Cracoviae 
in  domo  domini  Ioannis  Haller 
anno  salutis  nostrac  MDIX. 

MD  Der  offenbare  Druckfehler  der  Original -Aasgabe  „numine"  durfte  im 
Texte  nic  ht  beibehalten  werden.  Die  Warschauer  Ausgabe  verändert  numine 
in  das  freilich  richtigere  itmme ,  welche»  aber  kaum  von  einem  Setzer  in 
numine  verändert  worden  wäre. 

117  Die  L'ebersetxung  des  Satzes  a  >.u-t(;  tMln-,  y.p<»T£iv,  wie  sie  Coperni- 
cus  gcgchcu  .  ist  weder  wortgetreu,  noch  giebt  sie  den  Sinn  wieder,  den 
Theophylactus  ausdrücken  wollte.   Cimedoneius  übersetzt  richtig:  ...SV 
rrtn  ris  rinvere". 

Iis  Den  Sinn  des  Schlusssatzes  hat  Copernicus  wohl  richtig  wiederge- 
geben, er  hat  aber  nicht  dem  Wortlaute  des  griechischen  Textes  gemäss 
übersetzt.  Das«  er  %ov:«u;  von  -M  su^ti*  abhängig  gedacht  hat.  dürfte  schon 
anstttssig  sein .  noch  weniger  zulässig  ist ,  dass  reoat?^tn  in  der  Bedeutung 
von  „ttnulrm"  gebraucht  ist.  Diese  lrrtliümer  sind  jedoch  sehr  entschuldbar. 
Zunächst  Mas  die  irrige  Uebersetzung  von  -lyix-.iw  betrifft,  so  war  »lies 
Wort  in  den  Wörterbüchern  des  15.  Jahrhunderts  zwar  mit  der  richtigen 
Bedeutung    .ulUriu»-   verzeichnet  ,   auch    hatte  Copenncus  selbst    in  dem 


Digitized  by  Google 


WEO«DYAAKT0T  En  ISTHA  AI.  127 

t£.  et.  xpramiH  züiinATPQ. 

•  Epumxol?  otxruot;  ouy  £aXu>;.  Iwatratpe,  rr^  'Avfoouar,;  «pmv. 
<t>pGvtjA(ov  oefJaAtxwv  sirt  Tsxji^ptov  vsavtßo?  spav  Sü^psrou;.  Mr( 
rrsvaCs  xaAÄei  vixoijxsvo;  *  jist'Covot  -;ap  t<ov  roveov  tt(v  aTroXa'jaiv  £;;•.;. 
Kpu>?txov  oaxpuov  -poTTjvi;*  ^oovfl  yap  ra  tf,;  otvot'a;  xsxipaTrai,  xott 
Tip7rot>3t  A-jrouv-s?  ot  "Kpiots;  *  -01x1X01;  Y<ip  -aGsatv  o  tt,;  A'-spoStTT,; 
xsrro;  d-;xcyapaxTat. 

HH.  F1AATÜN  AIONV^IQ. 

Kt  A»j-r,;  sOi&si;  xparslv,  repi-oXsi  touc  7*700;,  xai  ?oo  r*0oo; 
£;si;  to  «apuaxov,  rat  Ta;  «x^it:*;  rtüv  av6pco-«uv  soo*'.uovt'?;  s-o'i/si 
"ipotiripcu  xovsm;  /»XTr^ASvoo:  ~')  t/ti>3r4ji*. 


4.  Briefe  r£patT£ouj  durch  ..ulterius-  wiedergegeben.  Allein  da  in  densell>en 
Wörterbüchern  7.vwi;  nur  mit  „pithiv  übersetzt  wird,  so  glaubt*1  Uoperniens 
»ich  selbstständig  helfen  zu  müssen,  und  er  gab  dem  rcoatriocu  eine  fremd- 
artige Bedeutung.  Dazu  kommt  noch .  das»  die  Lexika  »einer  Zeit  yjrt^t 
gar  nicht  auffuhren,  Coperuicus  also  1mm  der  Interpretation  diene*  Wortes 
gleichfalln  auf  »ich  allein  angewiesen  war. 

Aueh  den  spätem  Interpreten  hat  die  Krklärung  von  'i'jtr^i  Schwierig- 
keiten gemacht.  t'imedoueius  u.  A.  fassen  es  wie  Copernieus  auf:  Cimedoncius 
Übersetzt  •  ..  Et  nutximan  natniuttut  fartuntu  uUeriun  riueretn  rulebtn  e*.%e  nihit\ 
Nun  getwM)  aber  die  neuem  Lexikographen  dem  Worte  yjarpi  in  ül»er- 
tragenem  Sinue  nur  «Ii**  Bedeutung  ..Aufgeblasenluit  ..Stolz',  während  an 
dieser  Stelle  gerade  der  entgegengesetzte  Begriff  verlaugt  wird  Es  hatte 
deshalb  bereit«  Casaubonus  gelegentlieh  ad  I'ers.  f>.4l  bemerkt,  daas  hier 
die  Negation  hinzugefügt  werden  müsse ,  und  Boissonade  hat .  ohue  in  den 
Manuskripten  einen  Anhalt  zu  haben,  auch  wirklich  vj  vor  repitTiouj  in  den 
Text  des  Theophylaetus  aufgenommen. 


Digitized  by  Google 


12S 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPKKKICTS. 


2.  Der  Brief  des  Lysis  an  Hipparch. 


Vorbemerkung. 

Die  nachstehend  abgedruckte  lateinische  Uebersetzung  des  Briefes 
von  Lysia  an  Hipparch  ist  in  dem  Original-Manuskripte  des  Werkes 
de  revolutionibus  orbium  caelestium  aufgefunden  und  durch  die  Thorner 
Säcular-Ausgabe  (p.  35.  36!  zuerst  veröffentlicht  worden. 

Copernicus  hatte,  wie  in  den  Prolegomena  der  Thorner  Säcular- 
Ausgabe  nachgewiesen  ist,  sein  Werk  bei  der  ersten  Redactiou  nicht 
in  sechs,  sondern  in  acht  Bücher  zu  theilen  beabsichtigt.  Danacli 
uuifasste  das  erste  Buch  nur  die  ersten  1 1  Capitcl .  hatte  aber  noch 
einen  besondern  »Schluss.  In  diesem  hebt  Copernicus  hervor,  dass  bereits 
einige  griechische  Philosophen  die  Bewegung  der  Erde  gelehrt  hatten. 
Er  nennt  unter  ihnen  —  und  dadurch  hat  dieser,  später  weggestrichene, 
Schluss  noch  ein  besonderes  Interesse  gewonnen  —  auch  den  Aristarchos 
von  SamoB ,  dessen  Nichterwähnung  in  dem  Widmnngsbriefe  an  Papst 
Paul  III  bisher  mit  Recht  aufgefallen  war.  Dass  mit  den  Pythagoräern 
—  wenn  Philolaus  oder  ein  Anderer  die  jährliche  Bewegung  der  Erde 
wirklich  gelehrt  hahen  —  diese  Lehre  untergegangen  sei.  dürfe  uns 
nicht  Wunder  nehmen ,  da  es  bei  den  Pythagoräern  Gesetz  gewesen 
sei,  ihre  Lehren  nur  mündlich  und  nur  den  Eingeweihten  zu  überliefern. 
Eiuen  Beleg  dafür  gebe  der  Brief  des  Lysis  an  Hipparch. 


Digitized  by  Google 


2.    DER  IIKIKF  IMSS  LYSIS  AX  IIIPPARCH. 


12'» 


Mit  der  Liebersetzung  dieses  Briefes  sehloss  in  der  ursprünglichen 
Redaetion  das  erste  Buch  des  Werkes  de  revolutionibus  orbium  cae- 
lestium,  indem  Copernicus  die  Trigonometrie  dem  zweiten  Buche  überwies. 

Die  Einleitungsworte ,  welche  Copernicus  seiner  rebersrtzung  des 
Briefes  von  Lysis  voraufschickt,  lauten  . 

Etn  fateamur  Solis  Lunaeque  rursum  in  immobil* täte  qunque  terrae  de- 
mons&ari  posse ,  in  rattert»  rero  errantibus  minus  congruit.  Credibile  est 
hisre  similibusque  cau»is  Philolaum  mobilitatem  terrae  sensisse ,  qutnl  etiam 
ttotmullt  Aristarrhnm  Samium  ferunt  in  eadem  fuisse  sentetitia.  mm  tlla  ra- 
tione  nurfi :  quam  allegat  reprobatque  Aristoteles.  Seil  cum  talia  sint :  quae 
nist  am  tngento  et  diligentia  diuttima  comprehendi  non  possntt :  lutuisse  tone 
plerumque  philosophos  et  fuisse  adtnodum  pauctts :  qui  eo  tempore  sidereo- 
ritm  motuum  caüuerint  rationem ,  a  Viatone  mm  tacetur.  At  st  Phtlolao 
rel  euiris  Pythagorico  intellecta  fuerint :  rerisimile  tarnen  est  ad  jtosteros 
mm  pro/udüse.  Erat  enim  Pgt/mgttreorum  observatio  non  tradere  libris : 
nec  pandere  omtu'bus  arcana  philosopJüae  Sed  umicorum  duntajrat  et  propin- 
(futurum  fidei  nmxmittere  ac  per  manus  tradere.  Cuius  rei  monmnentum  ex- 
stat  Lysidis  ad  Hipparchum  epistola:  quam  preriosam  apud  te  /tabuerint 
pkilowphiam  plaruit  hur  innerere:  alque  huiv  primo  libro  per  ipsam  im- 
ponere  ßnem.  Est  ergo  exemplum  episUdae,  quod  e  Graero  vertimus 
hoc  modo : 

Lysis  Hipparchu  salutem.    Post  excessum  etc. 


Das  griechische  Original  den  dem  Lysis  untergeschobenen  Briefes 
lag  dem  Copernicus  in  demselben  Buche  vor,  aus  welchem  er  die  Briefe 
des  Theophylactns  Simocatta  übersetzt  hat.  In  den  bei  Aldus  Manutius 
1499  herausgegebenen  »Epistolue  diuersitrum  philosophorum .  oratorum.  Rfte- 
torum  sex  et  vigiuti»  etc.  findet  sich  der  Brief  des  Lysis  abgedruckt 
T  VI  und  VII.  —  Ein  Exemplar  dieser  Briefsammlnng  befand  sieh  noch 
im  Jahre  159S,  wie  ans  einem  Visitations-Reeess  jenes  Jahres  hervor- 
geht, in  der  Bibliothek  des  Frauenburger  Domstiftes.  (Vgl.  Hipler 
Analecta  Warmiensia  S.  61.  Wohin  diesen  Buch  spüter  gekommen  ist, 
hat  seither  noch  nicht  ermittelt  werden  können. 

u.  9 


Digitized  by  Google 


130  I.    SCHRIFTEN  VON  COl'EKXItTS. 


Ausser  dem  Griechischen  Texte  besass  Copernicns  anch  die  latei- 
nische Uebersetznng  von  dein  Briefe  de«  Lysis .  welche  der  Kardinal 
Bessarion  auf  Fol.  2  der  Schrift  tu  rahnnniatnrem  Platmm  libri  II',  ver- 
öffentlicht hatte.  Copernicns  hatte  dieses  Werk  mit  den  beiden  andern 
gleichzeitig  erschienenen  Schriften  Bessarions  i*n>rrenti»  librarum  Platnnix 
de  legibus*  und  »de  natura  et  arte  adversm  Traprzuntium«)  einem  Folianten 
einfügen  lassen,  welcher  ausserdem  des  Ioannes  lovianus  Pontanus  opera. 
die  cpaivojAsva  des  Aratus  und  die  rfatpa  des  Proclus  umfasste  Dieses 
Buch,  welches  mit  dem  eigenhändigen  Namenszuge  von  Copernicus  ge- 
ziert ist.  befindet  sich  gegenwärtig  auf  der  Bibliothek  zu  Upsala  (Catal. 
Upsal.  Y.  1  I.  17),  wohin  es  mit  den  andern  Büchern  gekommen  ist, 
welche  Gustav  Adolph  aus  dem  Krinlande  hatte  wegführen  lassen. 

Fär  die  l'cbersetzung  des  Briefes  von  Lysis  hat  Oopcrnicus  die 
ITebersetzung  seines  Vorgängers  in  einer  weitgehenden  Weise  benutzt. 
Bessariou  hatte  den  griechischen  Text  nicht  wörtlich  übersetzt,  sondern 
zum  Theil  recht  frei  wiedergegeben.  Dennoch  lehnte  sich  Copernicns 
fast  ganz  an  die  l Übersetzung  des  Bessarion  an,  indem  er  sogar  be- 
sondere lateinische  Wendungen  mitunter  beibehielt  An  andern  .Stellen 
hat  Copernicns  nur  die  Reihenfolge  der  Worte  geändert,  oder  eine  ganz 
unwesentliche  Vertauschnng  gleichbedeutender  Worte  vorgenoiumeu, 
Z.  B.  t/uasi  —  tauquam,    cum  —  postyuam,   nec  —  neyue.    sie  —  i/o. 

Trotz  dieser  Abhängigkeit  ist  die  Uebersetzniig  des  Copernicns  als 
eine  selbstständigc  Arbeit  zu  betrachten,  aus  welcher  ungeachtet  mancher 
Irrthümer  eigenes  Verständnis«  des  Griechischen  hervortritt.  Kiniges  ist 
doch  in  anderer  Weise  (Ibersetzt  als  von  Bessarion.  manches  einfacher 
und  natürlicher  wiedergegeben.  Auch  finden  sich  mehrere  Stellen  des 
griechischen  Textes  bei  Copernicns  iu  das  Lateinische  übertragen,  welche 
Bessarion  ganz  ausgelassen  hatte. 

In  den  Anmerkungen  sollen  die  wesentlichsten  Abweichungen  der 
Copernicanischen  l'cbersetzung  von  der  des  Bessarion  hervorgehoben, 
andererseits  wiederum  diejenigen  Stellen  bezeichnet  werden,  wo  die 
Ueberciiistimmung  am  stärksten  hervortritt.  Dagegen  schien  es  nicht 
nothweudig  alle  Abweichungen  vom  Griechischen  Texte  aufzuführen, 
durch  dessen  Gegenüberstellung  Jedem  ein  eigenes  Urtheil  ermög- 
licht ist. 


Digitized  by  Google 


t 


2.   I>KR  BRIKP  l>KS  LYSI8  AN  HIPPARCH.  131 

Dass  der  Brief  des  Lysis  in  der  editio  princeps  uicht  zu  lesen  ist, 
haben  nicht  etwa  die  Herausgeber  verschuldet.  Vielmehr  ist  die  Weg- 
lassung  desselben  durch  die  von  dem  Verfasser  selbst  geänderte  Oe- 
konomie  des  Buches  erfolgt.  Als  Copernicus  nämlich,  seineu  ursprüng- 
lichen Plan  ändernd  ,  dein  ersten  Buche  noch  die  jetzigen  Kapitel 
12 — 11  nebst  dein  Verzeichnisse  der  Sehnen  hinzufügte,  kürzte  er  den 
Text  au  vielen  Stellen;  Manches  strich  er  ganz  fort.  In  Folge  dieser 
Umgestaltung  ist  auch  der  Brief  des  Lysis  weggefallen. 

Der  nachfolgende  Abdruck  der  Copernicanischen  Ucbersetzung  ist 
ein  diplomatisch  treuer  Abdruck  des  Manuskripts  mit  Beibehaltung  der 
Interpunktion  wie  Orthographie ;  uur  die  Abbreviaturen  sind  aufgelöst. 
Der  griechische  Text  ist  gleichfalls  mit  Beibehaltung  der  Interpunktion 
genau  nach  der  Aldina  abgedruckt. 


Digitized  by  Google 


1H-2 


I.  SCHRIFTEN  Vt>N  COPRKNICTS. 


LYSIS  HIPPARCHO  SALUTEM. 

Post  exoessum  Pytbagorae :  nuiuquani  milii  persuasissem  fu- 
turum ut  soeietas  discipulorum  eins  disiungeretur.  Postquam  autem 
praeter  spem,  taniqiiam  uanfragio  facto  1  alias  alio  delati  disiecti- 
que  sumus,  piuiii  tarnen  ext  diuinorum  illius  praeeeptorum  me- 
ininisse:  neque  eommunicare  philosopbiac  bona  iis,  qui  neque2 
aninii  purifactionem  sonmiaverunt.  Non  enini  decet  ea  porrigere 
omnibus :  quae  tantis  laboribus  sumus  eonseeuti.  Qnemadmodum 
neque  Elcusiniarum  dearuni  arcaua  propbanis  boininibus  lieet  pa- 
tefacere:  peraeque  enim  iuiqui  ae  impii  liaberentur :i  utrique  ista 
faeientes.  Üperae  preeium  est  autem  recenscre:  quantum  tempo- 
ris  consumserimus  in  abstergendis  maeulis:  quae  pectoribus  no- 
stris  inbaerebant :  donee  quinque  labentibus  annis, 4  praeeeptorum 
illius  facti  sumus  capaces.  Qnemadmodum  enim  pictores5  post 
expurgationem  u8trinxenintft  acrimonia  quadum  vestimeutorum 
tiueturam : 7  ut  inabluibilem  imbibant  colorem  et  qui  postea  non 

1  CopernieiiB  «hersetzt  nach  dem  Vorgange  von  Bcssarion  ganz  frei 
ohue  Anschln*!*  an  den  griechischen  Text    dr.',  vai;  ue-fd/a;  *r,vrtfo;  tv  epr.ui» 

2  Coperniaus  gebraucht  neque  in  der  seltenen  Bedeutung  =  ue  —  quitlem. 
Letzteres  hatte  CopernicuH  Ihm  Bessarion  gefunden  und  vielleicht  eben  des- 
halb abgeändert,  zumal  da  er  im  Ucbrigen  die  freie  Uebersctzung  Bessarion» 
beibehielt,  sogar  die  Uebertnigung  von  ao'fta;  durch  philosophiae.  Hessarions 
Uebersctzung  ,.nnmniare  pntuerutit  hat  Copernicus  zweckmässig  in  xmnuia- 
rerunt  umgewandelt. 

3  Copernicus  hat  wohl  ohne  zureichenden  Grund  das  von  Bessarion  hin- 
zugefügte hatterentur  beibehalten;  das  einfache  sunt  würde  genügt  halten. 

Eliensowenig  war  es  gefeiten .  «las  den  folgenden  .Satz  anfangende  *<*>öv 
mit  Bessarion  durch  uperue  pretium  wiederzugeben 

4  Hier  ist  eine  wesentliche  Abweichung  der  Copernicanischen  Ueber- 
setzung  von  der  des  Kardinal  Bessarion  letzterer  hat  nämlich  die  Worte 
it^tc  fcttXMvroiv  i-lvr*  gar  nicht  übirtiagcn. 


Digitized  by  Google 


133 


AYSIAnS  IIYHATOPEIOV 

KiuaroXTj  rpo;  "Imsap/ov. 

Msra  to  IluHa-ppav  £5  avl)p<mrH)v  fsvesllou  orjoeroxa  ötaaxsöaathj- 
seiUai  to  aüpoiajia  t<ov  ou.iXtjTwv  £;  tov  eu.guToi»  Dofiov  sßaAojwtv. 
i«!  os  rap  eXTrtoa;  msitsp  aro  vao;  u^aXac  <popnoo;  sv  eprjx'p  7teXavet 
X'jUst'sa;,  aXXo;  aXXo«  fopeofuvoi  Stesicapr^v ,  osiov  xapi  pvasDai 
rmv  TTjVoo  Dsitov  xal  sstivtov  :rapaYY*X;xaT<ov  |at(os  xoiva  KOttt^ttai  T<i 
rapt'a;  a^aHa  toi;  }it,o  ovap  t«;  »^o/a;  xexaHapuivoi;  •  oo  -yap  Hejxi; 
opifsiv  toi?  drravrwat  Ta  jiera  to30utu>v  ayu>vwv  ~opi3o*evTa  •  ouos  i(dtp 
ijsj&Xot?  Tat  toeiv  eXsustvtaiv  Oöouv  u.u3TTjpia  oirjsialJai  xaT  tooTT^a 
6»  aotxot  %n\  aitfizz  aji^oTapot  oi  TOtoTa  Tvpa;avT5;.  xotXov  5s  ava- 
Xo-'t^esHat  oV>v  ypovou  |tixo;  oi*yi*(o\uc  exjxsrpT,3avT2;,  a*oppo7rro|isvoi 
ttiXou;  too;  ev  toi;  3Tal>satv  tjjawv  £YXÄXoXau.jjivoo;  ■  s»»;  usvts  SisX- 
bovTu>v  eTSfuv,  i-pvojuDa  ögxTixot  tu»v  ttjvoo  Xoymv.  xaHaTtep  y*P  oi 
jfe?£tc  npoexxotHofpavTS«;  sri'^av  Ta  pa«|/i|ia  T«i>v  ijiaruov,  owo;  ivsx- 
rX'iTov  Tav  ßg'^av  avam'tuvTt,  xatt  jir(3»roxa  y£vr430uivav  scitaXov,  tov 
aoTov  o  ootiu-ovio;  Tporcov  avr(p  Jraps3xs'j»,£  too;  'fiXo^ocp t«;  epasOevTot;, 

h  oi  ßa'fct;  hat  Copernicus  merkwürdiger  Weise  «lurcli  /mton«  wieder- 
gegeben. Bessarion  wie  die  Lexika  des  I.Y  Jahrhundert»  boten  ihm  da» 
richtige  Wort 

6  Coperuicuf»  hat  den  Aoristus  gnomicus  in  Zvvrliv  nicht  erkani,t,  oder 
vif  1  leicht  durch  das  Perfectutn  im  Lateinischen  wiedergeben  wollen  Bei 
Bessarion  fand  er  die  richtige  l:ebersetzung  .   I't  t-nim  titirton*  *ulr»t  etc. 

7  Wenn  Copernicus  den  Sinn  des  griechischen  Texte»  ungenau  und  nicht 
recht  verständlich  wiedergebt,  so  ist  dies  zum  Theil  durch  die  Unzuläng- 
lichkeit seiner  Hülfsinittel  zu  entschuldigen. 

Bessarion  s  Uebersetzung  konnte ,  da  diese  «ich  sehr  wenig  an  die  grie- 
chiachen  Worte  ansehloss,  zum  Verständnisse  des  Satzes  kaum  etwas  bei- 
tragen Dieselbe  lautet  l't  enim  tinetorex  sotent,  }>rtiis</iuwi  te/am  irijict'unt, 
tjuarundam  rerttm  nrrnmmiu  ewn  purpnre,  quo  t'ttrifim  mlnreni  imhibat  etc. 

Ebensowenig  fand  Copernicus  Hülfe  bei  seinen  Wörterbüchern.  Für  rt'jyw 
gehen  sie  nur  die  Uebersetzung  .,obtur<>,  stringo."  Copernicus  wählte  nun 
zwar  richtig  die  letztere  Bedeutung,  indem  er  zugleich  von  Bessarion  den 


r 

^(cigitized  by  Google 


134 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPERNICU8. 


facile  possit  euanescere.  Ita  diuinns  ille  vir  philosophiae  prae- 
paravit  amatores:  quo  minus  8pe  frustraretur :  quam  de  alicuius 
virtute  coneepifiset.  Non  enim  mercenariam*  vendebat  doetrinam. 
Neque  laqueos,  quibus  multi  Bophistarum  mentes  iuvennm  impli- 
eant,  utilitate  vaoantes  adnectehat : a  sed  divinarum  humanarum- 
qne  rerum  erat  praeceptor.  Quidam  vero  doetrinam  illius  simu- 
lantes  multa  et  magna 10  faciunt:  et  peruerso  ordinc:  neque  ut 
congroit  instmere  iuventntem.  Qnamobrem  importunos  ae  pro- 
teruos  reddunt  auditorcs.  pcrmiscent  enim  tnrbulentis  ac  impuris 
moribuB  pyncera  praecepta  philosopliiae.  Perindc  enim  est  ac  si 
quis  in  altum  putenm  coeno  plenum  puram  ac  liquidam  aquam 
infundat:  nam  coenum  eonturbat  et  aquam  amittit.  »Sic  aceidit 
üb:  qui  hoc  modo  docent  atque  docentur.  Densae  enim  et  opa- 
cae  siluac  mentcm  et  praeeordia  corum  oceupant:  qui  rite  non 
fuerint  initiati :  omnemque  animi  mansuetndinem  et  rationem  im- 
pediunt. 11  Snbeunt  hanc  siluam  omnia  viciorum  genera:12  quae 
depaseuntur:  arcent:  nec  aliqno  modo  sinunt  prodire  rationem. 
Nominabimus  autem  primum  ipsorum  ingredientium  matres  in- 
eontinentiam  et  auariciam.  Suntque  ambae  fecundiBsimae.  Nam 
incontinentia  incestus 13 :  ebrietates:  stupra:  et  contra  naturam 
volnptates  parit  et  vehementes  quosdam  impetus:  qui  ad  mortem 


Zusatz  acrimonia  Übernahm.  Für  die  Interpretation  der  Worte  rd  pd^'f"1  T«»* 
ijxaTtTOv  verliessen  ihn  jedoch  Bessarion ,  wie  seine  Lexika.  Ersterer  hatte 
diesen  Theil  des  Satzes  ganz  umgestaltet,  und  in  den  Wörterbüchern  des 
15.  Jahrhunderts  findet  sich  pd^i|ia  gar  nicht  vor. 

b  Zu  der  Uebersetzung  mercenariam  doetrinam  für  xtjJ&T,).o'j;  Mfou;  hatte 
Bessarion  verleitet,  welcher  zu  mercenariam  sogar  noch  renalem  hinzusetzte. 
Bei  Chrestonius  konnte  Copernicus  die  richtige  Bedeutung  oduiteratus  finden. 

9  Der  griechische  Text  verbindet  irct^a;  unmittelbar  mit  iveTropswrro.  Co- 
pernicus scheint  dagegen  zu  taqueo*  noch  adnectehat  hinzugefügt  zu  haben, 
welches  er  bei  Bessarion  vorgefunden  hatte.  Wenigstens  ist  dieses  Wort 
im  Manuskripte  nur  znr  Hälfte  durchstrichen  und  der  Punkt  hinter  doetrinam 
nicht  getilgt.  Die  Thorner  Säcular-Ausgabe  hat  adnectebat  deshalb  nicht  mit 
Unrecht  in  den  Text  aufgenommen.  Dagegen  ist  von  den  Herausgebern  irr- 
thümlich  das  vor  adnectehat  stehende  Wort  als  Verität ia  bezeichnet  worden. 
Abgesehen  davon,  dass  die  Uebersetzung  utilitate  ceritatis-  keinen  Sinn  giebt, 


Digitized  by  Google 


aiviaov  nreAioPFior  EnirroAti.  135 

oje«»;  jitj  Sta'J/euoirfl  ~spt  uva  tu>v  £X7rt!/)<i£v<ov  esst'aSiat  xaXu>v  xaYalhliv. 
00  ?ap  xi^St^Xoo;  ^v£7ropeii£TO  Xo^ou;.     008s  iroya;  ai;  iroXXoi  töjv 

3<Kpl3TO>V    TW?  V£(0;  dtATcXsXOVTl    1TOT    OUOSV  XpTJYOOV  0/oXaCoVT£;.  dAXat 

Üettuv  ~k  xai  avOpuret'vwv  rpayiiamv  r4v  erci^otfimv.  ot  8s,  Trpooyr'jia 
rotr^afiövot  t<xv  ttJvou  8tSaaxaXi'av,  roXXa  xai  oeivd  Sptovri  aaYr,veo- 
ovts;  ou  xaxa  xoatxov,  ooö'  u>;  sto/s  t<o?  vsa>;.  toqapouv  xa^£7ro'^ 
ts  xat  TrpoaXsi?  direpYaCovTat  too?  axooovTa;'  ^YXipvavTi  ^ap  ijÖeai 
T£TapoY{A£voi;  ts  xai  DoXfipot;  DstoprjfiaTa  xat  Xoyoo;  eXsufhipoo;  xaÜarcep 
Yap  et  Tt;  et;  <ppeap  ßafhj  ßopßopoo  7rXT;p£;  ^Y/eoi;  xaDapov  xat  SietSe; 
oonip,  tov  t*  ßopßopov  stapaSs  xat  to  ootup  TjCpavissv,  o  auTO?  bk  Tporco; 
täv  outo>  oiSaoxovTtov  ts  xat  8t8aoxouivtuv.  rcuxvai  y«P  xai  ßaOetat 
Xo/jxai  wept  ra;  'fpsva;  xat  tt,v  xapSt'av  eji-sspoxavTt  töjv  jat;  xaUapto; 
opYiaaftcVTtov  7:av  to  ajxepov  xai  rcpaov  xai  XoYtTtxov  ETrioxtd^ooaat 
rpo^avr^gv  au^ösv.  e^xaTaSeSoxavu  8e  T<ji  Sdsei  tootq>  7tavrotai 
xaxoT^TSi;  £xßo3xd{isvai  xai  xcuXuouoat  xat  |X7(oap.uK  iwoai  itpoxu^at 
tov  Xoyov-  ovojiaSaiju  8e  irpÄTov  srceXÖiuv  aoTuiv  Ta;  u.aTapa;,  axpaat'rjv 
ts  xat  TiXsovs&ttjv.  ap.<pto  os  roXoYovot  irs^oxavTi.  t5;  jxsv  oov  axpasta; 
e;sßXa-r4aav  aUsajiot  xai  piDat  xai  cpflopat.  xai  rapa  <po3iv  TjSovat. 
xai  o'foopat  Ttve;  opfiai  jxi/pt  UavotTtov  xai  xpr,u.vwv  exoioixouaat  15875 
Yap  Tiva;  r,v  'Yxaaav  srtUujitat,  jxtJts  jAaTSpwv  jätete  HuYaTSptov  ax:o3- 
yioOat.  xai  875  nap£toaa|ievat  vojiov  xai  iraTSpa  xai  rcdXtv  xai  Topavvov 


so  erhellt  auch  aus  der  Vergleiehung  mit  dem  griechischen  Texte,  dasB  Co- 
pernicus <r/o).<^*vTEc  mit  rarante*  übersetzt  habe  —  Bessarion  hat  die  Worte 
rot'  vjliv  xp^j/t>ov  T/o).dCovrec  gar  nicht  übersetzt. 

lu  Bessarion  liat  die  Worte  des  griechischen  Textes  ro)7.a  xai  öetvd  opäivti 
weggelassen.  Copcrnicus  übersetzt  irrthUmlich  multa  et  nuiyna  faciunt;  mit 
kr»*  kanu  hier  schwerlich  etwas  Lobendes  bezeichnet  werden. 

1 1  Copernicus  hat  -  es  ist  die  einzige  Stelle,  wo  er  aus  dem  griechi- 
schen Texte  Worte  weglässt  —  die  allerdings  etwas  schwer  verständlichen 
Worte  zprtvril^vi  ai5r,ö£v  nach  dein  Vorgange  von  Bessarion  nicht  übersetzt 

12  Copernicus  übersetzt  ravrotat  xax^-T^Te;  durch  omnia  viciorum  genera, 
indem  er  mit  Hecht  Bcssarions  schwülstige  Ucbcrsctzung  verwirft  „subeunt 
hane  «i/lcam  permultae  ac  voriae  belua  vicinnmir 

13  Die  irrthümltche  Uoborsetzung  von  <£»£3j*ot  durch  incestu»  hat  wohl 
Bcssarions  Vorgang  verschuldet.  Dieser  Ubersetzt:  Incontinentia  enim  ßlias 
parii  illicita«  nuptias,  ebrietaUs,  atupra  etc . 


Digitized  by  Google 


l'Ati  I.  SCHRIFTEN  VON  COl'ERKICUS. 

et  praeiipicium  impellunt.  Jam  enim  libido  quosdam  usque  adeo 
inflammauit,  ut  neque  matribus  neque  pignoribus  u  abstinuerint : 
qnos  etiam  contra  Ieges:  patriam :  civitatem:  et  tyrannos  iuduxit: 
iniecitque  laqueos :  ut  vinetos  ad  extreirium  usque  supplicium 
coegerit. 15  Ex  auarieia  ante  in  genita  sunt  rapinac :  parricidia : 
saerilegia :  veneficia :  atque  aliac  id  genus  sororcs.  Oportet  igitur 
buiusce  silvac  latebras:  in  quibus  affectus  isti  versantur:  igne 
ferro:  et  omni  eonatu  excidere.  Cumque  ingenuam  rationem  Iiis 
affectibus  liberatani  intcllexcrimus :  tunc  optimam  frugem ;  et  fru- 
ctuosam  Uli  inseremus.  10  Haec  tu  quidem  Hipparche  non  paruo 
studio  didiceras.  Sed  paruni  n  bonc  vir  servasti ,  siculo  luxu 
degustato,  enius  gratia  nihil  postponerc  debuisses.  Aiunt  etiam 
plerique  tc  publice  philosophari :  qnod  vetuit  Pythagoras :  qui 
Damae  filiac  suae  commentariolos  testamento  relinquens  manda- 
uit :  ne  cuiquani  cos  extra  fämiliani  traderet,  Quos  cum  magna 
pecunia  venderc  posset,  noluit.  Sed  panpertatem  et  iussa  patris 
aestimauit  auro  cariora. 17  Aiunt  etiam :  quod  Dama  moriens  Vi- 
taliae  filiac  suae  idem  reliquerit  fidei  commissum.  Nos  autem  vi- 
rilis  sexus  inofficiosi  sumus  in  praeeeptorem :  sed  transgressores 
profcKsionis  uostrac.  Si  igitur  tc  emendaueris  gratum  habeo. 
Sin  minus  mortuus  es  mihi. 

14  In  der  Ucbcrtragung  vou  B'jprep?;  folgt  C'opernicus  auffallenderweise 
der  gekünstelten  Uebersetzuug  von  Bessarion. 

15  Die  Thorner  Ausgabe  druckt  irrthUmlich  im  pul  ilque  Uiqnto»  v-t  

c  ov  (fit. 

It»  Den  Satz  %ii  puoäjievov  aOtif»  napuSi&öjiev  hat  Copernicus  ganz 

frei  Ubersetzt  und  namentlich  im  letzten  Theile  Manches  hinzugefügt,  wovon 
im  griechischen  Texte  Nichts  zu  Huden  ist.   Auch  hiozu  hat  Bessarion  den 
Anstoss  gegeben,  welcher  noch  viel  weiter  gehend  folgendermassen  Ubersetzt 
Cumque  huiusmotli  culttt  rtUionem  ab  eins  affectihus  liberatnm  inttlleJterimu* : 


Digitized  by  Google 


avsiaos  nreAmraur  khistdaii.  i:n 

exrepiotfaYouaat  tou;  aYxöiva;,  u>;  afyu.aX(üToo;  IvA  tov  eo/arov  oXsDpov 
u£Ta  ßta;  arousal  xaTficaaav.  Tot?  8*  itXeovegfac  £xi:£<f>uxavTt  ap^ai 
T£  xat  rcaTpoxTovfai  UpoaoXfat.  9ap|iax£tai.  xai  ooa  toot«ov  aösX'fa. 
Ö£i  <ov  toy*  TpaTov  Ta;  uXa;  tat;  ivoiaiTTjTai  raora  to\  iraDr,,  rcopi  xai 
3ioap<o  xal  naai;  fnjyavat;  exxa&apavra,  xat  (jusajuvov  tov  Xoyisjaov 
iXsyDspov  tü>v  ToaouTcuv  raOfitov ,  TOt^vi'xa  ^uTCuovra  ti  ypr^rov  auTo> 
zapaoioou^v.  "Attsp  Spalte;  jisv  ^lmrapyre  |xera  ozoooa;,  otix  irr^Tjao; 
o  u>  YSvvaU,  Y£uaa|i£vo;  vug^lx^?  TroXt>TsX£ta;,  a;  oo  yprjv  tu  Y£U£3t)at 
os^T'pov.  Aeyovt'.  Ö£  iroXXot  as  xai  öajiost'a  <piXo30<f£V.  orep  ascaguuse 
Il  jDaYopa?  *  o;  y£  Aau.oT  Ta  aurou  ÖoY«Tpi  Ta  orcou-vauaTa  JtapaxaTaOi- 
;i£vo;  £ir£3xa«J*c  u.r,0£vl  twv  Ixto;  Ta;  otxi'a;  rapaoioop^v.  a  öe,  oovapiva 
^oXX«bv  yp^jxaTcuv  aTroooaftat  tuj;  Xoy«>;,  oux  ißooX^ür,  •  7T£vi'av  0£  xat 
Ta;  t«j  -aTpo;  £ict3xd<{>ia;  ivo|xtC£  ypoosou  Tiu-iorripa;  ejx£v.  <I>avTt 
o£  oti  xal  Aajxtu  üvaaxoiaa  BiaraXta  tt,  iauTTj;  lh>Y»Tpt  Tav  aoTav 
irrtsToXav  a-£3T£tX£v.  "Ajijxe;  5*  avöp£;  £ovt£;,  oo  y^'1'«^  auT«j>  ttoti- 
?epo|i£t>a,  aXXa  jrapaßaTai  Tav  ojxoXoYiav  Y^opet)«.  ei  oiv  ouv  |i£Ta- 
ßaXoto,  yapTpojxai-  ei  oi  fir,,  T£»vaxa;  fiot. 


tunr  nerere  optimam  aliquant  frugem  ihbemus :  et  aptimon  atque  uberrimo*  fru- 
rfw*  imle  proventurmt  sperare. 

IT  C'opernicus  Ubersetzt  genau  nach  der  Aldina.  Bessarion  muss  nach 
einem ,  sonst  mit  dem  Texte  der  Aldina  gleichlautenden  Manuskripte  über- 
setzt haben,  welches  hier  eiueu  Zusatz  hatte,  da  er  die  Worte  qummis  mutier 
hinzufügt.  Vielleicht  hat  Ressarion  diese  Worte  jedoch  aus  Diogenes  Laer- 
tiuB  übernommen,  (VIII  42)  welcher  die  ganze  Stelle  von  den  Worten  A4- 

7<ivn  hi  roXXot  tvojAt^c  /pv>3<ji  TtpLunripvc  r^iev  wortgetreu  mittheilt ,  hieran 

jedoch  noch,  die  Worte  xai  tau?*  fwk  anschliesst. 


,*Digitized  by  Google 


D. 

Briefe. 


Vorbemerkung. 

Von  dem  reichen  Briefwechsel  des  Copernicus  ist  leider  nur  Weni- 
ges gerettet.  Namentlich  haben  wir  zn  bedauern,  dass  die  Korre- 
spondenz mit  Tiedemann  Giese  und  Khetieus,  sowie  die  Briefe  an 
Osiander  verloren  gegangen  sind.  In  diesen  Schriftstücken  durften  wir 
hoffen,  Aufschlüsse  über  die  Entstehung  und  Ausbildung  der  kosmischen 
Ansichten  von  Copernicus  zu  erhalten. 

Von  dem  Briefwechsel  des  Copernicus  mit  seinem  begeisterten 
Schüler  Khetieus  hat  sich  seither  auch  nicht  die  geringste  Spur  auf- 
finden lassen.  Dagegen  haben  wir  in  einem  vor  Kurzem  bekanut  ge- 
wordenen Werke  Keplers  in  der  Apologia  Tychonis  contra  L'rsum 
Keplcri  opera  ed.  Frisch  vol.  I,  2 15  sqq.)  eine  in  vieler  Beziehung 
interessante  Hinweisung  auf  einen  Brief  erhalten,  den  Copernicus  am 
1.  Juli  1540  an  Osiander  geschrieben.  Copernicus  hatte  in  seinem 
Briefe  einen  Gedanken- Austausch  über  die  wichtige  Frage  veranlasst, 
ob  die  Grundsätze  der  neuen  Weltanschauung  offen,  oder  in  hypothe- 
tischer Umhüllung  vorzutragen  seien.  Hierauf  antwortet  Osiander  in 
demselben  Sinne,  in  dem  die  untergeschobene  Vorrede  zu  dem  Werke 
de  revolutionibus  orbiura  caelestium  geschrieben  ist.  Keplers  Worte 
lauten  : 


Digitized  by  Google 


HKIEFE.  • 


139 


Cum  Coperniriis  anno  15-10  Calend.  Jnl.  ad  Osiandrnm  scri/msset,  nie 
iüi  inter  cetera  respondet  Osiander  anno  1532  20.  Apr.  :  de  hypothesibus 
eyo  sie  sensi  Semper  non  esse  artirulos  fidei  sed  fundamenta  calculi ,  ita 
ut,  etiamsi  falsae  sint ,  modo  motu  um  cpatvojxeva  exacte  exhibeanl ,  nihil 
referat;  quis  ettt'm  nos  certiores  reddet,  an  Soli»  inaequalis  moftis  epicycli 
an  nomine  eccentricitalis  conü'ttgnt,  si  Ptolemaei  hypotheses  sequamur,  cum 
id  possit  utrumque.  tytare  plausibile  fore  videretur,  si  hoc  de  rc  in  prae- 
fatione  non  nihil  aUingeres.  Sic  enim  placidiores  redderes  peripateticos  et 
ihcoloyos,  quos  nmtradicturos  metttis.« 

Der  Briefwechsel  des  Copernicus  mit  Oslander,  den  Kepler,  wie 
1  wir  aus  der  vorstehend  abgedruckten  Stelle  ersehen ,  noch  benutzen 
konnte,  ist  spurlos  verloren  gegangen. 

Ebenso  ist  die  noch  viel  wichtigere  Correspondenz,  welche  Ooper- 
nicus  mit  seinem  langjährigen  Freunde  Tiederaann  ftiese  geführt,  als 
verloren  anzusehen.  Sie  war  noch  zwei  Menschenalter  nach  seinem 
Tode  erhalten  und  um  das  Jahr  1615  in  dem  Besitze  eines  Professors 
der  Krakauer  Universität.  Wir  erfahren  dies  durch  das  Zeugniss  eines 
Amtsgenossen  loh.  Broecius.  Dieser  berichtet  in  der  Vorrede  zu  seiner 
Schrift :  »Epistolae  ad  naturam  ordinatarum  figurarum  plcnius  intelli- 
gendarum  pertinentes.«  Cracoviac  IC15: 

»Rcvcrendus  Dominus  Ioannes  Rybkowicz  Collega  Major  in  Arademia 
Cracoviensi  pro  suo  in  me  artesque  mathematicas  atnore  dedit  mihi  perlegen- 
das  Reverendissimi  Domini  Tidemanni  Gisii  Episcapi  Varmiensis  epi- 
stolas  ,  quarum plttrimae  ad  Copernicum  ,  absolutae  subtilitatis  mathema- 
tiatm  sunt  exaratae.  Legi  avide,  uttamque  reperi  plenam  quertmoniae  pro- 
pter  Opus  Rerulutionum,  prima  editione.  mala  fide  publicatum.  Eam  nunc 
lector  aeeipe,  alias  Frueburgo  reversus,  si  Deus  vitam  concesserit,  dabo.u 

Broscius  selbst  besass  später  einen  Theil  des  Briefwechsels  zwi- 
schen Copernicus  und  Giese,  vielleicht  von  Rybkowicz.  nllabeo  plurrs 
quam  XX  epistolas  Tidemanni  Oisii  ad  Copernicum  huius  argumettfi«  — 
sagt  Broscius  selbst  in  einer  Randbemerkung  zu  seinem,  gegenwärtig 
auf  der  Krakauer  Sternwarte  aufbewahrten  Exemplar  des  Copernicani- 
schen  Werkes  de  revolutionibus  orbium  caelestium. 

Eine  grössere  Zahl  von  Briefen  des  Copernicus  hatte  Broscius 
später  In  seinem  Besitze,  wahrscheinlich  als  Beute  von  seinem  Ent- 


Digitized  by  Google 


140  1.    SCHRIFTEN  VON  COPERNICt'S. 

deekungszug«*  nach  den  Frauenburger  Bibliotheken.  Kin  Zeitgenosse, 
Simon  Starowolski ,  erwähnt  dies  in  seiner  »vita  Coperaiei  :c  »Elogia 
ac  vitae  centum  Poloniae  6criptomm  1627  p.  157  ff.) 

»  ut  manifestum  est  ex  litteris  rariis  (quas  habet  Cla- 

rissimus  vir  lo.  Broscius  Philosophiae  et  Medicinae  Doctor  Ordinär ius- 
que  in  Alma  Universitate  Crac.  Astrohgiae  Professor)  manu  ipsius  Co- 
pemiei ad  Luvam  avnnculum    aliosque    exaratis .  .  .  .  a 

....  Copernirus  familiäres  habuit  Tidemannum  Cultnctisem,  lo.  Dantis- 
cum  Vurmienscm  Episropos.  Vapovium  Cantomn  Cravoviensem ,  ad  quem 
srripsit  Epistolam  de  motu  Ortarae  spherw,  Nicolaum  de  Schutte  k.  Marti- 
num  de  Ilkus,  Mathematicos  Cracovicnses ,  olim  condiseipultts  suos,  t  um  qui- 
btts  conferebat  de  eeclipsibus  et  earum  observationibus,  ut  pattt  rx  Episto- 
lis  manu  illius  ipsius  scriptis.  quas  habet  in  Academia 
Craroriensi  lo.  B rose  ins. 

Broscius  hatte,  wie  er  selbst  ausdrücklich  mitthcilt,  die  Absicht, 
alle  Briefe  des  Copernicus ,  die  in  seinen  Besitz  gekommen  waren, 
durch  den  Druck  zu  veröffentlichen.  Leider  ist  sein  Vorhaben  jedoch 
nicht  zur  Ausführung  gekommen.  Veröffentlicht  ist  durch  ihn  nur  jener 
Brief  Gieses  an  Kheticus.  worin  Letzterer  aufgefordert  wird,  gegen 
Osiander'K  Impietät  in  Betreff  der  untergeschobenen  Vorrede  zu  dem 
Werke  de  revolutionibus  einzuschreiten. 

Wohin  die  Briefe  des  Copernicus,  welche  Broscius  *  besessen  hatte, 
nach  dessen  Tode  gekommen  sind,  wissen  wir  nicht.  Auf  den  grossen 
Polnischen  Bibliotheken  sind  sie  bis  jetzt  vergeblich  gesucht  worden.  — 

Den  literarischen  Reliquien  von  Copernicus  hat  man  in  den  letzten 
Decennien  mit  besonderm  Kifer  an  verschiedenen  Orten  nachgespürt.  Es 
ist  jedoch  bis  jetzt  nur  gelungen,  im  Ganzen  Itt  Briefe  des  grossen 
Maunes  dem  Staube  der  Archive  zu  entziehen. 

Der  erste  Brief  des  Copernicus,  welcher  der  Oeffentlichkeit  über- 
geben wurde,  war  ein  kurzes  Schreiben  an  den  Herzog  Albrecbt  von 
PreuBsen  d.  d.  21.  Juni  1541  (in  den  Beiträgen  zur  Kunde  Preussens 
IL  266)  .  Ausser  diesem  Briefe  besitzt  das  Königsberger  Archiv  noch 
ein  zweites  kürzeres  Schreiben  an  den  Herzog  Albrecht  d.  d.  15.  Juni 
1541.  — Diese  beiden  Briefe  sind  in  deut  scher  Sprache  geschrieben : 
alle  übrigen  in  lateinischer  8prache. 


Digitized  by  Google 


KHIEFE. 


141 


Von  den  lateinischen  Briefen  des  Copernicus  wurde  zuerst  ver- 
öffentlicht (in  Crelles  Journal  1845  Bd.  XXIX  Heft  2i  ein  Schreiben  an 
den  Bischof  Dantiscus  d.  d.  27.  Juni  1541  ,  welches  durch  den  Fürst- 
bischof Krasicki  an  die  Königliche  Bibliothek  zu  Berlin  gekommen  ist. 

Vier  Briefe  des  Copernicus  sind  dadurch  gerettet,  dass  sie,  den 
Plünderungen  der  Frauenburger  Archive  durch  Freundeshand  glücklich 
entgangen,  als  Kriegsbeute  nach  Schweden  geführt  worden  waren.  Bei 
seinen  Kriegen  mit  Sigismund  III  hatte  Gustav  Adolph  nämlich  ausser 
den  Ermländischen  Bibliotheken  auch  viele  Manuskripte  aus  dem  bi- 
schöflichen und  dem  Kapitels-Archive  nach  Schweden  schaffen  lassen.  — 
Von  dort  wurde  ein  Tbeil  dieser  Archivalien  auf  Ansuchen  der  preussi- 
scheu  Regierung  im  Jahre  1798  zurückgeschickt  und  dem  Königsberger 
Archive  übergeben.  Unter  deusclben  befanden  sich  auch  zwei  Briefe 
des  Copernicus  (an  das  Domkapitel  d.  d.  2.  October  1518  und  an  den 
Domherrn  Felix  Reich).  Diese  Spuren  weiter  zu  verfolgen  wurde  im 
Jahre  1852  die  Universitätsbibliothek  zu  Upsala  einer  Durchmusterung 
unterworfen .  und  hier  fanden  sich  noch  zwei  weitere  Briefe  vor,  an 
den  Bischof  Mauritius  Fcrber  d.  d.  20.  Februar  1521  und  an  den  Bi- 
schof Dantiscus  d.  d.  25.  April  1538.  Diese  beiden  Briefe  sind  abge- 
druckt in  meinen  »Mittheilungen  aus  Schwedischen  Archiven  und  Biblio- 
theken« S.  9  und  10. 

Den  reichsten  Zuwachs  an  Copcrnicanischen  Reliquien  brachte  die 
Warschauer  Ausgabe  der  Werke  des  Copernicus.  Hier  wurden  zunächst 
fünf  bis  dahin  ganz  unbekanute  Briefe  des  Copernicus  an  Dantiscus 
publicirt,  geschrieben  in  den  Jahren  1583  II.  April),  1538  (17.  März 
und  2.  Deceniber)  und  1539  II.  Jan.  und  II.  März.  Leider  vermeiden 
die  Warschauer  Herausgeber  geflissentlich  jede  Quellenangabe ,  und 
auch  anderweitig  ist  nicht  bekannt  geworden ,  wo  diese  Briefe  aufge- 
funden sind,  und  wo  sie  gegenwärtig  aufbewahrt  werden.  Der  Kurier 
Warszawoki  ^1853  p.  803)  berichtete  nur,  dass  im  Jahre  1853  die 
Originale  von  12  eopernicanischen  Briefen  für  die  erw.  Kdition  nach 
Warschau  geliehen  waren.  Vielleicht  sind  die  Schriftstücke,  welche 
neben  den  bis  dahin  anderweitig  bekannten  Briefen  in  der  Warschauer 
Ausgabe  der  Werke  von  Copernicus  abgedruckt  sind .  aus  der  Zer- 
streuung gerettete  Reste  der  Briefsnmmlnng.  welche  Broseius  einst  be- 


Digitized  by  Google 


11 2 


I.  8CIIKIFTKN  VON  OOPEKNICUS. 


»essen.  Ausser  den  fünf  bis  Ibb'A  ganz  unbekannten  Briefen  gab  die 
Warschauer  Ausgabe  den  Originaltext  zweier  Briefe  des  Copernieus  an 
Dantiscus  d.  d.  S  Juni  153<;  und  9.  August  1 5 :< 7 .  deren  Inhalt  bereits 
durch  eine  polnische  Uebersetzung  von  Nierocewicz«  (Zbior  pamiftniköw 
historycznich  etc.  IV.  24)  bekannt  geworden  war.  —  Diese  beiden 
Briefe  befanden  sich  nach  dem  Zeugnisse  von  Nieracewicz  früher  im 
Sibyllentempel  zu  Pulawy;  wo  sie  gegenwärtig  aufbewahrt  werden, 
ist  unbekannt.  End  lieh  findet  man  in  der  Warschauer  Ausgabe 
das  wichtige  Gutachten,  welches  Copernieus  in  Form  eine«  Briefes  an 
Wapowski  d.d.  :t.  Juni  1524  über  eine  Abhandlung  des  Nürnberger 
Gelehrten  loh.  Werner  »de  motu  octavae  sphaerae»  gesehrieben  hatte. 
Leider  ist  auch  von  diesem  »Schriftstücke  nicht  bekannt,  woher  es  ab- 
gedruckt ist. 

Nach  dem  Jahre  1854  sind  noch  zwei  Briefe  des  Copernieus  an 
Dantiscus  (d.  d.  3.  März  und  2b.  September  1 539)  in  der  Czartoryski- 
schen  Bibliothek  zu  Paris  durch  den  Grafen  Alexander  Przezdziecki  im 
Jahre  1S5G  aufgefunden  und  durch  Dominik  Szulc  in  der  Bibliotheka 
Warszawska  Ibhl  IV,  782.  783)  veröffentlicht  worden. 

Zum  Schlnss  der  Vorbemerkung  sei  hier  noch  beiläufig  erwähnt, 
dass  die  Briefe,  die  wir  von  Copernieus  besitzen,  mit  einer  Gemme  ge- 
siegelt sind,  welche  den  Apollo  mit  der  Lyra  zeigt;  an  einzelnen  Brie- 
fen  ist  das  Siegel  recht  gut  erhalten. 

In  dem  nachfolgenden  Abdnickc  sind  diejenigen  Briefe,  für  welche 
das  Original  selbst  hat  benutzt  werden  können,  diplomatisch  treu  wie- 
dergegeben;  nur  die  Abkürzungen  »iud  aufgelöst.  Diejenigen  Briefe, 
welche  wir  nur  durch  die  Warschauer  Ausgabe  kennen,  mussten  selbst- 
verständlich in  der  Form,  wio  sie  dort  veröffentlicht  sind,  abgedruckt 
werden;  die  Warschauer  Herausgeber  haben  weder  Orthographie  noch 
Interpunktion  der  Originale  beibehalten. 


UKIKKE. 


14H 


1.   An  das  ermländische  Domkapitel 
d.  d.  Mehlsack  22.  October  1518. 

Nach  dem  Original  im  StaatBarchive  zu  Köniffsberf?. 

Venerabiles  et  observandi  domiiii  maiores 

h  onora  ndi. 

Intellexi  jam  eatlem  heri  a  domino  Keiiereudissiiuo  que  digui- 
tates  vestre  de  hospicio  parando  scribunt  et  aunt  lere  procurata 
ad  utrnnique  sine  piaearins  siuc  earnariiiH  contigerit  dies.  Im- 
pulerunt  mc  literae  p.  (»reussin^i  quo  cithiR  ex  allenstein  Roluerem 
et  reeeptun  mecum  inde  burgrabhiR  in  heilsberg  plenioreiu  aeeepit 
informationell!  quo  minus  ille  de  iustitia  denegata  queri  potent. 
Coiiunisit  etiaui  mihi  dominus  KcucrcndissimuR  comiiiouere  digni- 
tates  vestraa  circa  dandum  doiniuo  Magistro  respoiiRum  si  litere 
nou  essent  euiisse,  ut  addatur  in  exemplari  quod  pateraitas  sua 
tranamiait  clauHula  haec  dass  dy  liclige  gereebtikeit  nicht  vor- 
hindert worde  quo  magis  peruersa  illorum  interpretatio  et  cauil- 
losa  praecludatur.  Nouitates  etiam  aeeepit  pateruitas  sua  quod 
Mnscouita  RURcepit  cum  Kcge  perpetuam  pacem  quibus  conditio- 
nibus  conatet  expeetat  paternitan  ruh  in  horam  intelligere.  Sic 
igitnr  tota  confidentia  vicinorum  iam  corruit.  Commendo  mc 
diguitatibus  vestris.    Ex  melRac  XXII  Oetobris  1518. 

Hiuc  etiaui  quam  primum  potero  nie  abRolvam. 

N.  Coj.p nie. 

Veneraiibm  et  speetabilibus  Dominus  prehitis  cattoniris  et 
Cajritulo  eccletrie  Varmietutis ,  dotninis  et  nuiioribus  suis 
plurimum  obteruundü. 


144 


1.  SCHIUFTKN  VON  COPERNICTS. 


2.    An  den  Bischof  Mauritius  Ferber 
d.  d.  Frauenburg  29.  Februar  1524. 

Nach  dem  Original  in  der  Universitätsbibliothek  zu  Upsala. 


Reuerendissimc  in  Christo  pater  et  domine 
doinine  gratiose. 


Cum  oliin  tempore  belli  Veucrabilis  dominus  hinricus  Stiel- 
leuberg  a  doniino  Rcnoldo  Velstet  de  pecuniis  mihi  debitis  marcas 
centum  reeepisset  et  non  longe  post  soluisset  ex  iis  marcas  XC : 
remansit  mihi  in  marcas  X  obligatus,  qua«  ad  frequentem  repe- 
titionem  liaetenus  consequi  non  possum,  sed  remittens  ine  Semper 
ad  proximam  proventuum  distributionein  soluere  promisit.  Cum 
igitur  trausactis  aliquot  mensibus  eontigisset  ut  nie  presente 
Veuerabilis  dominus  admiuistrator  quandam  peeuuie  partem  ad- 
numerasset  illi,  requisivi  eum  ut  ex  ea  mihi  tunc  fecisset  Solutio- 
nen! seeuudum  promissa  oflferens  me  quitaturum  nunc  illum  manu 
propria.  Tuuc  iteruui  noua  exceptione  me  l'raiulauit.  coegitque 
ut  prius  chirographum  eins  a  Riualdo  Veitstete  reeuperarein. 
Nunc  adveniente  heri  Venerabiii  domino  ndministratore  ef  corpora 
prebendarum  distribuente  requisivi  illum  cum  chirographo  suo  nee 
sie  profeci.  Dicente  illo  qnod  plane  volct  Lsir.  habere  pecuniam 
suam  a  domino  administrat<»ri  .*/<  et  si  quid  mihi  debeat,  hoc 
per  viam  iuris  et  iudicis  olticium  peterem.  postquam  ergo  video 
aliter  tieri  non  posse  atque  pro  dilatione  odiuin  pro  grarificatione 
ludibria  retribui.  eoactus  sequi  consilium  eins,  quo  me  distrahere 
cogitat  vel  detraudare  si  posset  recurro  ad  Reuerendissimam  d. 
vestram  et  rogn  et  supplico  —  dignetur  mihi  decemerc  arrestum 
fruetuum  sui  beneticü  douec  mihi  satisfiat  vel  ijuomodolibct  aliter 
prouidere  sua  beniguitate  ut  quod  meum  est  consequi  possem. 
Servitia  mea  cum  omni  promptitudine  JR.  d.  vestre  devoveo  quam 


BUIEKE.  1 45 

divina  dementia  longevam  conscrvet  in  omni  prosperitatc  et  felici 
gubernatione. 

Ex  Frauenburg,  teria  2  postoeuli.  Anuo  domini  MDXXIIII. 
E.  K   \).  V 

Nie.  Coppernic. 

Reterendissimo  in  Christo  patri  et  domino  domino  Mauritio, 
(/ei  yratüi  Ephropo  Vurmiemi ,  tlomino  xuo  plurimiim  oh- 
sermimlo  uttpie  yrtttioso. 


3.   An  den  Domherrn  Wapowski  zu  Krakau 
d.  d.  »ex  Varmia«*  3.  Juni  1524. 

Nach  dem  Abdrucke  in  Oopernici  opera  ed.  Varsav.  p  hlh  »qq 

Reverend«  Domino  Bernhardt)  Wapowski, 
Cantori  et  Canonieo  Eeelesiac  Cracoviensis  et 
S.  H.  Maiestatis  Poloniae  Seeretario. 

Cum  pridem  ad  nie  mittere«,  optime  Bernharde,  Johannis 
Werneri  *  •  Nuretiibergensis  editum  de  motu  oetavae  sphaerae  opus- 

*  Warinia,  der  lateinische  Name  flir  Er  ml  and,  wird  häutig  auch  flir 
den  Bischofssitz  Krauen bürg  gebraucht. 

**  Johaunes  Werner,  geb.  14üS  zu  Nürnberg,  lebte,  nachdem  er  1 4«»3 — 14«>> 
auf  der  Universität  zu  Rom  sich  ausgebildet  hatte,  als  Geistlicher  in  seiner 
Vaterstadt  bis  zu  seinem  im  Jahre  l">2s  erfolgten  Tode.  Apelt  (Reform  der 
Sternkunde  S.  <•<»  rühmt  ihn  als  guteu  üimmelsbeobachter  und  vorzüglichen 
Geometer,  der  auch  eine  tiefere  Einsicht  in  die  höhere  Geometrie  besessen. 
Dasjenige  Werk  Werners,  über  welches  Copernicus  in  dem  Briefe  an  Wa- 
powski seine  Ansieht  ausspricht,  erschien  im  Jahre  1522  zu  Nürnberg  unter 
dein  Titel:  Libellus  super  viginti  duobus  elementis  conieis.  Comentarius  in 
umieeiiu  modos  eonficiendi  opus  problematis  quod  eubi  duplicatio  dicitur. 
Dionysiodori  probleuia ,  quo  data  sphaera  piano  sub  data  rationc  secatur. 
De  motu  oetavae  sphaerae  traetatns  duo  ut  et  summaria  enarratio  ttae- 
oricae  motu»  oetavae  sphaerae 


Digitized  by  Google 


146 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPKUNICl'S. 


cnlum,  quod  a  multis  laudari  ducebas :  petiit  ex  ine  Venerabili- 
tas  tua,  ut  ci  nostram  quoquc  sententiam  de  illo  significaremus. 
Quod  eerto  tanto  libentius  fecissem,  quanto  honestius  et  revera  a 
nie  quoque  commendari  potuisset,  nisi  quod  Studium  hominis  et 
eonatum  laudarem,  et  quod  admonuit  Aristoteles,  non  solum  iis, 
qui  bene  loeuti  sunt,  gratificandum  esse  philosophis ,  sed  etiam 
non  recte  locutis,  quandoquidem  non  paruin  saepe  contulit  etiam 
de  via  notasse  viam  rectam  sequi  volentibus.  Caeteruni  ad  modieum 
utilis  est  reprehensio ,  eonfertque  parum,  quia  et  impudentis  in- 
genii  est,  uiomtim  potius  agere  velle,  quam  poe'tam.  Proinde 
etiam  vereor,  ne  mihi  suecenseat  aliquis,  si  alium  reprehendam. 
quamdiu  ipse  non  profero  meliora.  Itaque  volebain  illa  ut  sunt, 
diinittere  curae  aliorum.  atque  sit  Venerabilitatis  tuac  ut  libenter 
nostra  aeeiperet  in  summa  responsum  fuisse.  Verum  cum  anim- 
advertam,  aliud  esse  inordere  et  lacessere  queinquam,  aliud 
castigare  et  revocarc  errantem,  quemadmodum  vieissim  laudare 
aliud  est ,  quam  adulari  et  agere  parasitum :  non  invenio ,  cur 
desiderio  tuo  obsequi  non  deberem,  aut  quod  harum  rcruin  studio 
et  diligentiac,  qua  praeeipue  pollcs.  derogare  vidercr.  Ae  perinde 
ne  etiam  temere  videar  repreheudere  hominem ,  conabor  quam 
aptissime  ostendere,  in  quibus  ille  de  motu  sphaerae  tixarum 
stellanun  erraverit.  neque  eonveniat  eins  traditio,  quod  forsitan 
ad  certiorem  eiiiR  rci  eapessendam  rationem  non  parum  etiam 
condueat. 

Primnm  igitur  fefellit  cum  supputatio  temporum,  quod  existi- 
maverit  anuum  secundum  Autonini  Pii ,  quo  Cl.  Ptolcmaeus  ob- 
servata  a  se  tixa  sidera  in  ordinem  constituit,  fuisse  a  narivitate 
Christi  anno  ceiitcsimo  quinquagesimo.  cum  fuerit  secundum  veri- 
tatem  annus  139.  Ptolemaeus  enim  lib.  III  Magnae  Construetionis 
cap.  I  observatum  autumni  aequinoctium  ab  Alcxandri  Magni  morte 
anno  403  ait  fuisse  Antonini  anno  tertio.  A  morte  vero  Alcx- 
andri ad  Christi  nativitatem  numerantur  anni  pariles  Aegyptii  323 
et  130  dies.    Nam  a  prineipio  regni  Nabonassari  ad  Christi  nati- 


Digitized  by  Google 


UU1EKH. 


t  IT 


vitatem  supputaut  annos  pariles  747  et  dies  130.  De  quo  non 
vidco  dubitnre  ucque  auctorem  hunc.  ut  apparet  prop.  22,  uisi 
quwl  additur  dies  unus  secundum  canoues  Alphonsinos,  idque  ideo. 
quod  Ptolemaeus  ineipit  a  meridie  primi  diei  ;Calendis,  non  pridie 
Cal.  primi  mcnsis  ThqJ  apud  Acgyptios,  annos  Nabonassarios  et 
Alcxandri  Magni.  Al))honsus  autcm  a  meridie  Ultimi  diei  prae- 
eedentis.  quemadmoduin  nos  a  meridie  ultimi  diei  mensis  Dccem- 
bris  annos  Christi  supputamus.  A  Nabonassaro  autem  ad  exeessum 
Alexandri  Magni  Ptolemaeus  eodem  Hb.  cap.  S  numerat  annos 
424.  Cui  astipulatur  Censorinus  de  die  natali  ad  C.  Cornelium 
scribens,  auctoritate  M.  Varronis.  Kelinquntur  ergo  ex  annis  747 
et  1  30  diebus  323  anni  et  1 30  dies,  videlicct  ab  Alexandri  morte 
ad  Christi  nativitatem .  atque  hinc  ad  Ptolemaci  observationeni 
iam  dictum  anni  pariles  139  dies  303.  Ergo  observatum  a  Pto- 
lemaeo  aequinoctium  hoc  autumui  constat  fuisse  a  nativitatc 
Domini  annorum  parilium  140,  nona  die  mensis  Athyr:  Romano- 
rum  vero  annorum  130,  id  est  die  25  septembris  Antonini  tertio. 

Kursus  idem  Ptolemaeus  libro  V  Magnat'  Construetionis  cap.  3 
in  observatioue  solis  et  lunae ,  anno  secundo  Antouini.  supputat 
annos  Nabonassarios  SS5  et  203  dies.  Fuissent  ergo  a  Christi 
nativitate  anni  transacti  pariles  13s  et  73  dies.  Exiudc,  post 
dies  fortassis  54,  14  nempe  Phannuti,  nono  quo  Ptolemaeus  sidus 
Basilisenm  observavit,  erat  a  nativitate  Christi  Uomanorum  annus 
139,  22  dies  Februarii.  Atque  lue  Antonini  annus  seeundus, 
quem  putat  auetor  iste  150  fuisse;  fefellit  igitur  ipsum  supra  II 
annos.  Adhue  autem  si  quis  dubitet  et  Iiis  non  eontentus  cupiat 
et  iam  huins  rei  eaperc  experimentum ,  meminisse  «lebet,  teinpus 
esse  numerum  sive  mensuram  motus  coeli  secundum  prius  et 
posterius,  hinc  etenim  anni,  meuses,  dies  et  horae  nobis  eonstant. 
Mensura  autem  et  mensuin  vieissim  se  habent,  relativa  sunt  enim. 
Porro  canoncs  Ptolemaei  cum  cssent  adhuc  ex  recenter  a  sc  ob- 
servatis  conditi.  credibile  non  est,  errorem  aliquem  ab  Iiis  sensu 
perceptibilem   vel  discrepnntiam  eos  eontinere .   qunminus  suis 


Digitized  by  Google 


148 


1.  SCHRlFTßK  VON  COt>EKNlCC8. 


principiis,  quibus  incumbunt,  non  congruerent.  Quae  cum  ita 
sint,  si  loca  solis  et  lunae  circa  Basiliscum,  organis  astrolabieis 
inventa  a  Ptolemaco  auno  secundo  Antonini.  9  diebus  Plianuuthi 
mensis,  ö  horis  et  dimidia  a  meridie  transactis,  per  tabulas  ipsius 
inquirendo  numeret,  non  inveniet  ea  post*innos  Christi  119,  sed 
post  138  anuos,  88  dies  et  horas  quae  sunt  Nabonassari 
885  anni  et  horae  5y2-  Ita  iaiu  error  iste  inanifcstus  est,  qui 
illius  inquisitionein  de  motu  octavae  sphaerae  plerumque  infecit, 
ubi  temporum  facit  mentionem.  Alius  error  non  minor  praccedeute 
est  in  ipsa  eius  hypothesi,  in  qua  existimat,  400  annis  ante  l*to- 
lemaeum ,  acquali  tantummodo  motu  non  errantia  sidera  fuisse 
niutiita;  quae  ut  apertiora  magisque  perspieua  fiant,  quae  inferius 
dieentur,  auimadvertenda  puto. 

Seicntia  stellarum  est  cx  eorum  nuinero,  quae  praeposterc 
cognoscuntur  a  nobis  quam  seeuudum  naturain.  Quemadmodum 
verbi  gratia :  prius  natura  novit,  vieiniores  esse  terrae  planetas. 
quam  fixa  sidera;  deiude,  quod  sequitur,  ut  minus  vibrantes  ap- 
parcant  nobis,  est  contraria;  antea  visi  sunt  non  sciutillare,  et 
exinde  cognitum  propinquiores  esse  terrae.  Ita  pariformiter  prius 
deprehensum  est  a  nobis  inaequales  videri  stellarum  niotus,  postea 
epieyclos  esse  excentricos  aliosve  eirculos,  quibus  ita  ferantur. 
ratioeiiiamur.  Atque  ideo  dictum  id  esse  velim,  quod  oportuerit 
priscos  illos  philosophos  priinum  loea  stellarum  instrumentoruni 
artifieio  notare  cum  temporum  intervallis  et  ea  tanquain  manu- 
duetione  quadum  ,  uc  infinita  quaestio  de  motu  coeli  remaneret. 
ratiouem  aliquant  de  eis  certain  percunetari,  quam  tuue  visi  sunt 
iuvenisse,  quouiam  consideratis  visis,  quae  stellarum  locis  asti- 
pulutionc  quadain  omuibus  conveniret.  Ita  etiam  de  motu  octavae 
sphaerae  sc  habet,  quem  prisci  mathematiei  ob  nimiam  eius  tar- 
ditatem  nobis  ad  plenuin  tradere  non  potucrunt,  sed  vestigia  eorum 
sequenda  sunt  investiere  cum  volcntibus  et  eorum  considera- 
tionibus  tanquain  testamento  relietis  inhaerendum.  Quod  si  sensui 
inhaerens  putaverit  illis  non  eredenduin  in  ho<\  certe  huie  clausa 

^pigitized  by  Google 


HK'IKKK. 


1  19 


est  ianua  luüus  artis.  et  ante  ogtium  reeubans  acgrotantium 
gomnia  de  motu  octavac  sphacrac  gomniabit,  et  nicrito,  utpote 
qui  per  eorum  ealumniam  exigtimaverit  suae  hallucinationi  sub- 
veniendum.  Conßtat  autem  illog  gumma  diligentia  et  Rolcrti  in- 
genio  illa  omnia  obgervagge,  qui  multa  et  praeelara  inventa  et 
admirationc  digna  nobig  rcliquerunt.  Qnamobrcm  perguadere  mihi 
haudquaquam  poggum,  in  aeeipiendig  stellarum  locig  cog  erragge 
vel  in  quarta,  vel  in  quinta,  give  etiam  gexta  parte  uniug  gradug, 
ut  liic  anetor  exigtimat,  de  quo  postea  latiug. 

Illud  quoque  i)raetermittendum  non  est,  in  omni  motu  giderco, 
cui  divergitag  inegt,  totam  revolutionein  ante  omnia  degiderari,  in 
qua  intclligatnr  omneg  motug  apparenteg  differentiug  pertrangivigge. 
Divergitag  nempe  appareng  in  motu  egt,  quae  impedit,  ut  per 
parteg  tota  revolutio  et  aequalitag  motug  metiri  poggit.  Sed  gicut 
in  inquigitione  cnrgug  lunarig  lHolemaeug  et  ante  eum  Hipparchus 
Rhodius  magna  ingenii  gagacitate  congideraverunt,  oporterc  egge 
quatuor  momenta  in  revolutione  divergitatig ,  oppogita  gibi  per 
diametros  utputa  extremae  vclocitatig  et  tarditatig,  ac  utrobique 
per  trangvergum  amborum  aequalitatum  mediantium,  quadrifariani 
secantia  eircnlum,  fitque,  ut  in  primo  quadrante  velociggimng  dc- 
cregeat  motus,  in  altcro  diminuatur  mediug,  ae  rurgum  cregeat 
tardiggimug  in  tertio  quadrante,  acqualig  in  quarto.  Qua  indugtria 
geire  potuerunt  ex  obgervatig  ingpectigque  lunac  motibug,  in  qna 
cireuli  portione  quolibet  tempore  verteretur,  ac  proindc  cum  gimilig 
motug  rediigget,  intellexerunt  iam  factam  inaequalitatig  cireuitionem, 
quam  hoc  latiug  Ptolemacrfg  Hb.  IV  Magnae  Congtructionig  expli- 
cavit.  Quod  etiam  in  inquigitione  motug  octavae  gphaerae  erat 
obgervandum.  Scd  nimia  ciug  ut  dixi  tarditag,  quac  in  annorum  . 
millibug  nondum  in  ge  revereug  inaequalitatig  motug  gatig  congtat, 
non  ginit  id  gtatim  abgolvere,  quac  multag  hominum  actateg  cx- 
cedit;  poggibile  egt  tarnen,  coniectura " rationabili  ad  id  perveniri 
pogse,  adiutog  etiam  nunc  aliquibug  obgervationibug  pogt  Ptole- 
macum  adauetig,  quac  in  candem  congruerint  rationem.  Nam 


Digitized  by  Google 


I')0 


I.   SC  HUIKTKX  VON  nipKKXHTS. 


qitae  dctcniiiunta  sunt,  iiifiniram  rationem  hahcro  nou  pomwiit, 
quoniam,  si  per  tria  puncta  non  sccundum  lincam  rectum  nt  tres 
lunac  eclipses.  tres  Acronychii)  data  eircumfcrcntia  dueatur.  non 
liecbit  aliam  supcrinduccrc ,  quac  niaior  vcl  minor  fnerit  prins 
transmissa.  Scd  de  bis  alias,  ut  revertar  ad  id.  undc  digressns 
suni. 

Videndum  igitur  nobis  nunc  est.  an  reetc  se  babeat.  quod 
dicit  auetor.  Non  errantia  sidera  100  ante  Ptolemacniu  annis. 
aequali  solunnnodo  motu  fuissc  nmtata.  Porro,  ne  verboruin  signi- 
heationc  fallamnr.  aequalem  aeeipio  motum .  quem  et  niedioerem 
«Heere  solcmus:  quod  sit  inter  tardissimum  et  concitatissimum 
medius  aritbmetiea  medietate  .  Nc  eirenmveniat  nos.  quod  in 
eorollario  primo  septimae  propositionis  dieit :  tardiorem  esse  motiun 
fixarum  siderum,  ubi  penes  snam  hypothesin  aequalem  ponit. 
eaeterum  veloeiorem .  proinde  ae  si  nunquam  futurus  sit  tardior. 
In  qnibus  band  seio  an  sibi  ipsi  eonstet  multo  tardiorem  postea 
adduecns.  Assnmit  autein  aeqnalitatis  argumentum  ex  uniformi- 
tate,  qua  fixa  sidera  tantisper  a  primis  stellarum  fixarum  obser- 
vatoribus  Aristarebo  et  Timochare  usque  ad  I*tolemacum.  ae  per 
aequalia  temporum  intervalla ,  utpote  per  singulos  annorum  cen- 
renarios,  singulos  proximc  gradus  pertransiernnt.  Ut  apud  Ptolc- 
maenm  saris  apparet  repetitnm  ab  auetore  prop.  7.  Scd  hie 
tantus  mathematicus  existens  non  advertit,  quod  niillatenns  esse 
potest.  ut  circa  momenta  aeqnalitatis,  hoc  est  sectiones  eireulorum 
eclipsae  1  Omae  sphacrac  et  trepidationis.  ut  illc  notat,  uniformior 
appareat  stellarum  motus  quam  alibi.  qnoniam  contrarium  eins 
sequi  necessc  sit.  ut  tunc  maxime  varins  appareat,  minimc  vero 
•  quando  velocissimus  vel  tardißsimus  est  motus  apparens.  Quod 
vel  e  sua  ipsius  hypothesi  et  constrncrionc  debebat  animadvertere, 
et  tabulis  indc  contexris  praesertim  ultimo  canonc,  quem  ad  revo- 
lutionem  totins  aeqnalitatis  sive  trepidationis  exemplifieavit ,  ubi 
a  ducentis  annis  ante  nativitatem  Christi,  secundum  praeeedentem 
supputationem,  in  primo  annornm  centenario  rej)critur  motus  ap- 


HK1BKK. 


151 


parens  scrupul.  primorum  10  duutaxat  unitis  gradus.  In  alten» 
ceutenario  scrupula  prima  57.  Deinde  ab  ipsa  nativitate  Olirinti 
per  primum  annornm  eentenariuni  transmutatae  t'uisscnt  6tellae 
gradus  1  et  decima  fcre  et  panlo  minus  sextante  unius  gradus 
se  invieem  exeedant  motus  nub  aequalibus  temporum  spatiis. 
Qmnl  8i  eoniungas  dueentorum  aniiorum  ntrobiquc  motum,  deficiet 
in  primo  intervallo  a  duobus  gradibus  plun  quam  quinta  parte 
unius.  In  sccundo  antem  superaddet  prope  unius  quadrautem; 
sicquc  rursus  sub  aequalilms  temporihus  exeedet  motus  sequens 
praecedentem  in  dimidiu  gradu  ex  parte  quinta  deeima  fere,  eum 
antca  centesimo  quoque  anno  singulos  pertransivissc  gradus  Stellas 
fixas  Ptolemaeo  eredens  detulisset.  E  contrario  vero  cadem  lege 
assumptorum  a  sc  cireulorum  in  veloeissimo  motu  oetavae  sphaerae 
eontingit,  ut  in  400  annis  vix  unius  scrnpnli  differentia  in  motu 
•  apparente  reperiatur,  quem  videre  licet  ab  anno  Christi  600  usque 
ad  1000  in  eodem  eanone.  Similitcr  et  in  tardissimo,  ut  a  2000 
annis  in  snbsequentes  400.  Et  ratio  diversitatis  est,  quia,  ut 
dictum  est  superius,  in  uno  hemieyelo  trepidationis  a  summa  vide- 
licet  tarditate  ad  sumrnam  velocitatcm  aecreseit  semper  aliquid 
motu  apparenti,  ac  in  altero  semieirculo,  qui  a  summa  velocitate 
ad  tarditatem  sumrnam  computatus,  contrario  deercseit  motus,  qui 
antea  creverat ;  fitque  summa  augraentatio  et  dimiuutio  (rpooraupr,- 
ps-jt;  in  punetis  aequalitatis  c  diametro  oppositis  sicut  in  sole;. 
Adeo  ut  in  motu  apparente  non  sit  opus  reperire  motus  aequales 
iu  duobus  continuis  temporum  spatiis  aequalibus ,  quorum  alter 
altero  maior  sit  aut  minor,  nisi  circa  velocitatis  et  tarditatis  cx- 
tremitates,  ubi  duntaxat  ultro  citroque  aequales  circumferentias 
pertranseunt  temporis  aequalitate,  atque  ineipientes  vel  desinentes 
augeri  vel  minui,  mutua  tunc  compensatione  sese  coequant.  Nulla 
ergo  rationc  convenit  medium  fuisse  motum  eum,  qui  in  400  annis 
ante  Ptolemaeum,  sed  tardissiraum  potius,  cum  etiam  non  vidcam, 
cur  alium  divinemus  tardiorem,  de  qua  nulluni  coniecturani  habere 
hactenus  potuimus,  cum  ante  Timocharcm  nulla  stellarum  tixarum 


Digitized  by  Google 


152  I.  SCHRIFTEN  VON  rOPEUNICl  S. 


annorntio  factn  Bit,  quae  ad  nos  usquc  pcrvcnisset,  sed  ncqac  ad 
Ptolemaeum  res  miscrrinia,  astronomicas  observationcs,  quas  nos 
habemus,  ineipere  a  Timocharidc.  qui  annis  30  post  Alexandrom 
vixit  .  Cnmquc  velocissimus  etiam  motus  iam  praeterierit,  con- 
sequens  est,  in  altero  a  Ptolemaeo  semicirculo  iam  non  esse,  in 
quo  diniinuitur  motus,  cuius  etiam  non  modica  pars  praeterierit. 
Itaque  mirum  videri  non  debet,  quod  non  potucrit  hisce  suis  as- 
Kumptionibus  propius  aeeederc  ad  ea,  quae  sunt  ab  antiquis  anno- 
tata,  putaveritque  eos  errassc  in  quarta  vel  quinta  parte  unius 
gradus,  sive  etiamnum  dimidia  et  amplius,  cum  tarnen  in  nulla 
parte  Ptolemacus  maiorem  videtur  adhibuissc  diligcntiam ,  quam 
ut  nobis  non  errantium  stcllarum  motum  sine  vitio  traderet,  atten- 
dens,  quod  non  nisi  modica  eius  particula  sibi  fuisset  concessa, 
qua  Universum  illum  cireuitum  coniecturus  esset,  ubi  error  quan- 
tumlibet  insensibilis  intervenier,  in  tota  illa  vastitate  insignis- 
nimium  poterat  evenire.  Ideoque  Timochari  Alcxandrino  Ari6tar- 
chnm  adiunxisse  videtur  coactaneum  et  Mcnelao  Romano  Agrippam 
Bithynicum,  ut  nie  etiam  in  tanta  locorum  distantia  illis  consen- 
tientibus  certissima  haberet  et  indubitata  testimonia,  quominus  erc- 
dibile  sit,  eos  vel  Ptolemaeum  in  tanto  errasse,  qui  multa  alia 
et  difticiliora  ad  extremum ,  ut  aiunt,  unguem  deprehendere  po- 
tuerunt.  Nullo  demum  loco  ineptior  est  quam  in  22.  propositione 
et  pracsertim  eorollario  ciusdem,  dum  opus  boc  suum  commen- 
dare  volens,  taxat  Timocliarcm  circa  duas  Stellas,  utputa  Aristam 
Virginis  et  eam,  quae  ex  tribus  in  fronte  Scorpii  borcalior  est; 
quoniam  supputatio  sua  in  illo  deticiat,  in  bac  antem  abundet. 
ubi  nimis  puerilitcr  ballucinatur.  Cum  non  sit  cadem  utriusque 
stellac  distantia  intcr  Timocharem  et  Ptolemaeum  consideratarum, 
nempe  gradus  4'/3  sub  acquali  fere  temporis  differentia,  atque 
numerus  supputationis  illins  proindc  idem  proximc,  nihilo  tarnen 
magis  advertit,  quod  gradus  l  scrupula  addita  loco  stellae,  quam 
reperit  Timoeharis  in  secundo  gradu,  nicrito  non  posset  supplere 
«  gradus  et  scrupul.  20,  ubi  Ptolcmaens  ipsam  invenit,  et  c  con- 


HHIEFK.  .  153 

verso.  Irtcm  numerus  clevatus  ex  2«  grad.  et  10  sernpulis,  Aristae 
secundum  Ptolemaeuni  usque  ad  gradum  22'/,  redire  nt  par  est 
non  potuit,  sed  residebat  in  22  gr.  32  sernp.  Ita  existimabat 
Ulis  defecissc  ealculum,  quanto  hie  abundasset.  tanquani  observa- 
tionibus  haee  ineidisset  diversitas.  vel  quasi  ex  Athcnis  in  Thebas 
et  a  Thcbis  in  Athenas  eadem  via  non  sit.  Alioquin,  si  utrobique 
vel  addidisset  vel  subduxisset  nunicrum,  ut  paritas  rationis  postu- 
labat,  invenisset  utruinque  eodem  modo  se  habere.  Adde  etiam 
quod  revera  non  crant  inter  Timocharem  et  Ptolemaeuni  anni  1 13, 
sed  432  Holum,  ut  a  prineipio  dcclaravi;  proinde.  breviori  tem- 
pore minorem  esse  numerum  oportet,  nt  non  solum  in  serupulis  13, 
sed  in  triente  unius  gradus,  ab  observato  stellarum  motu  dissi- 
debit.  Ita  errorem  hunc  suum  imposuit  Timoehari,  vix  evadente 
Ptolcmaeo.  At  dum  existimat,  illornm  adnotationihus  non  fidendum, 
quod  aliud  restat,  quam  ut  suis  quoque  observationibus  minus 
credatur  1  Et  haec  de  motu  quoque  dcclinationis  existiraanduni  sit, 
involvit  non  ipsum  ut  ait  trepidationibus ,  instrnendo  senmdam 
hane  supra  primam.  Sed  dissi])ato  ipso  iam  fundamento,  necesse 
est  snperaedificata  eorruant  infirmaque  sint,  ac  minns  sibi  invicem 
cohacrentia.  Quid  demum  ipse  de  motu  non  errantinm  stellarum 
sphaerae  scntiani,  quoniam  alio  loco  destinata  sunt,  superfluum 
pntavi,  et  impertinens  hie  amplius  iromorari,  cum  satis  sit,  si 
modo  desiderio  tuo  satisfeecrim ,  ut  meam ,  quod  a  mc  exigebas, 
de  isto  opusculo  habcas  sententiam.  Valeat  Venerabilitas  tua 
faventissime. 

Ex  Varmia,  3.  Junii,  1524. 

Nicolaus  Copernicus. 


Die  Existenz  des  vorstehend  abgedruckten  wichtigen  Briefes  war  den 
Zeitgenossen  des  Copernicus  bekannt-  Starowolski  hatte  in  seiner  „vita  Co- 
pernici"  ausdrücklich  auf  dieses  Gutachten  hingewiesen  (vgl.  oben  Seite  140,  . 


Digitized  by  Google 


I.  SCHKIFTKN  VON  (  i  »l'KKNKTS. 


Schmerzlich  bedauerte  deshalb  auch  (tasscudi.  das»  ilim  dieses  .Schriftstück 
nicht  zugänglich  gewesen  »ei.  Er  sagt  in  seiner  ..vita  Nicolai  Coperniei"  p.  :>'.» 

icd.  Paris.  :    Vraetercu,  iptae  mria  Cnpenn'rux  ]>cr  epixtohis  dixxerrrr 

potuit:  ipuirtiui  dt'rittir  xtttix  iimymi  rnpi«  ftiixxc  iniper  prac  maiiihux  praerfttrn 
riro  Imtmii  llrnxcin  Vrufexnmi  Axtnmvmn  in  ArmUmia  Cracovicnsi.  Ixtie  ali- 
fptas  etliderit,  cum  mihi  mm  ronxtet ,  dc*iderarim  xtdttm  illam,  tputm  de  Motu 
Octarar  Sphacrap  xcripxixxe  fertur  ml  Cnntmem  ('rwociviixem  l'apouium,  umtm 
xnftret  ejr  reteribux  nmdixripnli*  et  amirix. 

Woher  den  Warschauer  Herausgebern  das  vorstehende  Gutachten,  welchem 
.sie  die  Ueberschrift  De  Octava  Sphaera  contra  Werneruin  gegeben 
haben,  zugänglich  geworden  ist ,  kann  zur  Zeit  nicht  angegeben  werden,  da 
die  Warschauer  Ausgabe  geflissentlich  ein  jedes  Citat  vermeidet,  llipler  hat, 
wie  es  scheint,  auf  ein  Citat  von  Wiszniewski  historya  literatury  polskirj 
VIII.  382  sich  stützend,  die  irrthlimlichc  Angabe  gemacht  (Spicil.  Copern 
p.  17«.r,  es  sei  der  Brief  des  C'opernicus  an  Wapowski  von  Tycho  Brahe  ver- 
öffentlicht werden.  Wenigstens  findet  er  sich  nicht  an  den  von  Wiszniewski 
citirten  Stellen,  weder  in  der  Schrift  de  couicta,  noch  auch  Opp.  edit.  Krunco- 
furt.  1«4S  tom.  II.  p.  137 


4.  An  den  Domherrn  Felix  Reich 
d.  d.  ex  Varmia  octaiia  pasce's.  a. 

Nach  einer  gleichzeitigen  Abschrift  im  Staatsarchive  zu  Königsberg 

Venera  In  Iis  denn  ine  amicc  carissinie. 

Non  est  parui  motnenti  iis,  que  suapte  natura  obseitra  ealigine 
premuntur  Lucein  darc  possc,  cum  etiam  fieri  possit,  ut  qnis  reete 
Rentiat.  quod  autem  sentit  id  eloqui  non  possit,  tale  quiddani  et  niilii 
interduin  euenirc  vereor.  Talis  est  autem  de  moneta  prussiana  ratio- 
tinatio  propter  variain  ipsius  commixtionein,  ne  dieam  eonfusionein, 
et  ideo  nihil  miror  si  ea  que  seripsi  non  statini  inteüigantur  ab  om- 
nibus.  Tentabo  igitnr  quod  dominatio  tua  queritur  intelleetum  non 
fuisse,  reddere  apertius.  Inveninms.  inqunm,  quod  libra  dinüdia 
argenti  emebatur  marcis  ij  et  seotis  VIII,  quando  tribus  partibus 


Digitized  by  Google 


KW  I  F.FK. 


1ÖÖ 


argenti  pari  quarta  pars  cris  miscchatur  et  ex  dimidia  libra  ipsius 
massac  solidos  CXll  faeiebant.  Quod  igitnr  nioncta  huiusmodi  ha- 
bucrit  dchitas  conditiones  hone  monctc  sceundnm  valorcni  et  csfi- 
mationem.  per  ea.  que  sequuntur  cxnminando  deelaratur  hoc  modo. 
Cum  enim  dieimus  in  solidis  CXll  libram  V2  pendentibus,  tres 
quartas  siue  dodrantem  argenti  pari  fuisse  secundnm  propositam 
rationem  admixtionis.  iScquitur  quod  in  tertia  parte  huius  summe 

et  sunt  solidi  XXXVII  et  tertia  nnius  solidi  siue  denarii  erit 
una  ex  dietis  quartis  argenti  puri  sive  (juarta  pars  librae  j.  Ergo 
si  XXXVII  solidos  et  tertiam  partem  solidi  addas  (.'XII  solidis 
faciet  Snmmam  solidorum  CXLVIIII  et  tertiam  partem  solidi  pen- 
dentem  librae  unius  bessern  nam  bes  denotat  duas  tereias  ali- 
enitis  totius  sieut  dodrans  III  quartas)  siue  pendentem  libram  j 
et  sextam  unius,  quod  idem  est,  quod  II  tertiae.  Hie  antem 
interpretatus  sum  bessein  per  sol.  XXXII,  prout  tota  libra  liaee 
nostra  eontinet  sol.  XLV1II  et  non  babebam  diecre  uneias  VIII. 
nam  alia  est  in  usu  libra  maxime  apud  aromatarios  quae  partitur 
in  uneias,  minor  ista  in  quadrante.  Igitur  in  dieta  solidorum 
summa  CXLIX  et  tertia  unius  completur  dimidia  libra  argenti 
puri.  Nam  enm  ipsa  pendeat  duas  tertias  librae.  si  quartam 
dempseris  (juam  ratio  admixti  aeris  deposcis  et  equipollet  sexti 

*fVi  parti  totius  librae,  remanet  libra  j.  Habcmus  ergo  valorem 
inoncte  huius  libram  dimidiam  argenti  puri. in  solidis  CXLIX,  sed 
precium  eins  solidis  CXL.  nempe  ut  dictum  est  mr.  1,  scot.  VIII: 
cedunt  ergo  dignitati  seu  estimationi  solidi  ferc  novem,  et  in  Uni- 
versum pars  qninta  deeima  proxime  valoris,  et  sie  puto  id  mani- 
festum. Si  preterea  aliud  quiddam  diffieultatjs  emerserit,  operam 
meam  pro  posse  offero.  modo  quid  boni  efticerc  possit.  Vcrcor 
autem  nisi  alitcr  fnerit  provisum  (|uam  antea  ad  peiora  rem  pro- 
ccssuram .  non  enim  eessabnnt  hoc  modo  eudere  monetam.  Cur 
enim  cessabunt  qui  ex  eo  lncrum,  damnura  vero  nulluni,  expectant 
in  quemeumque  eventum.  Intellexi  Domino  Agathio  referentc  de 
eontributione  tractari  unde  aeeipio  nihil  hoc  tempore  futurum  de 


Digitized  by  Google 


ir.fi 


I.   SCHRIFTEN  VOX  COPEKNICTS. 


moneta.  ncque  cnim  eonvenit  ut  dnplici  gravamine  onercntnr  suh- 
diti.  Itaqnc  coutribuemas  qnidem.  moneta  autem.  iacehit,  imo  non 
iaoebit,  sed  faciemus  adhuc  peiorem  et  dabimus  Regi  Domino 
Nostro  grandem  peeuniam  id  est  paleas.  grana  autem  ubi  mane- 
bunt?  Nescio,  si  non  pulcrius,  magniticentius  atque  regalius 
tnisset.  dicam  etiam  mnlto  ntilius.  diiuissa  exactione,  nionetani 
nunc  erexisse.  et  si  non  satis  id  fuisset.  postea  ad  eontributioncm 
proccssisse.  Nam  si  non  fallor,  inaiorem  profectum  et  fruetum 
reportasset  hacc  res.  auctu  eensu  publico.  nempc  perpetnum  illud 
autem  annunm  solummodo.  Sed  quidquid  sit  fateor  nie  errare 
posse,  unum  hominem  unum  ingenium  babentem  et  non  adver- 
tentcni  vcl  ignorantem,  que  ab  aliis  perpenduntur  utiliora.  Cupio 
d.  tuam  optimc  feliciterque  valere,  et  faciat  nie  Keverendissinio 
domino  nostro  scruiliaqne  mea  eommendata. 

Kx  Varmia,  octava  pasce. 

N-  C(oppnic) 
(Felici  Reich.) 


Diu  vorstehend  abgedruckte  Briefcopic  findet  sich  in  dem  oben  Seite  •'«>  IT. 
beschriebenen  Convolutc  von  Schriftstücken  Uber  die  Münze,  welche  sich  Felix 
Reich  gesammelt  hatte.  Sic  ist  gleichfalls  mit  den  dort  öfter  vorkommenden 
Worten  De  moneta  registrirt.  Die  Abschrift  ist  nicht  von  Felix  Reich  ge- 
macht, sondern  von  einer  fremden  Hand,  welche  auch  die  Anfangsbuchstaben 
des  Namens  von  Copernicus  N  C  darunter  gesetzt  hat. 

Nach  (lern  Tode  von  Reich  ist,  wie  oben  bereits  erwähnt  ist,  dessen 
Sammlung  von  Schriftstücken  Uber  die  Verbesserung  der  Preussischen  Münze 
an  Copernicus  gekommen.  Von  Copernicus  selbst  ist  spater  sein  Namenszug 
voltständig  ausgeführt ,  indem  er  ofjnif  dem  C  hinzufügte ;  ebenso  hat  er 
die  Ailresse  Felici  Reich  hinzugeschrieben.  In  späterer  Zeit  ist  der  Na- 
menszug mit  anderer  Tinte  nochmals  nachgezogen  worden.) 

Der  in  solcher  Weise  nachträglich  beglaubigte  Brief  enthält  einige  wenige 
Randbemerkungen  und  Verbesserungen  (vielleicht  von  Reich  ij,  welche  jedoch 
nicht  als  Varianten  aufgeführt,  sondern  in  den  Text  übernommen  sind. 

Die  Bestiuimuug  der  Zeit,  in  welcher  der  Brief  von  Copernicus  an  Reich 


Digitized  by  Google 


BRIEFE. 


geschrieben  ist,  kann  nur  zwischeu  den  Jahren  1526  und  152S  schwanken; 
es  sind  die  Jahre,  welchen  auch  die  übrigen  Schriftstücke  der  Reich  sehen 
Sammlung  augehören.  Jedenfalls  ist  der  Brief,  wie  Copernicus  selbst  im  Ein- 
lange hervorhebt,  nach  der  Abfassung  seiner  Denkschrift  illier  die  Münze 

geschrieben,  deren  Erläuterung  er  ja  bezweckt  .  ,«iAiV  miror,  *i  eu,  i/tme 

acri/mi ,  tum  statt  in  intet  Ii yantur  alt  nmnibus.  Tentubo  iyitur,  quml  dominatiu 
tun  oueritur,  intellectuta  noti  fuisse,  reddere  upertius." 

Nach  dem  Jahre  152S  scheint  Felix  Reich  sich  überhaupt  nicht  mehr 
thiitig  bei  den  Münzverhandlungcn  betheiligt  zu  haben.  Bei  den  Elbingcr  Ver- 
handlungen im  Jahre  1530,  welche  schliesslich  die  Einigung  mit  dem  Herzog 
thnine  schufen,  war  er  nicht  zugegen,  obwohl  er  wegen  seiner  längeren  Be- 
schäftigung mit  der  Münzfrage  zugleich  mit  Copernicus  von  dem  Bischöfe 
Mauritius  Ferber  zu  dem  Elbinger  Landtage  deputirt  war.  Dort  erschienen 
vielmehr,  wie  die  Landtags-Reeesse  melden,  als  die  Abgesandten  des  Erwlän- 
disehen  Bischofs  „die  Achtparen  und  Würdigen  Doctor  Nicolai!«  Kopperuick 
und  Herr  Alexander  Schulfeti,  der  Kirche  zu  Frauenburg  Thnuiherivn  • 


5.    An  den  Bischof  lohannes  Dantiscus* 
d.  d.  11.  April  1533. 

Nach  dem  Abdrucke  in  C'operniei  ojjera  ed.  Varsav  p  .V»3. 

Kevcrendissime  i u  Christo  Pater  et  Domino! 

l'ercepi  litteras  Keverendissimae  Dominationis  Vestrae,  e  quibus 
Ituinanitateui .  gratiain  et  t'avorem  erga  me  K.  D.  Vrae  satis  in- 
telligo;  ciuae  cum  apud  Ipsani  obtinui ,  etiani  apud  alios  qnos- 
cuinqiie  bonos  virus  eadeui  propagare  nou  dedignatur.  Quod  eerte 
uon  mein  uieritis,  sed  cognitac  Kevereudissimae  Doininationis 

*  lohauues  Flachsbinder,  geb.  Ns.">  zu  Danzig,  nannte  sich,  seit  er 
1517  durch  Kaiser  Maximilian  1  geadelt  war,  von  Hoven  oder  de  Curiis. 
in  seinem  spätem  Leben  jedoch  fast  durchweg  nach  seinem  CJeburtsorte 
Dantiscus  Er  bestieg  nach  Beendigung  seiner  diplomatischen  Laufbahn  hu 
Jahre  I5:t:i  den  Stuhl  der  Bischöfe  von  Culm .  den  er  bis  1537  inne  hatte. 
Von  1537  —  15ls  war  lohannes  Dantiscus  Bischof  von  Eruiland 


US 


I.  KCHKItTBK  VON  (OPKUNKTS. 


Vestrac  honitati  puto  tribuendum.  Utinam  mihi  possit  aliqnundo 
eoutingcre,  quibus  haee  possum  proinereri.  Uaudeo  certe  plus 
quam  (Hei  potest,  nie  talein  Dominum  et  Fautorem  invenisse. 
Quod  autem  petit  Hcvcrendissima  Dominatio  Vestra,  ut  ad  He  2o. 
huius  mensis  nie  eouferrem,  quod  et  lihentiftsime  faeerem  uon 
levem  causam  habens  tantum  Amicum  et  Fatronum  visitandi :  id 
tarnen  mihi  incidit  inlbrtunium,  ut  co  tempore  Dominum  Felicem 
et  nie  iiegotia  quaedam  et  causae  nccessariae  nos  eogant  in  loeo 
mauere.  Itaque,  uti  Kcverendissima  Dominatio  Vestra  boni  cou- 
sulat  absentiam  tune  meam,  rogo.  Sum  alioquin  accedcrc  Keve- 
rendissimam  Dominationem  Vcstram.  ut  par  est.  paratissimus.  et 
eui  plurima  alia  debeo  faecre  quod  placucrit ,  modo  id  Kevercn- 
disshna  Dominatio  Vestra  alio  tempore  mihi  insinuaverit.  Cni 
iam  non  in  petitis  gratifienri,  sed  maps  iussa  eapessere  nie  dc- 
bere  fateor. 

Ex  Frauciiburg.  Parasceve  l'ascbae.  anno  1538. 
F.  It.  D.  Vrae 

devotissiinus 
Nicolaus  Copernicus. 

lh'ri-rrmlix&imo  in  Christo  I'afri,  Domino  Domino  lounni  Eh- 
rto  (.'u/mmsi,  Domino  et  lumtori  suo  plurimtim  obscnuimto. 


6.  An  den  Bischof  lohannes  Dantiscus 
d.  d.  Frauenburg  8.  Juni  1536. 

Niuli  dorn  Abdrucke  in  Copernici  oponi  ed.  Yarsnv.  p.  '>Sl 

He  verendissime  in  Christo  Pater  et  D  um  ine 
Dom  ine  (M  einen  tissime! 

Arrepi  litteras  Itevercndissimue  Domiuationis  Vestrae,  hunm- 


Digitized  by  Google 


nitatis  plenas  et  p-atiae.  quibus  nie  adinonet  illius  familiaritatis 
et  gratiae,  quam  adhue  in  iuventnte  cuui  Reverendissima  Domi- 
uatione  Vcstra  eontraxi ;  quam  adhue  tamquain  tiorenteui  apud  se 
clurare  intelli^o.  Sicque  me  inter  suos  familiäres  commmemo- 
rando.  invitare  dignita  est  ad  nuptias  cognatae  suae.  Equidem, 
Reverendissime  Domine .  obtemperarc  dehebam  Reverendissiinae 
Dominationi  Vcstrae  et  aliquando  me  praesentare  tanto  ineo  Do- 
mino et  Patrono.  Nunc  vero  in  negotio  occupatus,  quod  mihi 
Reverendissimus  Dominus  Varmiensis  iniunxit,  abesse  nequeo. 
Qnapropter  boni  eonstilere  dignetur  istam  absentiam  meain ,  et 
sena/e  antiquam  illam  de  me  oppinionem.  quamvis  abseilte :  cum 
plus  esse  consuevit  animorum  coniunctio ,  quam  etiam  oorporuui. 
Reverendissimam  Dominationcm  Vcstrum,  in  omni  t'elicitatc.  cui 
servitia  mea  commendo,  perpetuo  valere  eupio. 

Ex  Frauenbnrg  VIII  Junii,  anno  MDXXXYl. 

Nicolaus  Copernicus. 

Rereinulissimo  in  Christo  Patri  et  Domino  Domino  loanni, 
Ejtiscopo  Culmensi,  Domino  stto  Clrmentissimo. 


7.   An  den  Bischof  lohannes  Dantiscus 
d.  d.  Frauenburg  9.  August  1537. 

N:wli  dein  Facahnilc  in  Copernici  o|H>r»  ml.  Viunnv. 

Reverendissime  in  Christi»  Pater  et  Poinine 
Dom  ine  Clement  isslme-! 

Opportnnitas  nuntii  Rcvcrendisslmae-  Dominationi»  Nestrae 
mihi  oblata  admonuit  me.  ut  etiam  mearuin  aliquid  litterarum  ad 
Reuereudissimnni  dominationom  vestraiu  darein.  Aeeepi  In»  dicbu* 


Digitized  by  Google 


I.   SCHRIFTEN  VON  COI'ERNICTS. 


ex  Vratislavia  novitates  quas  mitto  Revercndissimae  doiuinatioui 
vestrae,  etsi  verear,  iam  antiquas  esse  apud  eandem  dominationeui 
vesfram.  eo  qnod  litterac  datac  fuerint  XXVII  Junii.  Priuatim 
vero  scribitur  mihi,  Litteras  venisse  ex  curia  Hegie  Majestatis 
i'crdiuandi ,  hoc  continentes  quod  rex  persarum  instinetu  Cesuris, 
pape  et  Kegig  Lusitanie  magnig  auxiliis  Turkaiu  iiuiestat  ut  relicta 
Itaita  cum  expeditione  retrocedere  eogatur.  Inter  liebem  gallie 
et  Costa  rem  paeem  tirmatain  aiunt  data  rclieta  ducis  Mediolani 
cum  ipso  Dueatu  filio  regis  Ualloruin.  Nostri,  id  est  regia  Fer- 
diuandi ,  apud  Cassuuiam  rem  beue  gerunt ,  eo  capto  qui  per 
proditiouem  Cussouiam  eeperat,  multis  ex  liostibug  trucidatis. 
Capta  etiam  arce  muuirissima ,  unde  omuis  Cassouiae  calamitas 
orta  est.  Boemi  et  Moraui  iam  sunt  in  itinere  similiter  Slcsitc 
l)assim  vadunt  in  vngariam,  qui  forsan  «laute  Ueo  Cassouiam  et 
alia  reeuperabunt :  Dicuut  etiam  apud  nos  quod  Wcyda  petit  eon- 
eordiam  certis  comlitionibus  propositis  quo  an  aeeeptabuntur  igno- 
ramus  adbue.  Et  hoc  in  litteris,  quo  sicut  ateepi  trado  Keuercn- 
dissime  Dominationi  vestre,  Cui  servitia  mea  ae  nie  ipsum  deuoueo. 

Ex  Frauenburg,  IX  Augusti  1537. 
E.  R.  d.  vre 

devotissimus 
Nicolaus  Copernicus. 

Itcwemlissimo  in  Christo  putri  et  domino  domino  loutnti, 
dvi  yratiu  Episropo  Cuhnvmi  ur  l*onwsuniviisi&  etr/esio 
udministratori  Domino  sin»  rlcmetttissimo. 


Digitized  by  Google 


»RIEFE. 


161 


8.    An  den  Bischof  lohannes  Dantiscus 
d.  d.  Frauenburg  25.  April  1538. 

Nach  dem  Original  in  der  Universitäts-Bibliothek  zu  Upsala. 

Reuerendissime  in  Christo  pater  et  domine  Domine  Cleinen- 
tissimc.  In  negoeio  illo  Canonicatuum ,  quod  mihi  commisit  K. 
d.  vestra  (aecepto  et  communicato  consilio  cum  lt.  d.  Culmeusi) 
visum  est  non  satis  maturum  esse:  vt  ad  Capitulum  referatur 
nisi  prius  causa  Cantoris  que  superuenit,  decidatur,  quo  facto 
ad  illam  proponendam  dabitur  melior  occasio:  nisi  iuterim  aliud 
deliberauerit  Reuerendissima  dominatio  vestra.  Cui  servitia  mea 
cupio  esse  commendata. 

Ex  Frueburgo  quinta  pasche  1538. 

E.  R.  d.  vestrae 

Deuotissimus 
Nicolaus  Copnicus. 

lieuerendisnimo  in  Christo  patri  et  domino  Domino  Ioanni 
Dei  gratia  Episcopo  Varmiensi  domino  meo  Clemetitiasimo 
ac  plurimum  obseruando. 


9.   An  den  Bischof  lohannes  Dantiscus 
d.  d.  »ex  Gynopoli«*  2.  Oecember  1538. 

Nach  dem  Abdruck  in  Copernici  opera  ed.  Varsav.  p.  5&6. 

Reverendissime  in  Christo  Pater  et  Domine  Domine 
Clementissimc,  mihique  et  omnibus  observande! 

Adhortationem  R.  D.  Vrae  paternam  satis  et  plus  quam 


*  Nach  Sitte  der  Humanisten,  Eigennamen,  wo  es  irgend  möglich  war,  zu 
gräcisiren,  liebte  es  auch  Copernicus,  Frauenburg  in  Gynopoli»  umzu- 
II.  11 


r 


Digitized  by  Google 


1132 


I.  SCHRIFTEN  VON  COl'PERNIGTS. 


pateruaiu  agnoscu;  quam  etiam  intimo  corde  susccpi.  Et  quam  vis 
prioris  illius,  quam  R.  D.  Vra  prius  in  genere  habuit,  minime 
oblitus:  facerc  volebam  quod  monebat;  quia  tarnen  nun  erat  facile 
familiam  necessariam  ac  probam  protinus  invcnire,  propositum 
erat  nihilominus  intra  festa  Pasehae  i Iii  rei  finem  dare.  Jam 
vero  ne  K.  D.  Vra  opinetur.  uie  pcrendinationis  affectare  prae- 
tcxtus ,  restrinxi  tcrminum  ad  unum  mensem ,  hoc  est  usque  ad 
festa  Natalia;  neque  enim  brevior  esse  potuit.  ut  R.  D.  Vra  per- 
pendere  potest.  Oupio  enim  pro  posse  eavere,  ne  sim  offeudieulo 
bonis  actis,  quanto  minus  R.  D.  Vrae,  quae  meruit.  ut  a  me 
revereatur,  honoretur  et  plurimum  ametur;  cui  me  cum  omnibus 
facultatibus  meis  devoveo. 

Ex  Gynopoli,  seeunda  Deccmbris  1538. 
E.  R.  D.  Vrae 

obedieutissimus 
Nicolaus  Copernicus. 

lleterendissimo  in  Christo  Patri  et  Domino  Domino  loa/tni. 
Dei  gratia  Epiacopo  \rurmiemi,  Domino  suo  Cfemenfussimo. 


wandeln.  Es  hat  sich  noch  ein  zweiter  Brief  mit  der  Ortsbezeichnung  ,,Gyno- 
polia"  erhalten,  der  Seite  lf>l  abgedruckte  Brief  an  Dantiscus  d.  d.  2b.  Septem- 
ber 1 539,  woselbst  Copernicus  ausserdem  noch  das  Jahr  nach  der  Olympiaden- 
Rechnung  angegeben  hat. 

Auch  in  seinem  grossen  Werke  de  revolutionibus  orbium  caelcstiuin  hatte 
Coperuicus  au  einigen  Stellen  Frauenburg  mit  der  gräcisirten  Form  bezeich- 
nen wollen.  So  findet  sich  in  dem  Original-Manuskripte  —  wie  wir  durch 
die  Thorner  Säcular-Ausgabe  erfahren  —  III,  13  ..Frueburgo,  quam  Gyno- 
polindicere  possumus,-  IV,  7  „quouiam  Gynopolis,  quae  vulgo 
Frueburgum  dicitur;"  IV,  IG  »Gynopoli  aeeepimus  «< 

In  der  editio  prineeps  sind  die  angeführten  drei  Stelleu  sümmtlich  um- 
geändert. III,  13  hat  Oslander  den  Relativsatz  einfach  weggelassen,  IV,  7 
und  IV,  Iti  Fruebunjuiu  für  (ft/nopolis  substituirt.  —  Ursprünglich  hatte  Co- 
peruicus übrigeus  an  der  erstangefilhrteu  Stelle  III,  13  Frueburgum  gar 
nicht  gebraucht,  sondern  dafür  Warmia  gesetzt;  auch  für  Gynopolis  hatte 
<  r  anfangs  Gynaetia  geschrieben. 


Digitized  by  Google 


HKIEFE. 


10.   An  den  Bischof  lohannes  Dantiscus 
d.  d.  Frauenburg  11.  lanuar  1539. 

Nach  dem  Abdrucke  in  Copernici  opera  ed.  Yaraav.  p.  5i»2. 

Re verendissiine  in  Christo  Pater  et  Douiine 
Do  in  ine  C  lerne  ntissime ! 

Feei  iam ,  quod  nullo  iure  omittere  debui  vcl  potui,  in  quo 
spero  monitis  R.  D.  V.  a  nie  satis  esse  factum.  Caeterum  quod 
seire  ex  nie  petit,  quanto  tempore  vixerit  felicis  recordationis 
quondara  Lucas  a  Waczelrodt,  R.  D.  V.  praedecessor,  avunculus 
uieus :  vixit  annos  04,  menses  5;  in  episcopatu  anuis  23;  obiit 
penultima  Martii,  anno  Christi  1522.  In  quo  illa  gcneratio  finem 
accepit,  cuius  insignia  in  autiquis  monumentis  et  multis  (»peribus 
extant  Torunii.    Commcndo  iam  obedieutiam  meam  R.  D.  Vrae. 

Ex  Fraueuburg,  11.  Jauuarii,  anno  1539. 

E.  R.  D.  Vrae 

obsequentissi  mus 
Nicolaus  Copernicus. 

HeverenJissimo  in  Christo  Patri  et  Domino  Domino  loanni, 
Dei  gratia  Episcopo  Varmiensi,  Domino  suo  clementisaimo . 


11.    An  den  Bischof  lohannes  Dantiscus 
d.  d.  Frauenburg  3.  März  1539. 

Nach  dem  Abdrucke  in  der  Biblioteka  Warszawska  1857. 

Reverendissinie  in  Christo  Pater  et  Dominc 
Domine  clcmentissime. 

Heri  bouae  meinoriae  Felix  Custos  et  Canonicus  ex  huina- 

nis  factus  traditus  est  sepulturae.    Canonicatum  et  praebeudam 

11» 


Digitized  by  Google 


164  I.  SCHRIFTEN  VON  COl'PERNICÜS. 


vaeantem  pro  Domino  Raphaele  Conopat  procuratorio  nomine  ac- 
ceptavi,  et  de  ea  promoveri,  ipsamque  illi  conferri  feci?  secundum 
fonnam  literarnm  apostolicarum  vigore  nominationis  serenissimae 
Reginae  Poloniae.  Quod  supra  est  Reverendissima  Dominatio 
Vestra  dignetur  consensuni  suum  praebere.  cnmque  Capitulo  suo 
significare ,  ut  detur  illi  vel  mihi  Proeuratori  possessio  vacantis 
praebendae.  In  quo  Reverendissiuia  Dominatio  Vestra  ad  rem 
litterarum  apostolicarum  faciet,  Domino  vero  Palatino  Pomerauiae 
eiusque  filio  et  mihi  gratiam  singularcm,  quam  erga  Rcverendis- 
simam  Domiuationem  Yestram  studebimus  promereri.  Ex  Frauen- 
burg. III  Martii  a.  MDXXXIX. 

Servitor 
Nicolaus  Copernic. 

Reterendinsimo  in  Cfiristo  Patri  et  Domino  Domino  loannt, 
Dei  gratiu  Episcopo  Varmiemi,  Domino  meo  elementU&imo. 


12.   An  den  Bischof  lohannes  Dantiscus 
d.  d.  Frauenburg  11.  März  1539. 

Nach  dem  Abdruck  iu  Copernici  opera  ed.  Varsav.  p.  5H8. 

Re  verendissime  in  Christo  Pater  et  Domine 
Domine  Clementissime! 

Hodie  annuente  et  conscutiente  R.  D.  Vra  obtinui  a  Capi- 
tulo possessionem  Canonicatus  et  Praebendae ,  vacantium  per 
obitum  bonae  memoriae  Felicis  pro  Domino  Raphaele  a  Conopat. 
pro  quo  ago  gratias  R.  D.  Vrae,  neque  dubito  quin  ipse  Raphael 
recognoseet  haue  bcnevolentiam  R.  D.  Vrae  una  cum  Domino 
Palatino  Pomerauiae  patrono  suo,  uti  par  est.    Cupio  et  ago  me 


Digitized  by  Google 


HUIEFE. 


16:» 


commendatum  esse  exiraie  R.  D.  Vrae.  cui  servitia  raea  de- 
voveo. 

Ex  Fraueuburg,  11.  Martii  1539. 
E  R.  D  Vrae 

obsequentissimus 
Nicolaus  Copernicus. 

Reverendüsimo  in  Christo  Patri  et  Domino  Domino  loanni, 
Dei  gratia  Epucopo  T'armiemi,  Domino  suo  Clementissimo. 


13.  An  den  Bischof  lohannes  Oantiscus 
d.d.  »ex  Gynopoli«  28. September  1539. 

Nach  dem  Abdruck  in  der  Biblioteka  Warazawska.  1S69. 

Revereudissiine  in  Christo  pater  et  domiue .  domine  cleuien- 
tissime.  Petiit  nuper  ex  me  Revereudissima  Domiuatio  vestra : 
ut  epitaphium  quondam  Lucae  episcopi,  antccessoris  Reverendis- 
simae  Dominationis  vestrae.  avunculi  mei.  quod  olim  a  se  factum 
mihi  miserat.  remittercm  Reverendissimae  Dominatioui  vestrae. 
Mitto  igitur  eius  exemplum.  quoniam  de  manu  propria  Reveren- 
dissimae Dominationis  vestrae  apad  mc  non  cxstat.  Doleo  equidem 
quod  ad  usum  destinatum  non  pervenerit:  cum  iam  antea  aliud 
quoddam  sepulcro  fuisset  insculptum.  parum  habcns  odoris  sapo- 
risque  minus.  Sed  quod  procuratum  sie  erat  et  paratum  Uli 
adhuc  in  humanis  volenti.  Cupio  et  precor  Reverendissimae  Do- 
minationi  vestrae  longacvam  valetudinem  ad  increinentum  eccle- 
siae  suae  et  suorum  consolationem.   Cui  servitia  mea  devoveo. 

Ex  Gynopoli  XXVIII  Septembris  olymp.  579  anno  primo. 
Episcopalis  Reverendissimae  Dominationis  vestrae 

devotissimus 
Nicolaus  Copernicus. 

liecerendissimo  in  Christo  patri  et  domino.  Domino  Ioanni 
Dei  gratia  Episcopo  Varmiensi,  domino  suo  efementmtmo. 


Digitized  by  Google 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPPERNICUS. 


I 

14.   An  den  Herzog  Albrecht  von  Preussen 
d.  d.  Frauenburg  15.  Juni  1541. 

Nach  dem  Original  im  Staatsarchiv  zu  Königsberg. 

Durchlauchter  vnnd  hochgeborner  füret  genciligcr  herre. 
mcyne  vlessige  vnd  gutwillige  dinste  sein  E.  f.  G.  alle  zecit  be- 
reith  E.  f.  G.  auff  ewer  briff  vnd  schreibe  tw  ich  wissen  vnd 
czucrkennen  Nach  dein  ich  ann  königlicher  Maiestät  zcu  polen 
Doctori  Joanni  benedicto  geschreben  habe,  meinen  besten  vleis 
nach  zcu  erkundigen  wie  dem  Erentvesten  vm\  gestrengen  herrn 
Georgio  von  kuuhaini  E.  f.  d.  amthman  in  seiner  Swacheit  mochte 
geholfen  werden,  hett  mich  verhofft  es  solde  mit  demseibigen 
briflfaboteu  antworth  gefallen  sein.  Szo  hab  ich  bis  her  vom 
obgenanten  doctor  keinen  brifF  vborkomeu.  das  mich  wundert. 
Habe  ich  E.  f.  G.  der  Sachen  halben  nichts  eingentlichs  wissen 
zcu  schreibeu.  Byn  noch  derhalben  gesint  mit  zcufelliger  bot- 
schafft dem  selbiger  doctor  widdrvmb  zcu  schreiben  in  der  sel- 
bigen Sachen,  alz  dan  was  ich  von  ein  erfaren  werde  wil  ich  an 
verzcog  zcu  stellen  E.  f.  g.  der  ich  meine  vlessige  vnd  vn ver- 
drossene dinste  thu  demutiglich  bevolen. 
Datum  Frauenburg  XV.  Junii  1541. 
E  .f.  d. 

stetiger  dyner 
Nicolaus  Cojnicus. 

Dem  durchlautigen  vnd  hochgebomen  von  gof*  genoden 
Albrechten  Margrauen  zcu  brandemburg  In  preussen  end 
wenden  hertzog  burggrofen  zcu  Xorenberg  vnd  fursten  zcu 
Rügen,  meinem  gtmligisten  /tcrrnti. 


Digitized  by  Google 


BRIEFE. 


107 


15.   An  den  Herzog  Albrecht  von  Preussen 
d.  d.  Frauenburg  21.  Juni  1541. 

Nach  dein  Original  im  Staatsarchiv  zu  Königsberg. 

Durchlautiger  hochgeboruer  fürst  geuediger  herr.  Ich  hab 
gestern  ersten  vom  königlicher  Majestät  zcu  polen  doctori  joanni 
benedicto  ein  briff  vnd  auff  mein  schreben  von  wegen  des  eren- 
ucsten  Georgen  kunhaim  hauptmaii  zcu  Tapiau  etc.  antwort  vbir- 
komen.  Die  weil  aber  ann  das  nichts  von  andern  besonderlichen 
addir  fremden  sacken  berurth  wirt.  hab  ich  E.  f.  g.  denselbigen 
hauptbriff  zcu  gestählt,  aus  welchem  E.  f.  g.  des  selbigen  doctoris 
rath  vnd  dunken  wirdt  vernehmen,  wvst  ich  doneben  was  bessere 
zcu  zeuschissen  do  mit  dem  glitten  herren  E.  f.  g.  amptsmanu 
beholflig  sein  zcu  seiner  gesundheit  erstatunge,  solten  mir  kein 
arbeit  mue  vnd  surge  E.  f.  g.  zcuwolgefallen  deren  ich  mich  thue 
vleissig  bevehlen  vordrislich  sein.  Datum  frauenburg  am  XXI 
Junij  Im  MDXLI  iore. 
E.  f.  D. 

underteniger  diner    Nicolaus  C opticus. 

Dem  Durchlauchtigen  vnd  hochgeborn  fursten  von  Oots 
gnoden  Albrechten  Margrauenn  zcu  brundenburg  zcu  prei- 
sen vnd  wenden  herzcogen  burgrefen  zcu  Xorimberg  vnd 
furzten  zcu  Rügen  meinem  gnedigstn  herren. 


Digitized  by  Google 


ItiS 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPI'EKNICUS. 


16.    An  den  Bischof  lohannes  Dantiscus 
d.  d.  Frauenburg  27.  Juni  1541. 

Nach  dem  Original  in  der  Kgl.  Bibliothek  zu  Berlin. 


Reuerendissime  in  Christo  pater  et  domine  Domine  clemen- 
tissime.  accepi  litteras  Reuerendissime  dominationis  vestre  hu- 
ruanissinias  et  admodum  familiäres,  quibuscum  etiam  non  dedi- 
gnata  est  mittere  ad  lectorem  librorum  meorum  epigramma  elegans 
sane  et  ad  rem.  non  meis  meritis  sed  Reuerendissime  dominationis 
vestre  benevolcntia  singulari,  qua  studiosos  prosequi  solet.  Ipsum 
igitur  Reuerendissime  dominationis  vestre  titulum  operi  meo  in 
fastigio  praepouam.  si  modo  dignum  sit  opus,  quod  a  Reueren- 
dissima  dominatioue  vestra  exornari  tantopere  mereatur,  quod 
tarnen  dictitant  nie  doctiores  esse  aliquid ,  quibus  obsequi  decet. 
Ego  vero  singularem  benevolentiam  et  affectum  erga  me  paternum, 
quo  me  prosequi  non  cessat  Reuerendissima  dominatio  vestra, 
quantum  in  me  est  promereri.  eique  in  omnibus  quibus  possum, 
vti  debeo  seruire  et  obsequi  cupio. 


Keuerendissimo  in  Chritto  patn  et  domino  Domino  Ioanni 


Ex  Frauenburg  XXVII.  Junii  1541. 

E.  R.  d.  v. 


obsequentissimus 
Nicolaus  Copnicus. 


dei  gratia  Episcopo  Varmiensi  domino  meo  clementissimo. 


E. 


Das  Sendschreiben  von  Coppernicus 
an  Bernh.  Wapowski  gegen  Joh.  Werner's  Schrift 
„de  motu  octavae  sphaerae" 

in  gereinigter  Textes-Recension. 


Vorbemerkung. 

Das  Gutachten,  welches  Coppernicus  auf  Ansuchen  seines  Jugend- 
Freundes  und  einstigen  Stndien  -  Genossen ,  des  Krakauer  Domherrn 
Bernh.  Wapowski,  Aber  die  Schrift  eines  gleichzeitigen  Mathematikers, 
Joh.  Werner  aus  Nürnberg,  abgefasst  hat,  ist  zwar  schon  unter  den 
Briefen  (S.  145 — 151)  abgedruckt:  allein  der  Text  hat  dort  nur  in 
sehr  verderbter  Gestalt  mitgetheilt  werden  können.  Die  zehn  ersten 
Bogen  des  vorliegenden  (2  )  Bandes  sind  nämlich  schon  vor  mehr  als 
einem  Decennium  gedruckt;  sie  wurden  im  Jahre  IS? 3  [unter  dem 
Titel  »Monumenta  Copernicana«)  als  Festgabe  zur  3.  Säkular-Feier  des 
Geburtstages  von  Coppernicus  ausgegeben. 

Damals  aber  war  die  Coppernicanische  Abhandlung  contra  Wer- 
nerum* nur  in  dem  verderbten  Texte  zugänglich ,  welchen  die  War- 
schauer Ausgabe  der  Werke  von  Coppernicus  bietet.  Dieser  schlechte 
Abdruck  musste  fttr  die  »Monumenla  Copemicana  u ,  gleichwie  es  für 
Hiplers  gleichzeitig  erschienenes  »Sptcilegium  Copernicanum*  geschehen 


Digitized  by  Google 


170 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPPERNICUS 


ist.  benutzt  werden,  weil  die  Warschauer  Herausgeber,  wie  bereit«  oben 
8.  154  und  Band  I,  1.  S.  222  ff.  hervorgehoben  ist,  auch  nicht  die 
geringste  Andeutung  über  den  zeitigen  Aufbewahrung*  -  Ort  des  von 
ihnen  eutdeckten  Manuskripts  hinzugefügt  hatten. 

Durch  Polkow.vkis  1873  erschienene  Biographie  von  Coppernicus 
p.  21  r  ist  uns  erst  bekannt  geworden,  dass  der  Warschauer  Abdruck 
des  Sendschreibens  an  Wapowski  nach  einer,  dem  16.  Jahrhunderte 
entstammenden  Abschrift  besorgt  ist ,  welche  sich ,  versteckt  in  eine 
kleine  Sammlung  von  Manuskripten  und  Druckschriften  auf  der  Königl. 
Bibliothek  zu  Berlin ,  der  Durchsicht  von  Fachmännern  bis  dahin 
entzogen  hatte.  Leider  war  der  Abschreiber,  den  die  Warschauer 
Herausgeber  gewonnen  hatten,  weder  Mathematiker,  noch  mit  den  Ab- 
breviaturen des  16.  Jahrhunderts  ausreichend  bekannt.  So  erschien 
der  Abdruck  in  sehr  verderbter  Gestalt  mit  argen  Lesefehlern ,  denen 
sich  dann  noch  eine  nicht  geringe  Zahl  von  Druckfehlern  anschloss. 

Eine  Beschreibung  der  Berliner  Handschrift  ist  Bd.  I,  Thl.  2, 
8.  222  ff.  gegeben ;  noch  eingehender  ßndet  sie  sich  in  den  Mitthei- 
lungen des  Coppernicus- Vereius  I,  19  ff. 

Eine  zweite,  gleichfalls  aus  dem  16.  Jahrhunderte  stammende  Ab- 
schrift des  Copperuicanischen  Sendschreibens  an  Wapowski  hat  Curtze 
in  der  K.  K.  Hofbibliothek  zu  Wien  aufgefunden;  auch  von  dieser 
Handschrift  ist  von  Curtze  a.  a.  0.  und  Band  1,  Theil  2,  8.  223  eine 
Beschreibung  gegeben*.  Eine  kritische  Vergleichung  der  Lesarten  der 
Berliner  und  Wiener  Handschrift  lässt  mit  ziemlicher  Sicherheit  die 
Form  erkennen,  in  welcher  Coppernicus  den  Brief  geschrieben  hat. 

Nach  genauer  Kollation  dieser  beiden,  bis  jetzt  allein  bekannten 
Älteren  Abschriften  der  Abhandlung  von  Coppernicus  hat  Curtze  in  dem 
l.  Hefte  der  Mittheilungen  des  Coppernicus -Vereins  (S.  23  ff.)  eine 


*  Aus  der  Beschreibung  der  Wiener  Kopie,  welche  Bd.  I,  Thl.  2,  S.  223 
enthält,  ist  hier  dio  Bemerkung  hervorzuheben ,  welche  der  Abschreiber  an 
den  SchlusB  gesetzt  hat,  es  sei  seine  Abschrift  gefertigt  »ex  primi»  pott 
cwT«i7pa<fo>  liturü  30.  Martii  1575.« 

Ausserdem  ist  anzuführen .  dass  die  Orthographie ,  wie  sie  Coppernicus 
gebraucht,  in  der  Wiener  Handschrift  in  erheblicherem  Masse  verändert  ist, 
als  in  der  Berliner;  dagegen  hat  jene  den  Wortlaut  treuer  bewahrt  als  die 
letztere. 


Digitized  by  Google 


DAS  SENDSCHREIBEN  VON  COPPERNICUS  AN  B.  WAPOWSK1  ETC.  171 


kritische  Textes-Recension  geliefert,  welche  dem  nachfolgenden  Ab- 
drucke zn  Grunde  gelegt  ist*. 

Eine  recht  alte  Abschrift  der  Abhandlung  von  Coppernicus  »contra 
Wernerum  de  oetava  sp/tatrw  besass  einst  die  Strassburger  Stadtbiblio- 
thek. Sie  war  noch  zu  Lebzeiten  von  Coppernicus,  im  Jahre  1531, 
also  bereits  7  Jahre  nach  Abfassung  jenes  Sendschreibens  an  Wapowski 
kopirt;  wir  erfahren  dies  durch  die  Schluss-Bemerkung  des  Abschreibers : 
»Detcripta  Pragae  ex  D.  Hagetii  exemplari  men$e  Januar  tu  MDXXXI.« 
Von  dem  in  dieser  Notiz  erwähnten  Besitzer  der  Prager  Handschrift 
wissen  wir  nur,  dass  er  eifriger  Sammler  werthvoller  astronomischer 
Manuskripte  gewesen  ist.  Wahrscheinlich  war  er  der  Vater  des  in  der 
mcdicinischen  und  astronomischen  Literatur  nicht  unbekannten  Leib- 
arztes des  Kaisers  Maximilian  IL.  Thaddaeus  Hayek  (•  1525,  |  1600); 
Tycho  Brahe  erhielt  von  letzterem  eine  Abschrift  des  —  vermuthlieh 
gleichfalls  von  seinem  Vater  überkommenen  —  »Commentariolm  Copernici«. 
(Vgl.  Band  I,  2.  S.  285; . 

Die  Strassburger  Abschrift  ist  leider  mit  der  Bibliothek  im  Jahre 
1S70  verbrannt.  Glücklicherweise  war  jedoch  vorher,  im  Jahre  1839, 
von  einem  gewissen  Anton  Makowski  eine  Kopie  gefertigt ,  welche  sich 
in  der  polnischen  Bibliothek  zu  Paris  ;Quai  d"  Orleans  No.  G  erhalten 
hat.  Dieselbe  hat  immerhin  eine  relative  Wichtigkeit,  wenngleich  sie 
an  ähnlichen  Mängeln  leidet,  wie  die  Berliner  Handschrift;  bezeichnend 
für  den  Abschreiber  ist  schon  die  Rand-Notiz :  »Descnpta  Strasbourg 
Mensis  Junii  JS39  p.  Antonio  Mukouski.    Vol.  D.  Jr.  7.  2.  in  4to  i«. 

Die  Strassburger  Abschrift  stimmte  —  wie  wir  aus  der  Makowski- 
Bchen  Kopie  ersehen  —  im  Ganzen  mit  dem  Wiener  Manuskripte  Überein , 
vermuthlieh  ist  das  letztere  also  gleichfalls  von  dem  Prager  Exemplare 
Hayek  s  kopirt.    Eine  genaue  Kollation  ergab  die  vollständige  Ueber- 


*  Curtze  hat  seiner  Ausgabe  des  Wapoweki-Briefes  erläuternde  Anmer- 
kungen beigegeben,  von  welchen  einige  der  wichtigsten  aufgenommen  werden 
sollen;  sie  sind  mit  [C.  gekennzeichnet.  Dagegen  wird  Bich  nur  selten  Ver- 
anlassung finden,  auf  die  raria  lectio  der  beiden  codice*,  mit  welcher  Curtze 
seine  Textes- Rccension  in  kritisch -philologischer  Weise  begründet,  näher 
einzugehen.  Die  vielen  Irrthümer  bez.  Schreibfehler  der  beiden  Absohreiber 
sind  durch  Curtze  verbessert  und  ebenso  die  von  den  Warschauer  Heraus- 
gebern in  den  Text  Übernommenen  Rand-Glossen  entfernt  worden. 


Digitized  by  Google 


172 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPPKKNICUS. 


einstimmung  bis  auf  einen  Schreibfehler,  wo  die  Wiener  Handschrift 
(Curtze  8.  29.  Z.  17)  »aequalitati*«  liest,  hat  die  Strassburger  Ab- 
schrift die  irrthtlmlicbe  Variante  » inaequali talis*.  Ausserdem  bietet 
letztere  die  richtige  Namens-Form  *Coppemicu$* ,  während  in  dem 
Wiener  Manuskripte  die  Verstümmelung  »Coppfomicuvi  erscheint. 


Epistola  Ooppernici  contra  Wernerum. 4 

Reverendo  Domino  Bernardo  Wapowski*' 
Cantori  et  Canonico  Ecclesiae  Craco  vieiisis  et 
S.  R.  Majestatis  Polonicae  Secretario 
Nicolaus  Coppernicus. 

Cum  pridem  ad  uie  initteres,  optinie  Bernharde,  Iohannis 
Werneri  Nurembergensis  editum  de  motu  octavae  sphaerae  opus- 


•  Das  Gutachten,  welches  Coppernicus  über  die  Präcessious  -  Theorie 
seines  Zeitgenossen  Joh.  Werner  abgegeben,  ist  im  I.  Bande,  Thl.  2.  S-  220  ff. 
eingehend  behandelt.  Dort  sind  auch  die  erforderlichen  Notizen  aus  dem 
Leben  Werner  s  beigebracht. 

Der  Name  Wapowski  s  erscheint  in  der  Berliner  und  Wiener  Hand- 
schrift in  den  Verstümmelungen  »Vapusky  und  »Vapoushy«. 

Nähere  Angaben  Uber  die  Lebens-Verhältnisse  von  Wapowski  sind  Bd.  I, 
Thl.  2,  S.  221  zusammengestellt.  Nach  neueren  Untersuchungen  ist  er  jedoch 
nicht,  wie  auch  ilipler  ;Spic.  Copern.  p.  172)  und  ebenso  Karlinski  (£ywot 
Kopernika  p.  12;  annahmen,  identisch  mit  »Bernardus  de  Mnyschevo«,  welcher 
nach  dem  Promotions-Buche  der  Universität  Krakau  im  J.  1493  baccalaureus 
und  1495  magister  wird.  Er  ist  vielmehr  ein  jüngerer  Studien-Genosse 
von  Coppernicus,  in  der  Universität^- Matrikel  im  J.  1493  als  »Bernardus 
ätanislai  de  Radochonycze  dioecesis  Cracoviensis«  inskribirt.    Die  Heraua- 


Digitized  by  Google 


DAS  SENDSCHREIBEN  VON  COPPEBN1CUS  AN  B.  WAPOWSKI  ETC.  173 

culum.  quod  a  multis  laudari  dicebas,  petiit  ex  me  Yenerabilitas 
tua,  ut  ei  meara  quoque  senteutiam  de  illo  significarem.  Quod 
certe  tanto  libentius  fecissem,  quanto  honestius  et  re  vera  a  me 
quoque  commeudari  potuisset,  nisi  quod  Studium  hominis  et  cona- 
tum  laudarcm,  et  quod  admonuit  Aristoteles :  *Non  tsolum  iis,  gut 
»bette  Jocuti  sunt,  gratijicarulum  eise  phiiosophis,  sed  etiam  non  recte 
docutü,  quandoquidem  non  purum  saepe  contulit  etiam  decia  notasse 
»triam  rectum  sequi  volentibus.«  Ceterum  ad  modicum  utilis  est  re- 
prebensio  eoufertque  parum,  quia  et  impudeutis  ingenii  est,  Mo- 
mum  potius  agere  velle  quam  poe*tam.  Proindc  etiam  vereor,  ne 
mihi  succenseat  aliquis.  si  alium  reprehendam,  quamdiu  ipse  non 
profero  meliora.  Itaque  volebam  illa,  ut  sunt,  dimittere  curae 
aliorum.  atque  sie  Venerabilitati  tuae,  ut  libenter  nostra  aeeiperet, 
in  summa  responsurus  fuissem.  Verum  cum  animadvertam,  aliud 
esse  mordere  et  lacessere  quemquam,  aliud  castigarc  et  revocare 
errantem,  qnemadmodum  vicissim  laudare  aliud  est  quam  adulari 
et  agere  paraaitum,  non  invenio,  cur  desiderio  tuo  obsequi  non 
deberem.  aut  quod  barum  rerum  studio  et  diligentia,  qua  prae- 
eipua  polles,  derogare  viderer.  Ac  proinde,  ne  etiam  temere 
videar  reprehenderc  hominem,  conabor  quam  apertissime  ostendere, 
in  quibus  ille  de  motu  sphaerac  stellarum  tixaruru  erraverit,  neque 
conveniat  eius  traditio,  quod  forsitan  ad  certiorem  eins  rei  capes- 
sendam  rationem  non  parum  etiam  conducat. 

Primum  'igitur  fefellit  ipsum  supputatio  temporum*,  quod  exi- 
stimaverit  annum  secundum  Autonini  Pii  Augusti,  quo  Cl.  Ptolo- 


geber  der  »Srriptores  rrrum  J'olom'carum» ,  in  deren  zweitem  (1874  erschie- 
nenen) Bande  die  «par*  posterior«  [1480 — 1535  der  •  Chrvnieorum  Btrnardi 
Vopocif  abgedruckt  ist.  gebeu  Uber  Bernhard  Wapowski  und  »eine  Familien- 
Verhältnisse  quelleninässige  Mittheilungen.  Danach  lagen  die  Familien- Güter 
Wapowce,  Radochonce  und  Dynöw  in  Galizien ;  an  letzterem  Orte  befanden 
sich  die  Familien-Gräber 

*  Die  Auaeinandersetzung,  gegen  welche  Coppernicus  sich  an  dieser 
Stelle  wendet,  tindet  sich  in  der  VmpnsAiu  Iii  der  Werner' sehen  Abhandlung 
»de  octava  »phaeru«. 


174 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPPERNICUS. 


iuaeus  observata  a  se  fixa  sidera  in  ordinem  constituit,  fuisse  a 
nativitate  Christi  anno  centesimo  quinquagesiino,  cnm  fuerit  se- 
cundum  veritatem  annus  CXXXIX.  Ptolomaeus  enim  libro  tertio 
Magnae  Constructionis  capite  primo  observatum  autumni  aequi- 
noctium  ab  Alexandri  Magni  morte  anno  CCCCLXIII  ait  fuisse 
Antonini  anno  III.  A  morte  vero  Alexandri  ad  Christi  nativitatem 
nuiuerantar  anni  pariles  Aegyptii  CCCXXIII  et  CXXX  dies.  Xam 
a  principio  regni  Xabonassarii  ad  Christi  nativitatem  supputant 
annos  pariles  DCCXLVII  et  dies  CXXX,  de  quo  non  video  dubi- 
tare  neqne  autorera  hunc.  ut  apparet  propositione  XXII.  nisi  quod 
additur  dies  unus  secundum  Canones  Alfonsinos.  Idque  ideo,  quod 
Ptolomaeus  incipit  a  meridie  primi  diei  primi  mensis  Thot  apud 
Acgyptios  annos  Nabonassarios  et  Alexandri  Magni,  Alfonsus  autem 
a  meridie  Ultimi  diei  anni  praecedentis,  quemadmodum  uos  a  meri- 
die ultimi  diei  mensis  Decembris  annos  Christi  supputamus.  A  Nabo- 
nassaro  autem  ad  excessum  Alexandri  Magni  Ptolomaeus  eodem 
libro  capite  octavo  numerat  annos  CCCCXXIIII  pariles.  Cui  asti- 
pulatur  Censorinus  de  die  natali  adC.  Cerilium*  scribens,  autoritate 
M.  Varronis.  Relinquuntur  ergo  ex  annis  DCCXLYI1  et  CXXX 
diebus  CCCXXIII  anni  et  CXXX  dies,  videlicet  ab  Alexandri  morte 
ad  Christi  nativitatem,  atque  hiuc  ad  Ptolomaei  observationem  iam 
dictam  anni  pariles  CXXXIX  et  dies  CCCIII.  Ergo  observatum 
a  Ptolomaeo  aequinoctium  hoc  autumni  constat  fuisse  a  nativitate 
Domini  annorum  parilium  CXL,  nona  die  mensis  Athyr  :  Homanc- 
rum  vero  annorum  CXXXIX.  die  XXV  septembris,  Antunini  tertio. 

Kursus  idem  Ptolomaeus  libro  quinto  Magnae  Constructionis, 
capite  tertio  in  observatione  Solis  et  Lunae  anno  secundo  Antouini 

*  Der  Adressat  des  Briefes  Je  die  natali  von  Censorinus  heisst  nach 
nouern  Angaben  Carrellus.  In  den  bis  zu  des  C'oppernicus  Zeiten  erschie- 
nenen Ausgaben  ist  stets  Ceriliiu*  gedruckt;  Coppernicus  konnte  also  auch 
nur  diese  Form  gebrauchen,  wie  sie  in  dem  Wiener  Manuskripte  wirklich  sich 
fiudet.  Die  Warschauer  Herausgeber  haben  aus  der  berliner  Handschrift  die 
N'amensforw  «Conuliutm  Uberuoiuuien. 


I 


DAS  SENDSCHREIBEN  VON  COPPERNICUS  AN  B.  WAPOWSK1  ETC.  175 

supputat  annos  Xabonassarios  DCCOLXXXV  et  CCIII  dies.  Fuis- 
seut  ergo  a  Christi  nativitate  anni  transacti  pariles  CXXXYIII  et 
LXXI11  dies.  Exinde  post  dies  XIV,  nempe  Pharmtiti  nono,  quo 
Ptolomaeus  Leonis  Basilicum  *  observavit,  erat  a  nativitate  Christi 
Romanoruii]  annus  CXXXIX,  XXII  dies  Februarii,  atqne  hic  An- 
tonini annns  secundus,  quem  putat  autor  iste  CL  fuisse.  Fefellit 
igitur  ipsum  supra  annos  XI. 

Adhuc  autem  si  quis  dubitet  et  his  non  contentus  cupiat  etiam 
huius  rei  capere  experimentum,  meminisse  debet  tempus  esse  nu- 
merum  sive  mensuram  motus  caeli  secundum  prius  et  posterius. 
Hinc  etenim  anni.  menses,  dies  et  horae  nobis  eonstant.  Mensura 
autem  et  mcnsum  vicissim  se  habeut,  rclativa  enim  sunt.  Porro 
Canones  Ptolomaei  cum  essent  adhuc  ex  recenter  a  se  observatis 
conditi,  credibile  non  est  errorem  aliquem  ab  his  sensu  percepti- 
bilem  vel  discrepantiam  aliquam  eos  continere,  quo  minus  suis 
principiis,  quibus  incumbunt,  uon  eongruerent.  Quae  cum  ita 
sint,  si  loca  Solis  et  Lunae  circa  Basiliscum  organis  astrolabicis 
invcnta  a  Ptolomaeo  anno  secundo  Antonini  novem  diebus  Phar- 
muti mensis  quinque  horis  et  dimidia  a  meridie  transactis  per 
tabulas  ipsius  inquirendo  numeret,  non  inveniet  ea  post  annos 
Christi  CXLIX,  sed  post  CXXXVIII  annos,  LXXXV1I1  dies  et 
horas  quinque  et  diraidiam,  qui  sunt  Nabonassarii  DCCCLXXXV 
anni,  dies  CCXVII1  et  horae  quinque  et  dimidia.  Ita  iam  error 
iste  manifestus  est,  qui  illius  inquisitionem  de  motu  octavae  sphaerae 
plerumque  infecit,  ubi  temporum  fach  meutionem. 

Alius  error  non  minor  praecedenti  est  in  ipsa  eius  hypothesi. 
in  qua  cxistiiuat  CCCC  auuis  ante  Ptoloiuaeum  aequali  tantum- 
modo  motu  non  errantia  sidera  mutata  fuisse  *.  Quae  ut  apertius 

*  Der  für  die  Warschauer  Ausgabe  gewonnene  Abschreiber  des  Ber- 
liner Manuskripts  hat  das  Zeichen  des  Lüwen  V.  welches  ebeuso  die  Wiener 
Handschrift  zeigt,  nicht  verstanden  und  dafür  «siduv  substituirt  C. 

Altut  error.    Die  Stelle,  auf  welche  Cuppernicus  anspielt,  findet 
«ich  in  Werne  r*a  Propositü*  VI.  und  lautet:  Si  iUupte  ßjcorum  guhrum  motu» 


170 


1.  SCHRIFTEN  VOX  COPPERMCCS. 


appareant,  utque  *,  quae  inferius  dicentur.  magis  perspicua  fiant, 
animadvertendum  pnto,  scientiam  stellarum  ex  eoram  esse  nu- 
mero,  quae  praepostere  cognoscuntur  a  nobis.  quam  secundum 
naturam.  Quemadmodum,  verbi  gratia,  prius  natura  novit  vici- 
niores  esse  terrae  planetas  quam  fixa  sidera,  deinde  quod  sequitur. 
ut  minus  vibrantes  appareant.  Nobis  e  contrario  antea  visi  sunt  non 
scintillare  et  exinde  coguitum  propinquiores  esse  terrae.  Ita  pari- 
formiter  prius  deprebensum  est  a  nobis  inaequales  videri  stellarum 
motus,  postea  epicyclia  esse,  eccentricos  aliosve  circulos,  quibus 
ita  ferantur,  ratiocinamur.  Atque  ideo  dictum  id  esse  velim.  quod 
oportuerit  priscos  illos  pbilosophos  primum  loca  stellarum  instru- 
mentorum  artificio  notare  cum  temporum  intervallis  et  ea  tamquam 
mannductione  quadam,  ne  infinita  quaestio  de  motu  caeli  rema- 
neret,  rationem  aliquam  de  eis  ccrtam  percunctari.  quam  tum  visi 
sunt  invenisse,  quando  consideratis  visisque  omnibus  stellarum 
locis  astipulatione  quadam  omnibus  conveniret.  Ita  etiara  de  motu 
octavae  spbaerae  se  habet ,  quem  prisci  mathematici  ob  nimiam 
eins  tarditatem  nobis  ad  plenum  tradere  non  potuerunt.  Sed  ve- 
stigia  eorum  sequenda  sunt  investigare  cum  volentibus  et  eorum 
observationibus**  tamquam  testamento  relictis  inhaerendam.  Quod 

per  quadringentos  anno»  in  tingulis  annorum  centenuiios  singulos  perfecerml 
gradus,  coneequens  itaque  est  eundem  Jixorum  siderum  t  not  um  ante  Ptolematum 
per  quadringentos  anno»  fere  uniformem  et  aequulem  exntitisse. 

*  Die  von  der  Parenthese  umschlossenen  Worte  sind  Konjektur  Curtze'a, 
der  sich  zu  derselben  genothigt  sah,  um  den  Satz  verständlich  zu  machen 
und  wenigstens  nichts  Neues  und  dem  Sinne  Widersprechendes  hineinzu- 
tragen. 

Die  Handschriften  bieten  übereinstimmend  Unverständliches.  Deshalb 
haben  sie  gleichfalls  eine  Aenderuog  vorgenommen,  durch  welche  sie  jedoch 
mehr  geschadet  als  genützt  haben.  Sie  haben  nämlich  die  zusammengehörigen 
Sätze  zerrissen,  indem  sie  hinter  »puto*  einen  Punkt  setzten  und  sogar  einen 
Absatz  folgen  Hessen.    (Vgl.  oben  S.  148.) 

Die  Berliner  Handschrift,  und  ihr  folgend  die  Warschauer  Ausgabe 
liest  •consideralionibtu« ,  die  Wiener  Handschrift  dagegen  bietet  daB  in  den 
Text  aufgenommene  -observationibus:  Letzteres  ist  unbedingt  vorzuziehn; 
den  Beobachtungen  der  Alten  —  meint  Coppernicus  unzweifelhaft  — 
sollen  wir  vertrauen ;  auf  ihre  sonstigen  Betrachtungen  kommt  es  nicht  an  I 


Digitized  by  Google 


DAS  SENDSCH  REIHEN  VON  COPPERNICUS  AN  B.  WAPOW8KI .  177 


si  secus  aliquis  putarit  illis  non  credendum,  in  hoc  certe  huic 
clauga  est  ianua  huius  artis,  et  ante  ostium  recubans  aegrotantium 
somnia  de  motu  octavac  sphaer.ie  somniabit,  et  inerito,  utpote 
qui  per  illorum  calumniam  existimaverit  suae  hallueinationi  sub- 
veniendum.  Con6tat  autem  illos  summa  diligentia  et  solerti  in- 
genio  illa  omnia  observasse,  qui  multa  et  praeclara  inventa  et 
adiniratione  digna  nobis  reliquerunt.  Quamobrem  persuadere  mihi 
baudquaquam  possim  in  accipiendis  stellarum  locis  eos  errasse 
vel  in  quarta  vel  quinta  sive  etiam  sexta  parte  uniue  gradus,  ut 
hic  autor  existimat,  de  quo  postea  latius. 

Illud  quoque  praetermittendum  non  est  in  omni  motu  sidereo. 
cui  diversitas  inest,  totam  revolutionem  ante  omnia  desidcrari,  in 
qua  intelligatur  omnes  motus  apparentis  differentias  pertransivisse. 
Diversitas  enim  apparens  in  motu  est.  quae  impedit,  ut  per  partes 
tota  revolutio  et  aequalitas  motus  metiri  non  possit*.  Sed  sicut 
in  inquisitione  cursus  Lunaris  Ptolomaeus  et  ante  eum  Hipparchus 
Rbodius  magna  ingenii  sagacitate  considerarunt ,  oportet  esse 
quatuor  momenta  in  revolutione  diversitatis  opposita  sibi  invicem 
per  diametros,  utputa  extremae  veloeitatis  et  tarditaris.  ac  utro- 
bique  per  transversum  amborum  acqualitatum  mediantium  quadri- 
fariam  seeantia  circulum.  fitque,  ut  in  primo  quadrante  velocis- 
siinus  decrescat  motus,  in  altero  diminuatur  medius,  ac  rursum 
crescat  tardissimus  in  tertio  quadrante,  a«'qualis  in  quarto.  Qua 
iudustria  scire  potuerunt  ex  observatis  inspectisque  Lunae  motibus. 
in  qua  circuli  portione  quolibet  tempore  verteretur,  ac  proinde, 
cum  similis  motus  rediisset,  intellexerunt  iam  factara  inaequali- 


•  Zu  dem  angezeichneten  Satze  des  Textes  hat  die  Berliner  Handschrift 
die  zutreffende  Rand-G  osse  »Coprrmeus  fol.  8'J.  Medius  </<v/ua/<«</w  motus  eo 
certioribus  rtdddar  nutmrts ,  tjun  magis  turnt  ab  aequalitatts  diflerentiis  sepa- 
ratio.* 

Auf  Blatt  8'J  der  tditio  princrps  des  Copperuicus  findet  sich  das  XV111.  Ka- 
pitel des  drittou  Buches  mit  der  Ucherft-hiift  »De  rxamiuattnne  wotns  aequahs 
»eciindum  lougduihnem» ,  und  in  diesem  wird  das  auseinandergesetzt,  was  die 

Randnote  ausspricht 

Ii.  12 


Digitized  by  Google 


17S 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPPERNICUS. 


tatift  circuirioncm,  quemadmodum  hoc  latius  Magnae  Constructionis 
libro  quarto  Ptolomaeus  explicavit.  Quod  etiam  in  inquisitione 
motu»  octavae  sphaerae  erat  observandum.  Sed  uimia  eius.  ut 
dixi.  tarditas,  qua  in  annoruin  millibus  nondum  in  sese  reversus 
inaequalitatis  motus  satis  constat,  non  sinit  id  statim  absolvere, 
(|uae  multas  hominum  aetates  excedit.  Possibilc  tarnen  est  cou- 
iectura  rationabili  ad  id  perveniri  posse  adiutos  etiam  nunc  ali- 
quibus  obscrvationibus  post  Ptoloraaeum  adauctis.  quae  in  eandein 
congruerint  rationem.  Nam  quae  determinata  sunt,  infinitaiu  ra- 
tionem  habere  non  posaunt,  quemadmodum,  si  per  tria  puneta  non 
secundum  lineam  rectara  *  data  circumferentia  ducatur.  non  licebit 
aliam  superinducere ,  quae  maior  vel  minor  fuerit  prius  trans- 
missae.  Sed  de  his  alias,  ut  revertar  ad  id.  unde  digressus  sum. 

Videndum  igitur  nobis  nunc  est,  an  recte  se  habeat,  quod 
dicit  auetor,  non  errantia  sidera  CCCC  ante  Ptoloraaeum  annis 
aequali  solummodo  motu  fuisse  mutata.  Porro.  ne  verborum 
siguih'cationc  fallamur.  aequalem  aeeipio  motum.  quem  et  medio- 
crem dicere  solemus,  quod  sit  inter  tardissimum  et  concitatissimum 
medius**.  Ne  circumveuiat  nos.  quod  in  corrollario  primo  septimae 
propositiouis  dicit  » tardiorem  esse  motum  Jixoittm  siderum « .  ubi 
peues  suam  hypothesin  aequalem  ponit.  ceteruin  velociorem,  perinde 
ac  si  numquain  futurus  sit  tardior.  In  quibus  haud  scio,  an  sibi  ipsi 
constet,  multo  tardiorem  postea  adducens.  Assumit  autem  aequali- 
tatis  argumeutuiu  ex  uuiformitate,  qua  hxa  sidera  tantisper  a  primis 
stellarum  tixarum  observatoribus.  Aristarcho  et  Timochare,  usque 
ad  Ptolomaeum  ac  per  aequalia  temporum  intervalla,  utputa  per 
siugulos  annoruin  ceutenarios.  singulos  proxime  gradus  pertrausi- 


•  Auf  die  Worte  'lineam  n-ctam*  läset  die  Warschauer  Ausgabe  eine 
Randglosse  der  Berliner  Handschrift  folgen,  ohne  sie  als  solche  zu  be- 
zeichnen -ut  tre«  lunac  ecelipses,  tres  aermyehii*. 

**  Auch  hier  hat,  nach  deiu  Schlussworte  des  Satzes,  die  Warschauer 
Ausgabe  die  Raudglosse  der  Berliner  Handschrift  »Arithinetica  medietate*  in 
deu  Text  aufgenommen. 


Digitized  by  Google 


DAS  SENDSCHREIBEN  VON  COPPERNICTS  AN  ü.  WAPOWSKI.  179 

ernnt.  ut  apud  Ptolomaeum  satis  apparet  rc]>etitum  ab  autore  pro- 
positione  septima.  Scd  hie  tantus  mathematieus  existens  uou 
aniinadvertit .  qnod  nullatcnus  esse  potest .  ut  circa  momcnta 
aeqnalitatis .  hoc  est  sectiones  circoloruin  eclipticae  decimae 
8]>haerae  et  trepidatiouis .  nt  ille  vocat.  uniformier  apparcat  stel- 
larum  motus  quam  alibi.  quaiido  contrarium  eius  sequi  neeesse 
sit,  ut  tunc  mnxime  varius  appareat,  uiinime  vero.  quando  velo- 
cissimus  vel  tardissimus  est  motus  apparens.  Quod  vel  e  sua 
ipsius  hypothesi  et  construetione  debebat  animadvertere  et  tabulis 
exinde  confectis,  praesertim  ultimo  Canone.  quem  ad  revolutionem 
totius  aeqnalitatis  sive  trepidationis  exeinplificavit.  ubi  a  ducentis 
annis  ante  nativitatem  Christi  secundum  praecedentem  supputatio- 
nem  in  priino  annorum  ccntenario  reperitur  motus  apparens  scru- 
pulorura  primorum  XLIX  dumtaxat  unius  gradus;  in  altero  cen- 
tenario  scrupulorum  primorum  LVII.  Deinde  ab  ipsa  nativitate 
Christi  per  primum  annorum  centenarium  transmutatae  fuissent 
stellae  gradu  I  et  decima  fere  parte  unius:  in  secundo  gradu  I 
et  quarta  fere.  ut  paulo  minus  sextante  unius  gradus  se  invicem 
excedant  motus  sub  aequalibus  temporum  spatiis.  Quod  si  cou- 
iungas  ducentorum  annorum  utrobique  motum.  deficiet  in  primo 
intervallo  a  duobus  gradibus  plus  quam  qninta  pars  unius.  in 
secundo  autem  superaddet  prope  unius  quadrantem.  sicque  rursus 
sub  aequalibus  temporibus  excedet  motus  sequens  praecedentem 
in  dimidio  gradu  et  parte  quintadccima  fere.  cum  antea  ccntesimo 
quoque  anno  singulos  pertrausivisse  gradus  Stellas  fixaa  Ptolomaeo 
credens  detulisset.  E  contrario  vero  eadem  lege  assumptorum  a 
se  circulorum  in  velocissimo  motu  octavae  sphaerae  contingit.  ut 
in  CCCC  aunis  vix  unius  scrupuli  differentia  in  motu  apparente 
reperiatur.  qnemadmodum  videre  licet  ab  annis  Christi  DC  us- 
que  ad  M  in  eodem  Canone.  Similiter  et  in  tardissimo.  ut  a 
II.  MLX  annis*  in  subsequentes  CCCC.    Et  ratio  diversitatis  est, 


*  Durch  einen  offenbaren  Schreibfehler  hat  die  Warschauer  Ausgabe 

12* 


r 


Digitized  by  Google 


ISO 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPI'ERNICUS. 


quia.  ut  dictum  est  superius,  in  uno  beinicyclio  trepidationis,  a 
summa  videlicet  tarditate  ad  summam  veloeitatein  accreseit  Semper 
aliquid  niotui  apparenti.  ao  iu  altcro  semicireulo,  qui  a  summa 
velocitate  ad  tarditatem  summam  computatus,  continue  deerescit 
motus,  qui  antea  creverat,  fitque  summa  augmentatio  et  dimi- 
nutio*  in  puuetis  acqualitatis  e  diametro  oppositis**,  adeo  ut  in 
motu  apparcntc  non  sit  reperire  motus  aequales  in  duobus  cou- 
tinuis  temporum  spatiis  aequalibus.  (juorum  alter  alteri  maior  sit 
aut  minor,  uisi  circa  vclocitatis  et  tarditatis  extrcmitates,  ubi  dum- 
taxat  nitro  citroque  aequales  circumferentias  pertranseunt  tcmporia 
aequalitate  atque  incipientes  vel  desinentes  augeri  vel  minui  mutua 
tunc  sese  compeusationc  coaequant.  Nulla  ergo  ratione  conveoit 
medium  fuisse  motum  eum.  qui  in  CCX'C  anuis  ante  Ptolomaeum, 
sed  tardiswmuni  tiotius.  cum  etiam  non  videam,  cur  aliutn  divine- 
mus  tardiorem,  de  quo  nulluni  conieeturam  liactenus  liabere  potui- 
mus,  cum  ante  Timocharem  nulla  stellarum  fixarum  anuotatio  facta 
sit,  quae  ad  nos  usque  pervenisset,  »cd  neque  ad  Ptoloinaeum  ***. 
Cuniqne  velocissimus  etiam  motus  iam  praeterierit.  eonsequeus  est 
in  altcro  a  Ptolomaeo  semicirculo  iam  nos  esse,  in  quo  diminuitur 
motus.  cuius  etiam  non  modica  pars  praeterierit. 

Itaque  mirum  videri  non  debet,  quod  non  potuerit  bisce  suis 
ag^umptionibus  propius  accedere  ad  ea,   quae  sunt  ab  antiquis 

»■2000«  für  »20liÜ«  anuis  gesetzt.  VVeun  die  Handschriften  nicht  deutlich  2">iiü 
geben  würden,  dürfte  schon  der  Einblick  in  die  Tafel  Werner'»  zeigen,  das» 
diese  Zahl  die  einzig  richtige  ist. 

*  Nach  dem  Worte  »deminutio«  schiebt  die  Berliner  Handschrift  die 
Glosse  ein  '«npooila^afoeat;« ,  welches  Wort  die  Warschauer  Herausgeber,  in 
»T.yiz^a-irftizw  verändert,  in  den  Text  aufgenommen  haben. 

•*  Hinter  »oppmttis«  schiebt  die  Berliner  Handschrift  die  Glosse  »nie 
in  0.»  ein,  welche  dann  von  den  Warschauer  Herausgebern  in  den  Text 
überuotuineu  ist  als  »»ich*  in  «SVe-. 

**•  Hinter  »J  tnlonuu-nm«  hat  die  Berliner  Handschrift  eine  längere  Glosse, 
welche  von  dem  Berliner  Abschreiber  der  Warschauer  Ausgabe  oln.e  Wei- 
teres in  den  Text  aufgenommen  ist  »  lies  mitten  iv  a,  astronomicas  ut>*e>  vatio/ur, 
ijnas  »os  hubvmus,  ineiperr  a  Timochuridr ,  tpti  annis  30  post  Altxai.drum 
tUU." 


Digitized  by  Google 


DAS  SENDSCHREIBEN  VON  COPPEHNICLS  AN  B   WAPoWSKI.  181 


annotata,  putaveritque  illos  errassc  in  quarta  vel  quinta  parte 
unius  gradus,  sive  etiamuum  dimidia  et  amplius.  cum  tarnen  in 
uu IIa  parte  Ptolomaeus  majoren  videtur  adhibuisse  diligentiam, 
quam  ut  nobis  non  errantium  stcllarum  motum  sine  vitio  traderet. 
attendens.  quod  non,  nisi  modiea  eius  particula.  id  sibi  fuisset 
concesaum ,  qua  Universum  illum  circuitum  coniecturus  esset,  ubi 
error  quantumlibet  insensibilis  interveniens  in  tota  illa  vastitate 
insignis  nimium  poterat  evenirc.  Idcoque  Tiniochari  Alexandrino 
Aristarcbum  adiuuxisse  videtur  coaetaneum.  et  Menelao  Romano 
Agrippara  Bithynium,  ut  sie  etiam  in  tanta  looorum  distantia  illis 
consentientibus  certissima  haberet  et  indubitata  testimonia,  quo 
minus  credibilc  sit  eos  vel  Ptolomaeum  in  tanto  errasse,  qui  multa 
alia  et  iam  difticiliora  ad  extremum.  ut  aiunt.  unguem  deprehen- 
derc  potuerunt.  Nullo  dem  um  loco  ineptior  est  quam  in  vigesima 
seeunda  propositione  *  et  praesertim  corollario  eiusdein.  dum  opus 
hoc  suum  commeudare  volens  taxat  Timocbarem  cirea  duas  Stellas, 
utputa  Aristam  Virginis  et  eam .  quae  ex  tribus  in  fronte  Scorpii 
borealior  est,  quod  suppntario  sua  in  illa  deficiat,  in  hae  autem 
abundet,  ubi  nimis  pueriliter  hallucinatur.  Cum  euim  sit  eadem 
utriusque  stellae  distautia  inter  Timocliarem  et  Ptolomaeum  eon- 
sideratarum,  nempe  gradus  IUI  et  tertia  pars  sub  aequali  tere 
temporis  differcntia,  atque  numerus  supputationis  illius  periude 
idem  proxime.  nihilo  tarnen  magis  advertit.  quod  gradus  IUI. 
scrupula  VII  addita  loco  stellae.   quam  reperit  Timochares  in 

*  Die  Stelle,  durch  welche  Coppernicus  veranlasst  ist,  ein  so  hartes 
Urtheil  Uber  Werner  auszusprechen,  findet  sich  in  der  Schrift  »de  motu  oetarae 
tphaerae»  fol.  71  im  Corollariuuj  der  Propositio  XXVII.  Sie  lautet:  »rehtti 
id  l.ijuet  de  eonsiderationihus  Timocharidia  ,  quae  in  ßxo  xidere  Ariitn  dieto  a 
compitt  i  mm  deßeiunt,  super  $tclfa  rero  illa,  quae  in  fronte  Srorpii  trium  »plen- 
didarum  Imrralior  e$t ,  meum  catculum  exredunt ,  quae  tarnen  ean»iderat<ones  per 
eundem  Timorhuridem  patratae ,  *i  xiintil  verae  fuinteiit ,  deberent  paritt  r  rinri 
a  meo  computi  uut  paritr  rundem  exsuperare.  Xon  igitur  minor  fidts  tri- 
buenda  est  mein  ranonihu*  quam  reterum  intpeclionibm  et  inventis.  Quod  Uucua- 
que  rofui  praedicti»  declarastr  exemplis.* 


Digitized  by  Google 


182  I.  SCHRIFTEN  VON  CÜl'l'ERNICUS. 

seeundo  gradu  Scorpii'.  merito  non  posseut  supplere  VI  gradus 
et  serupula  XX  .Scorpii.  ubi  Ptolomaeus  ipsam  invenit,  et  e  con- 
verso  idem  numerus  clevatus  ex  XXVI  gradibus  et  XL  scrupulis 
Aristae  secundum  Ptolomaeum  usque  ad  gradum  XXII  et  tertiam 
partem  redire,  ut  par  est,  non  potuit,  sed  residebat  in  XXII  gra- 
dibns  et  scrupulis  XXXII.  Ita  existimabat  illic  defecisse  calculuro, 
quanto  hic  abundasset,  tarn  quam  in  obscrvationibus  haec  incidisset 
diversitas.  vel  quasi  ex  Athenis  in  Thebas  et  a  Thebis  in  Atbenas 
eadcra  via  non  sit.  Alioqui,  si  utrobique  vel  addidisset  vel  sub- 
duxisset  numeruin.  ut  paritas  rationis  postulabat.  invenissct  utrum- 
que  eodem  modo  se  babcrc.  Adde  etiam,  quod  revera  non  erant 
inter  Tiinocharem  et  Ptolomaeum  anniCCCCXLIII,  sedCOCCXXXII 
soluin,  ut  a  principio  decluravi.  Proindc  breviori  tempore  minorem 
esse  numerum  oportet,  ut  non  solum  in  scrupulis  XIII,  sed  in 
trieuti  unius  gradus  ab  obscrvato  stellarum  motu  dissidebit.  Ita 
errorem  buuc  «uum  imposuit  Timochari  vix  evadente  Ptolomaeo. 
At  dum  exi8timat  illorum  annotationibus  non  fideudum,  quid  aliud 
rextat,  quam  ut  suis  quoque  observatitmibus  minus  credatur? 

Et  baec  de  in  longitudinem  motu  octavae  sphaerae*",  e  qui- 
bu«  etiam  facile  potest  intelligi,  quid  de  motu  quoque  declinationis 
existimaudum  sit.  Involvit  enim  ipsum  duabus,  ut  ait,  trepida- 
tiouibus  instrucndo  secundam  hanc  supra  primam.  Sed  dissipato 
ipso  iam  fundamentu  uecesse  est.  ut  superaedificata  corruaut  in- 
tirmaque  sint  ac  minus  sibi  inviceni  cohaerentia.    Quid  dcmum 

• 

*  In  derselben  Weise,  wie  S.  175  angeführt  ist,  bat  auch  hier  die 
Warschauer  Ausgabe  durch  Schuld  ihres  Berliuer  Abschreibers  einen  gans 
unverständlichen  Text  geliefert.  Es  fehlt  dort  nämlich  hinter  »im  »ecundo 
yradtt*  das  Wort  "Scorpii*.  In  dorn  Berliner  Manuskripte  steht  nämlich  nur 
das  Zeichen  des  Sterubildes  (in),  welches  der  Abschreiber  augenscheinlich 
nicht  verstanden  hat. 

**  Das  Berliner  Manuskript,  und  nach  ihr  die  Warschauer  Ausgale, 
giebt  den  Anfang  des  letzten  Alinea  in  unrichtiger  Wortstellung:  »l.t  haec 
dt  motu  ovtacue  »phat  rae  in  fongiludinem'.  Erst  durch  Auffindung  der  Wiener 
Handschrift  ist  das  Verstüuduiss  des  Satzes  klar  geworden. 


Digitized  by  Google 


DAS  SENDSCHREIBEN  VON  COPPERNICUS  AN  B.  WAPOWSKI.  183 

ipse  de  motu  non  errantium  stellarum  sphaerae  sentiam  ?  Qnoniam 
alio  loco  destinata  sunt,  superfluum  putavi  et  impertinens  hic 
amplins  immorari,  cum  satis  sit,  si  modo  desidcrio  tuo  satipfece- 
rim,  ut  nieam.  quod  a  nie  exigebas,  de  isto  opusculo  habeas 
gententiam.  Valeat  Venerabilitas  tua  faustissime. 
Ex  Varmia  III  Iunii  1524. 

Nicolaus  Copphernicus.* 

Reveretido  Domino  Bernharde  Wapotcski,  Cantori  et  Ca- 
nonico  Ecclesiae  Cracocietmis  et  S.  R.  MaieatatU  Polonicae 
Secretario  Domino  et  Fautori  suo  plurimum  obsercando  etc. 


•  Von  den  Handschriften  hat  jede  eine  andere  Naraens-Form  bei  der 
Unterschrift  angewandt.  Die  Berliner  schreibt  »Copernicut«,  die  Wiener 
hat  die  Verstümmelung  •  C< pphoruicut» ;  die  Strassburger  Handschrift  allein 
hatte  den  Namen  in  der  richtigen  Form,  wie  sie  Coppernicns  in  jener  Periode 
seines  Lebens  gebrauchte:  »Coppernicut*. 


Digitized  by  Google 


F. 


Nicolai  Coppernici 
de  hypothesibus  motu  um  caelestium  a  se 
constitntis  commentariolus.* 


Multitudinem  orbium  caelestium  maiores  nostros  eam  maxitne 
ob  causam  posuisse  video,   ut  apparentem  in  sideribus  motnm 

*  Das  werthvolle  Schriftchen,  welches  auf  den  nachfolgenden  BlUttern 
abgedruckt  ist,  hat  bereits  im  ersten  Bande  [Theil  1,  S.  282  ff.;  eingehende 
Besprechung  gefunden.  Einige  kurze  Vorbemerkungen  dürften  jedoch  an 
dieser  Stelle  zu  wiederholen  sein. 

Die  Zeit  der  Abfassung  des  »Cominentariolus-  ist  in  den  Anfang  der 
dreissiger  Jahre  des  16.  Jahrhuuderts  zu  setzen ,  es  kann  aber  nicht  an- 
gegeben werden,  auf  wessen  Veranlassung,  bez.  fUr  wen  Coppernicus  den- 
selben ursprünglich  niedergeschrieben  hat. 

Bis  zum  Ende  des  16.  Jahrhunderts  viel  verbreitet,  war  die  von  Cop- 
pernicus selbst  ausgegangene  Veröffentlichung  der  Grundzüge  seines  helio- 
centrischen  Systems  den  spätem  Generationen  ganz  unbekannt  geworden. 
Erst  vor  einem  halben  Decennium  ward  diese  s.  Z.  eifrig  begehrte  Perle 
von  M.  Curtze  in  eint  m  Manuskripte  der  K.  K.  Hofbibliotbek  zu  Wien 
aufgefundeu.  Der  glückliche  Entdecker  Hess  den  Cominentariolus  im  ersten 
Hefte  der  Mittheilungen  des  Coppernicus- Vereins  S.  1  —  17  Thorn  1878  ab- 
drucken. Zwei  Jahre  darauf  wurde  eine  zweite  vollständigere  Abschrift  auf 
der  Bibliothek  der  Sternwarte  zu  Stockholm  durch  Arvid  Lindhagen 
entdeckt  und  in  dem  <•  Iiiblatt  tili  K.  Scenska  Vit.  Akad.  Handlingar»  im  J. 
1981  veröffentlicht. 

Curtze  hat  hierauf  die  Texte  beider  Handschriften  sorgfältig  verglichen 
und  die  Abweichungen  iu  dem  4.  Hefte  der  «Mittheilungen  des  Coppernicua- 


Digitized  by  Google 


NICOLAI  COl'PKRNICI  COMMENTARIOLUS. 


sub  regularitate  salvarent.  Valde  enim  absurdum  vide- 
batur  caeleste  corpus  in  absolutissima  rotunditate  non  Semper 
aeque  moveri.  Fieri  autem  posse  animadvcrterant,  ut  etiara  com- 
positione  atque  concursu  motuum  regularium  diversimode  ad  ali- 
quem  situm  moveri  quippiam  videretur. 

Id  quidem  Calippus  et  Eudoxus  per  concentricos  circulos  de- 
ducere  laborantes  non  potuerunt  et  his  omnium  in  motu  sidereo 
reddere  rationem,  non  solum  eorum,  quae  circa  revolutiones  side- 
rum  videntur,  verum  etiam,  quod  sidera  modo  scandere  in  sublime, 
modo  descendere  nobis  videntur,  quod  concentricitas  minime  su- 
stinet'.  Itaque  potior  sententia  visa  est  per  eccentricos  et  epi- 
cyclos  id  agi,  in  qua  demum  maxima  pars  sapicntium  convenit. 

Attamen  quae  a  Ptolomaeo  et  plerisque  aliis  passim  de  his 
prodita  fuerunt,  quamquam  ad  numerum  respondcrent ,  uon  par- 
vam  quoque  videbantur  habere  dubitationem.  Non  enim  sufficie- 
bant,  nisi  etiam  aequantes  quosdam  circulos  imaginarentur,  quibus 
apparebat  nequc  in  orbe  suo  deferente,  neque  in  centro  proprio 
aequali  Semper  velocitate  sidus  moveri.  Quapropter  non  satis 
absoluta  videbatur  huiusmodi  speculatio,  neque  rationi  satis  con- 
cinna. 


Vereins«  (1882i  zusammengestellt.  Auf  diesen  kritischen  Vorarbeiten  beruht 
die  auf  den  nachfolgenden  Blättern  abgedruckte  Textes-Recension. 

Die  Forniulirung  der  Ueberschrift  des  »Commentariolus«,  wie  sie  die 
beiden  bis  jetzt  bekannten  Manuskripte  zeigen,  kann  nicht  von  Coppernicus 
selbst  herrühren.  Derselbe  würde  seine  Darstellung  dos  Weltgebäudes  kei- 
neswegs als  eine  blosse  Hypothese  bezeichnet  haben.  Vgl.  Bd.  1,  Thl.  2, 
S.  288,  524  ff.,  537  ff. 

*  Diese  Stelle  des  Commentariolus,  in  welcher  Coppernicus  der  Theorie 
der  homocentrischen  Sphären  Erwähnung  thut,  wie  Bie  von  Eudoxus  und 
Kalippus  ausgebildet  war,  hat  eine  relative  Bedeutung,  insofern  sie  die  Be- 
kanntschaft des  Coppernicus  mit  jener  Theorie  bekundet.  In  seinem  Haupt- 
werke gedenkt  Coppernicus  ihrer  nicht. 

Die  Stellen,  in  denen  Kalippus,  aber  ohne  Beziehung  auf  die  homo- 
centrische  Sphären-Theorie,  in  dem  Werke  »de  revolutionibus«  erwähnt  wird, 
sind  Bd.  1 ,  2.  S.  289  angeführt.  Der  Name  des  Eudoxus  kommt  dort  gar 
nicht  vor. 


Digitized  by  Google 


186 


I.  SCHRIFTEN  VON  COIM'EKNICUft. 


Igitur  cum  haec  animadvertissem  ego.  saepe  cogitabani,  si 
forte  rationabilior  modus  circulorum  inveniri  possit,  e  quibus  omni« 
apparens  diversitas  dependeret.  omnibus  in  seipsis  aequaliter 
motiB,  quemadmodum  ratio  absoluti  motus  poscit.  Item  sane  dif- 
n'eilem  aggressus  ac  paene  ine xplicabi lern  obtulit  se  tandem.  quo- 
modo  id  paucioribus  ac  multo  convenientioribus  rebus,  quam  olim 
sit  proditum,  fieri  possit,  si  nobis  aliquae  petitiones.  quas  axio- 
mata  vocant,  concedantur,  quae  hoc  ordine  sequuntur. 

Prima  pctitio. 

Omnium  orbium  caelestium  sive  sphacrarum  unum  centrum  non 
esse. 

Secunda  petitio. 

Centrum  terrae  non  esse  centrum  mundi,  sed  tantum  gravitatis  et 
orbis  Lunaris. 

Tertia  petitio. 

Omnes  orbes  ambire  Solem.  tanquam  in  medio  omnium  existen- 
tem, ideoqne  eirca  Solem  esse  centrum  mundi. 

Quarta  petitio. 

» 

Minorem  esse  comparationem  distantiarum  Solis  et  terrae  ad  alti- 
tudinem  firmatnenti ,  quam  semidimetientis  terrae  ad  distantiam 
Solis,  adeo  ut  sit  ad  summitatcm  firmamenti  insensibilis. 

Quinta  petitio. 

Quicquid  ex  motu  apparet  in  firmamento.  non  esse  ex  parte  ipsius, 
sed  terrae.  Terra  igitur  cum  proximis  elementis  motu  diurno  tota 
couvertitur  in  polis  suis  invariabilibus  firmamento  immobili  per- 
manente ac  ultimo  caelo. 

Sexta  petitio. 

Quicquid  nobis  ex  motibus  circa  Solem  apparet,  non  esse  oeea- 
sione  ipsius.  sed  telluris  et  nostri  orbis.  cum  quo  circa  Solcni  vol- 
vimur  ceu  aliquo  alio  sidere.  sieque  terram  pluribus  motibus  ferri. 

V  Digitized  by  Google 


NICOLAI  COPl'ERSICI  COMMENTAKIOLUS. 


187 


Septima  petitio. 

Quod  ap]>aret  iü  erraticis  retroeessio  ac  progressus,  non  esse  ex 
parte  ipsarum  sed  te Huris.  Huius  igitur  solius  motus  tot 
apparentibus  in  caclo  divcrsitatib  us  sufficit*. 

His  igitur  sie  praeniissis  conabor  breviter  ostendere,  quam 
Ordinate  aequalitas  motuum  servari  possit.  Hic  autem  brevitatis 
causa  niathematicas  denionstrationes  omittendas  arbitratus  Bum 
maiori  volumini  destinatas.  Quantitates  tarnen  semidiametrorum 
orbiuin  in  circulorum  ipgorum  explanatione  hic  ponentur,  e  quibus 
mathematicae  artis  non  ignarus  facile  pereipiet,  quam  optime  nu- 
meris  et  observationibus  talis  circulorum  compositio  conveniat. 

Proinde  ne  quis  temere  mobilitatem  telluris  asseverasse  cum 
Pythagoriciß  uos  arbitretur,  magnum  quoque  et  hic  argumentum 
aeeipiet  in  circulorum  declaratione.   Etenim  quibus  Physiologi  sta- 


*  Die  im  Comincntariolus  als  Septem  petitione**  benannten  Grund-Axiotue 
des  heliocentrischen  Systems  finden  in  dem  ersten  Buche  des  Hauptwerkes 
weitere  Ausführung:  die  »prima  petitio«  im  4.  Kapitel,  die  »seeumla»  und 
-ta  tia  petitio»  im  9.  Kapitel. 

Das  4.  Axiom  wird  im  6.  Kapitel  näher  ausgeführt.  Dort  fanden  sich 
ursprünglich  am  Schlüsse  —  wie  bereits  Bd.  I,  2.  S.  290  mitgethcilt  ist  — 
noch  zwei  Sätze  im  Original-Manuskripte,  welche  von  den  Herausgebern  der 
editio  priueeps  (und  demzufolge  auch  in  allen  *pätern  Ausgaben)  weggelassen 
und  erst  von  der  Thorner  Säkular-Ausgabe  wieder  in  den  Text  aufgenommen 
sind.  Dieselben  lauten  p.  19]  :  Quemadmodum  ex  ade  er  so  in  minimis  corpus- 
culis  ac  ittsectUibus ,  quae  otomi  cocantur,  cum  sensibilia  non  sint ,  duplicata 
vel  aliquotiens  sumpta  non  statim  componunt  visibile  corpus;  at  possunt  adeo 
multiplicari ,  ut  demum  sujßciunt  in  apparentem  coaksceie  magnitudinem .  Ita 
quoque  de  loco  terrae,  quamvis  in  centro  mundi  non  fucrit,  distantiam 
tarnen  ip  sam  i  n  t  om  parubilem  adhuc  esse  praesertim  ad  non  erran- 
tium  st  ei  l  ar  u  m  sphaeram.« 

Die  »quinta  pet.tio*  wird  im  5.  Kapitel  des  Werkes  »de  retolutionibus* 
ausgeführt,  die  sextu«  und  »septima  petitio»  endlich  in  dein  vorerwähnten 
9.  Kapitel:  ».Injerrae  plures  posaint  attribui  motus  et  de  centro  mundi.« 

Bei  der  Übersetzung  der  septem  petitione*«  des  Comroentariolus,  welche 
Bd.  I,  2.  S.  290.  291  gegeben  ist,  ßiud  irrthümlich  nur  sechs  aufgeführt. 
Das  dort  als  «sechstes«  bezeichnete  Axiom  enthält  zugleich  das  siebente; 
es  ist  durch  ein  Versehen  die  Ueberschrift  -Siebentes  Axiom«  vor  dem 
letzten  Alinea  weggelassen. 


18S 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPPERNICU8. 


bilitatem  eius  astruere  potissime  conantur,  apparentiis  plerumque 
innituntur:  quae  omnia  hic  in  primis  eonuunt,  cum  etiam  propter 
apparentiam  versemua  eandeui. 

De  ordiiie  orbium. 

Orbes  caelestes  hoc  ordine  sese  coinplectuntur.  Summus  est 
Btellarum  fixarum  immobilis  et  omnia  contineus  et  locaus;  sab  eo 
Saturnus,  quem  scquitur  Iuppiter;  buncMartius;  subest  buie  orbis. 
in  quo  noB  circumfcrimur:  deinde  Venerius;  ultimuB  Mercurialis. 
Orbis  autem  Lunae  circa  centrum  terrae  vertitur.  et  cum  ea  ceu 
epicyclus  defertur.  Eodem  quoque  ordine  alius  alium  revolutionis 
velocitatc  superat;  secundum  quod  maiora  minorave  circulorum 
spatia  emetiuntur.  Sic  quidein  Saturnus  anno  trigeßimo,  Iuppiter 
duodeeimo,  Mars  tertio.  tellus  annun  rovolutione  restituitur.  Venus 
uono  mense,  Mercurius  tertio  revolutionem  peragit*. 

De  motibua,  qui  circa  Solcm  apparent.** 

Terra  triplici  motu  cireumfertur,  uno  quidem  iu  orbe  magno, 
quo  Solem  arabiens  secundum  signorum  Buccessionem  anno  revol- 


*  Die  Reihenfolge  der  Planeten  ist  in  dem  X.  Kapitel  den  I.  Buches 
des  Hauptwerkes  auseinandergesetzt;  es  ist  ihm  auch  dieselbe  Ueberschrift 
gegeben:  »de  ordine  caelesti um  orbium».  * 

In  den  weitern  Ausführungen,  welche  das  bez.  Kapitel  enthält,  findet 
sich  auch  die  schöne,  oftmals  berausgebobeue  Stelle:  »In  medio  vero 
am  mi  ii  Mi  rexidet  Sol.  Quis  enim  in  hoc  puleherrimo  tempto  l  impadem  hanc 
in  alio  vel  meliori  locn  pnnrret,  quam  unde  tnt  nn  st'tmä  pomt  illuminaref  Si- 
q  indem  mom  inepte  quidam  lucernam  tnundi,  alii  mtntem,  alii  rectorem  cocani. 
Trimegistus  visibilem  deum,  Sophoeli»  Electra  intttentem  omnia.  lta  proJecU» 
Uinquam  in  tolio  regali  Sol  resident  rirrumagent-m  gubemat  axtrorum  familimm.» 

**  Die  drei  Bewegungen,  welche  Coppernicus  der  Erde  zuerthcilt,  finden 
sich  im  Hauptwerke  im  11.  Kapitel  des  ersten  Buches  dargelegt.  Es  ist  dort 
auch  dasselbe  Beispiel,  wie  im  Commentariolus,  wiederholt,  von  der  schein- 
baren Bewegung  der  Sonne  durch  das  Sternbild  des  Krebses,  wenn  die  Erde 
den  Steinbock  passirt.  —  Dass  die  tägliche  Rotation  der  Erde  um  ihre  Axe 
im  Hauptwerke  an  erster  Stelle  genannt  wird,  während  im  Commentariolus 


Digitized  by  Google 


NICOLAI  COPPERNICI  COMMENTARIOLCS. 


189 


vitur,  tetnporibuB  aequalibus  Semper  aeqtiales  arcus  describens. 
cuius  quidem  centrum  a  centro  Solis  25*  parte  semidianietri  sui 
distat.  Cum  i^itur  supponatur  Heinidiametrum  huius  orbis  ad  alti- 
tudiuem  tirraamenti  imperceptibilem  habere  quantitatem ,  con- 
sequens  est,  ut  hoc  motu  Sol  circumferri  videatur,  perinde  ac  si 
terra  in  centro  mundi  subiaceat,  cum  tarnen  id  non  Solis  sed 
terrae  potius  motione  coutingit,  ut  exempli  causa,  dum  haec  eit 
sub  Capricorno,  Sol  e  directo  per  diamctrum  in  Cancro  cernatur, 
et  sie  deineeps.  Videbitur  etiam  Sol  eo  motu  iuacqualiter  moveri 
seeuudum  distantiam  eins  a  centro  orbis,  ut  iam  dictum  est.  Ex 
quo  inaxima  diversitas  duobus  gradibus  et  sextante  unius  con- 
tingit.    Dccliuat  autem  ab  ipso  centro  Sol  ad  punctum  firma- 

dio  Bewegung  der  Erde  um  die  Sonne  vorangestellt  wird,  ist  natürlich 
gleichgültig. 

IM«  Rotation  und  die  Bewegung  der  Erde  um  die  Sonne  wird  in  dem 
11.  Kapitel  des  ersten  Buches  von  Coppernicua  nur  Hüchtig  berührt;  das 
ganze  zweite  und  dritte  Buch  der  »Revolutiones«  beschäftigt  sich  ja  mit 
diesen  beideu  Bewegungen. 

Die  dritte  Bewegung,  —  die  der  Deklination  —  welche  Coppernicua 
geglaubt  hat  di  r  Eide  beilegen  zu  müssen,  bildet  den  Haupt-Inhalt  des  er- 
wähnten 11.  Kapitels  des  ersten  Buches.  Es  findet  Bich  jedoch  dort  nicht 
die  im  vorletzten  Satze  dieses  Abschnittes  des  Commentariolus  berührte 
Einweisung  auf  die  Kraft«  des  Magneten.  »Video  equidnn  in  rilioribu*  rebus, 
qund  cirgufa  trnea  mat/nrte  attrita  in  unum  Kemper  mundi  situm  nitutur.«  — 
N-  beu  dieser  einfach  klaren  Darlegung  der  Kraft  der  Magnet- Nadel  er- 
scheint wunderlich  eine  Auseinandersetzung,  wie  sie  noch  Rheticus,  der 
Schüler  von  Coppernicue ,  in  der  zu  Frauenburg  abgefassten  »Chorographia« 
niedergelegt  hat:  "W-as  weiter  die  knifft  vnd  tugenden  des  Magneten  be- 
trifft ist  wunder,  das  man  zw  unsern  zeitten  nicht  weitter  sucht,  dieweil 
mau  doch  sieht,  dass  alwegen  Gott  der  Herrn  ainem  Ding  mehr  alss  nur 
aiu  tilgend  vnd  aigenschafft  mittailet.    Ainer  mit  namen  Petrus  Perigrinus 

de  Mareeurt,  nicht  lengst  vor  uusren  Zeitteu  nebend  andreu  treflVn- 

lichen  vnd  hohen  tilgenden  deÜ  Magneten  vermeldet,  wie  der  stain  die 
ei  gense  ha  f  f  t  des  H  im  eis  habe,  alßowan  er  in  die  rechte  runde 
gebracht  wurt,  vnd  zwischeu  seinen  polis,  das  sind  nord  vnd 
swd  kon.t,  wie  sich  es  erfordert,  noch  dem  das  land  hoch  ligt, 
recht  auffgeheukt  wurt,  so  solle  er  sich  von  wegen  der  aigen- 
schuf ft,  s*o  im  Gott  gegeben  batt,  selber  teglich  in  XXIIII  stuu- 
deu  he  nun  her  gehen  ,  wie  die  Sonn  in  tag  vnd  nacht  ainmal  das 
erdricht  vwblofft!« 


Digitized  by  Google 


190 


I.  SCHRIFTEN  VON  COI'PERNICUS. 


menti.  quod  distat  a  Stella  lucida.  quae  eat  in  capite  Gemelli 
Bplendidior,  gradibus  fere  X  versus  occidentem.  invariabiliter. 
Tunc  igitur  Sol  in  summa  eins  altitudine  cernitnr.  qnando  terra 
in  loco  huic  opposito  versatur,  centro  orbis  inter  eos  mediante, 
et  per  hunc  quidem  orbem  non  terra  solum.  sed  quicquid  simul 
cum  orbe  lunari  comprehensum  est.  circumducitur. 

Alius  telluris  motus  est  quotidianae  revolutionis  et  hic  sibi 
maxime  proprius  in  polis  suis  secundum  ordinem  signorum  hoc 
est  ad  orientem  labilis.  per  quem  totus  mundus  praecipiti  voragine 
circumagi  vidctur.  Sic  quidem  terra  cum  circumfluis  aqua  et  vi- 
cino  acre  volvitur. 

Tertius  est  motus  declinationis.  Axis  enim  quotidianae  rcvo- 
volutionis  non  aequidistat  axi  magni  orbis,  sed  obliquatur  secun- 
dum eireumferentiae  partem.  nostro  quidem  saeculo  XXIII  gradibus 
et  medio  fere.  Igitur  centro  terrae  in  superticic  ecelipticae  scinper 
manente,  hoc  est  in  circumferentia  circuli  magni  orbis,  poli  eins 
circumaguntur.  circulos  utrobique  parvos  describentes  in  centris 
ab  axe  orbis  magni  aequidistantibus.  Et  hic  quoque  motus  annuas 
fere  complet  revolutiones  et  cum  orbe  magno  pene  compares.  At 
vero  axis  magni  orbis  ad  firmamentum  immutabilem  servat  com- 
positionem  ad  eos,  qnos  vocant  ecelipticae  polos.  Motus  item 
declinationis  cum  motu  orbis  complexus  polos  quotidianae  revolu- 
tionis ad  eadem  caeli  momenta  Semper  retineret.  si  paribus  omnino 
revolutionibus  cum  illo  constaret.  Nunc  longo  temporis  tractu 
depreheusuni  est  talein  telluris  positionem  ad  faciem  firmamenti 
mutari .  propter  quod  ipsum  firmamentum  aliquibus  motibus  ferri 
l)lerisque  visum  est,  lege  nondum  satis  deprehensa.  Posse  autem 
haec  omnia  fieri  mutabilitate  telluris  miuus  mirum  est.  Quibus 
autem  ]>oli  inhaereant,  ad  nie  non  attinet  dicere.  Video  equidem 
in  vilioribus  rebus,  quod  virgula  ferrea  magnete  attrita  in  unum 
Semper  inundi  situm  nitatur.  Potior  tarnen  sententia  visa  est, 
secundum  orbem  aliquem  fieri,  ad  cuius  motum  ipsi  poli  mo- 
veantur,  quem  proeul  dubio  sub  Luna  esse  oportebit. 


Digitized  by  Google 


NICOLAI  COPPEKNICI  CU.MMEN'TARIOLIS. 


191 


Quod  aequalitas  motuuni  non  ad  aequinoctia, 
sed  Stellas  fixas  referatur." 

Cum  igitur  aequinoctialia  puucta  ceterique  mundi  cardines 
plurimum  commutentur.  falli  eum  uecesse  est.  quicunque  ab  bis 
aequalitatem  annuae  revolutionis  dedueere  conatur.  quae  etiain 
sub  diversis  aetatibus  umltis  experimentis  observationum  di versa 
reperta  est.  Haue  Hipparchus  365  diebus  cum  quadrante  unius 
diei.  Albategni  vero  Chaldaeus  reperit  talem  annuni  ex  365  die- 
bus. 5  horis,  46  minuris,  hoc  est  13  miuutis  et  3  quintis  sive 
triente  unius  minuti  Ptolomaico  breviorem.  Kursus  autem  Hispa- 
lensis  buic  longiorem  vigesima  parte  unius  horae.  siquidem  ex 
365  diebus.  5  horis  et  49  miuutis  annum  vertentem  constituit. 

Ne  autem  diversitatem  ex  observationum  errore  processisse 
videatur,  si  quis  siugula  accuratius  animadvertet.  iuveniet  eatn 
cum  mutabilitate  aequinoctialium  punetorum  Semper  correspou- 
disse.   Dum  enim  ipsi  mundi  cardines  in  centenis  aunis  uno  gradu 


"  Die  im  nachfolgenden  Abschnitte  des  Coinmentariolus  berührten  Aus- 
einandersetzungen finden  sich  im  3.  Buche  des  Werkes  »do  revolutionibus«. 

Die  im  ersten  Alinea  angegebenen  Bestimmungen  der  Jahreslänge  ent- 
hält in  genauerer  Berechnung  das  13.  Kapitel.  Die  Angabe  des  Comrnenta- 
riolus,  dass  Hipparch  das  Jahr  zu  305  und  einem  Viertel-Tage  angenommen 
habe,  ist  im  Hauptwerke  geändert.  Coppernicus  hebt  dort  ausdrücklich  her- 
vor, es  habe  Hipparch  bereits  bemerkt,  dass  an  dem  Viertel-Tage,  welchen 
Kalippus,  Aristarch  von  Samos  und  Archimedes  den  36")  Tagen  der  ältereu 
Astronomie  hinzugefügt  hätten,  etwas  fehle:  «Verum  C.  Ptolemaeua  anim- 
ad  verteil  a  difßciltm  eate  et  acrupuloiam  aohtitiorum  apprehenaionem  haud  tätig 
conßaiiK  eat  illorum  ubaerrationibua  contulitque  *e  potiua  ad  Hip parehum . 
qui  non  tum  solare*  conreraiones  quam  etiatn  aequinoctia  in  RJiodn  notaia  po*t 
te  reliquit  et  prodidit  aliquantulum  deea$e  quartae  diei,  quod  pnsUa 
Ptolemaeua  derrecit  eaae  trecentenimam  purt-m  diei.«     de  revol.  III,  14.; 

Die  Bestimmung  der  Jahreslänge  durch  Albategnius  hat  Coppernicus  in 
dem  Werke  »de  revolutionibus»  durch  HiuzufUgung  der  Sekunden-Zahl  ver- 
vollständigt. Die  Angabe  des  Isidorus  Hispaleusis  ist  dagegen  ganz  weg- 
gelassen; letzterer  wird  Uberhaupt  dort  nirgend  erwähnt.  — 

Die  eigene  Berechnung  der  Länge  des  siderischen  Jahres,  welche  im 
Comnientariolus  zu  365  Tagen  0  Stunden  10  Minuten  angegeben  wird,  hat 
Coppernicus  in  den  -Uevolutiones«  umgeändert  in  305  Tage,  6  Stunden,  *  Mi- 
nuten, 40  Sekuuden 


Digitized  by  Google 


192 


I.  SCHRIFrEN  VON  COPPERNICUS. 


niutabantur,  queinadmodnm  Ptolomaei  aevo  repertum  est,  erat 
tunc  anni  qnantitas.  quae  ab  ipso  Ptoloniaeo  tradita  est.  Qaando 
autem  subsequentibus  saeculis  potiori  mutabilitate  moverentur  moti- 
bus  inferioribus  obviantes.  tanto  brevior  annus  factus  est.  quanto 
translatio  cardinum  esset  maior.  Nani  oceursu  velociori  breviori 
terajjore  annuura  excipiebant  motum.  Rectius  igitur  agit  quicum- 
que  annuam  aequalitatem  ad  Stellas  fixas  referet.  Quemadmodum 
circa  Virginia  Spieam  fecimus  invenimusquc  annum  365  dierum 
et  sex  horarum  et  sextantis  fere  unius  horae  Semper  faisse.  qualis 
etiam  in  Aegyptiaca  antiquitate  reperitur.  Eadem  ratio  in  aliis 
etiam  motibus  siderum  habenda  est,  qnod  absides  eorum  et  statae 
sub  firmamento  motuum  leges  docent.  ac  caelum  ipsum  veraci 
testimonio. 

De  Luna.  * 

Luna  vero  praeter  annalem,  ut  dictum  est.  circuitum  quatuor 
motibus  videtur  nobis  pervagari.  Nam  in  orbe  suo  deferente  circa 
telluriß  centrum  secundum  ordinem  siguorum  mcnstruas  complet 
revolutiones.  Is  vero  defert,  quem  vocant  epicyclum  primae  di- 
versitatis  sive  argumenti,  nos  vero  primum  sive  maiorem,  et  anni 
epicvclum  alterum  sibi  inhaerentem  in  superiore  quidem  portione 
contra  motum  orbis  rerlexus  paulo  tardiore  quam  menstruo  tempore 
deducit.  In  hoc  dcmum  Luna  pendens  binas  in  mense  revolutiones 
contra  motum  illius  perficit.  ut.  quaudocumque  centrum  epicycli 
maioris  contingit  lineam  a  centro  orbis  magni  transeuntem  per 
centrum  terrae,  quam  diametrum  magni  orbis  vocainus,  tunc  Luna 
sit  ad  centrum  maioris  epicycli  proxima,  quod  quidem  circa  novam 


*  Das»  der  Abschnitt  des  CommentarioluB  »Je  luna*  iu  dein  4.  Buche 
der  »Revolutioucs«  seine  weitere  Ausführung  findet,  bedarf  kaum  der  Er- 
wähnung 

In  dem  ersten  Abdrucke  de8  Comuientariolus,  welchen  Curtze  IbTS  ver- 
öffentlichte, fand  sich  in  dem  Abschnitte  »de  luna«  eine  grosse  Lücke,  weil 
in  dem  Wiener  Manuskripte  ein  ganzes  Blatt  fehlte.  In  erfreulicher  Weise 
ist  die  Lücke  durch  die  Stockholmer  Handschrift  ergänzt  worden. 


Digitized  by  Google 


NICOLAI  COPPERNICI  COM  M  EN  TAH  I  ( >  LU  S . 


193 


et  plenam  Lunam  accidit;  at  e  contra  in  quadraturis  mediantibus 
iisdeni  retnotissima.  Quantitas  autein  diamctri  epicycli  maioris 
contiuet  10m  partein  de  semiametro  orbis  sui  deferentis  cum 
18a  unius  particulae,  minoris  vero  epicycli  semidiametrum  quin- 
quies  dempta  una  quarta  ipsius*.  Per  baee  igitur  Luua  modo 
coneita  modo  tarda  desceudens  quoque  et  ascendens  videtur.  et 
prima  quidem  diversitate  duplicitcr  variationuin  motus  epicycli 
minoris  ingerit.  Lunaiii  enim  in  eircum ferenda  maioris  ab  aequali- 
tate  distrahit,  cuius  quidem  in  hoc  maxima  diversitas  17  gradus  et 
quadrantem  colligit  de  circumfereutia  ipsa  :  quantitatis  seu  diametri 
respoudentis  eum  quo(|ue  eentrum  maioris  modo  distrahit  modo 
appellit  Becuudum  seuiidiametri  magnitudiuem.  Cum  igitur  propter 
hoc  circa  eentrum  maioris  epicycli  inaequales  circulorum  ambitus 
Luua  describat,  contingit  primam  diversitatem  multipliciter  variari. 
Hiuc  est,  quod  circa  coniunetiones  et  obiectiones  ad  Solem  maxima 
buiusmodi  diversitas  A  gradus  et  r>6  minuta  uon  excedat,  in 
quadraturis  autem  ad  6  gradus  et  36  minuta  extenditur.  Qui  vero 
per  eccentricnm  circulum  fieri  hoc  arbitrantur.  praeter  ineptam 
in  ipso  circulo  motus  inaequalitatcm  in  duos  iueiderunt  manifestos 
errores.  Consequens  est  enim  mathematica  ratioue,  quod  Lima 
in  quadraturis,  dum  infima  parte  epicycli  depeudet,  quadruplo  fere 
maior  appareat  si  modo  tota  luceret .,  quam  uova  et  plena.  uisi 


♦  Die  Stockholmer  Handschrift  lässt  den  im  Texte  aufgeführteu  Satz 
mit  den  Worten  «una  parte  ipitiu*"  schlicssen.  Cnrtze  \nt  die»  verändert 
in  tma  quarta  ipsius«.  Die  Verbesserung  ist  auf  Grund  einer  Einzeichnung 
von  Coppernicus  gewonnen,  die  derselbe,  neben  anderit  astronomischen  Be- 
merkungen,  auf  eins  der  Blätter  niedergeschrieben  hatte,  welche  vou  ihm  in 
ein  vielgebrauchtes  Buch,  die  Tafeln  des  Königs  Alfons  und  Kegiomontanus, 
eingeheftet  waren.  Die  von  Curtze  zuerst  in  den  »Reliquiao  Copernicuuae« 
p.  '.Hl  veröffentlichte  Notiz  findet  sich  dort  am  Eude  eines  Abschuittes, 
welcher  die  Ueberschrift  trägt  »Proportio  orbium  eaelestiuni  ad  eccentrotem 
25  partium-,  Coppernicus  giebt  dort  die  von  ihm  errechneten  Werthe  für 
den  Semidiameter  der  Epicykel  <ler  Planeten.  Die  auf  den  Mond  bezüg- 
lichen Angaben  lauten  »Semiduimrtrus  nrbis  iMitae  ad  epiruc/ium  .  a  J 
epieylu*  a  .  a.l  b.  «,».«    f5  — «  4  ist  ja  = 

II.  l:» 


Digitized  by  Google 


I.  SCHRIFTEN*  VON*  COPPEKSKTS. 


augmentum  et  diminutionem  mag-uirudinis  sui  corporis  et  temerarie 
ajwerit.  Sic  quoque  diversitatein  aspectue  facit  propter  notabilem 
terrae  magnitudinem  ad  dirtantiam  eiu«  circa  quadratnras  pluriinuiu 
augeri.  Si  qui«  autem  diligentia*  perscrutetur.  parum  valdc  utruui- 
que  diatare  eomperiet  in  quadraturis  ab  hi».  quae  interlnnio  plena- 
que  Luna  eontingunt.  et  proinde  vcrioreiu  baue  K|>eculationen) 
nowtram  baud  facile  dubitabit.  Hi»  vero  tribus  motibus  in  longi- 
tudinem  Luna  circumit  puneta  latitudiniK  motu*.  Axes  quideui 
cpicyelorum  aequidistant  axi  orbis.  propter  quod  nullani  ab  eo 
egrcH«ionem  facit. 

Sed  hie  orbi«  axem  suum  declinein  habet  axi  magni  orbis 
nivc  ccclipticae,  quapropter  Luuam  a  superficie  eccliptieae  digredi 
facit.  Ücelinat  igitur  »ecundum  quautitatem  anguli,  cui  de  cir- 
cuniferentia  circuli  quinque  gradun  snpratenduutur.  cuius  ]k»H  cir- 
euniferuntur  in  acquidintantia  axis  ccclipticae.  propeinodnm  sicut 
in  decliuatione  dictum  C8t.  Sed  hic  contra  signorum  ordinem  et 
hinge  tardiori  motu,  ut  ad  unam  revolutionem  deeimum  uouum 
uniumi  expectet.  et  hoc  in  orbe  quidem  emineiitiori  tieri  plerisque 
videtur.  cui  poli  inhaercutes  ad  litinc  moduni  ferantur.  Talem 
igitur  videtur  habere  Luna  motu  um  fabrieam  \ 

De  tribufl  Htiperioribus,  Saturuo.  Iove  et  Marte. 

SatumiiB,  Iuppitcr  et  Mars  similem  habent  motuum  ratiouem. 
Hiquidcm  orbes  eorum  nnnalem  illum  maguum  peuitug  includeutes 
in  ceutro  eommuni  ipnitiH  magni  orbit*  ad  ordinem  siguorum  vol- 
vuntur.    Sed  orbis  quidem  SaturniuH  trigesimo  anno  reducitur, 

'  Die  Wiener  Handschrift  bietet  bei  dein  Abschnitte  »de  luna«  einen 
ganz  unverständlichen  Schlusssatz  :  »Tandem  iyilur  videtur  habvri  Ijimie  mo- 
tuum ftthrivti.«  Curtze  hatte  bei  dem  ersten  Abdrucke  Mitth.  des  Copp.- 
Vereins  I,  S.  II  richtig  vermuthet,  dass  dafür  gesetzt  werden  müsse  -Talem 
igitur  videtur  habrre  Lima  motuum  Juhricatn« ,  wegen  der  vielen  Abände- 
rungen wiiglc  er  jedoch  nicht,  seine  Konjektur  in  den  Text  aufzunehmen. 
Die  Richtigkeit  derselben  ist  dann  später  durch  die  Stockholmer  Handschrift 
bestätigt. 


Digitized  by  Google 


NICOLAI  COiM'EKNICI  COMMENTARIOLL'S. 


195 


Iovianus  duodecimo,  MartiuB  autem  vigesimo  nono  mense.  perinde 
ac  si  tales  revolutiones  inagnitudo  orbium  remoretur.  Nain  »eini- 
diametro  mugni  orbis  ex  25  purtibus  coustituto,  gemidiameter  orbis 
Martii  30  partes  obtinebit,  Iovis  130  et  unius  particulae  quiueuu- 
cem,  Saturni  236  et  Hextantem  unius.  Dico  auteiu  semidiauietrum 
a  centro  orbis  ad  ceutrum  primi  epicycli  distantiaiu.  Habet  euim 
quisque  duos  epicyclos,  quorum  alter  alterum  defert,  prupeniuduin 
sicut  iu  Luna  dictum  est,  sed  lege  di versa.  Primus  cnim  epi- 
cyclus cuutra  motum  orbis  reflexus  pares  facit  cum  eo  revolutiones, 
alter  vero  obvians  primi  motum  revolutionibus  duplicatis  circum- 
agit  sidus,  adeo  ut,  quandocunque  sit  in  snmma  a  ceutro  orbis 
distantia  vel  rursus  in  maxima  viciuitate,  tunc  sidus  sit  centro 
epicycli  quaui  proximum,  iu  quadrantibus  autem  mediantibuB  re- 
motissimum.  Igitur  ex  talium  motuuin  coinpositione  orbis  et  epi- 
cyclorum  et  revolutionum  paritate  coutiugit,  ut  buiusmodi  elouga- 
tiones  et  accessioues  maxiine  statas  sibi  sub  firmamento  sedes 
obtineant.  Ac  deiueeps  certas  ubique  observant  motuum  condi- 
timies.  itaque  absides  suas  iuvariabiles  habent  ,  Saturn ua  quidem 
circa  stellam,  quae  super  eubitum  esse  dicitur  Sagittatoris ,  Iujh 
piter  gradibus  VIII  post  stellam,  quae  extremitas  caudae  Leonis 
appellatur,  Mars  vero  gradibus  VI  et  medio  ante  cor  Leonis. 
Maguitudines  autem  epicyclorum  hae  sunt'.    In  Saturuo 


"  Die  nachfolgend  im  Commentariolus  aufgeführten  Werthe,  welche 
Coppernicus  flir  die  Halbmesser  der  Epieykcln  der  Planeten  errechnet  hat, 
stimmen  vollständig  mit  denen  Uberein,  welche  er  auf  dem  nuten  S.  21t)  be- 
zeichneten Blatte  seinem  Exemplare  der  Alpbonsiniaehen  Tafeln  beigefügt 
hatte.    Die  dortigeu  Notizen  lauten: 

*]*roportio  orbium  cuelestium  ad  eccentratelem  25  partium.* 

»Marli»  semidiametrus  orbis  3H  feie,  epicyclus  a.  5.  M.  epicyclus  b.  M.  5/.« 

»Iovis  semidiametrus  30,  M.  1'5,  ejtieyclus  a.  W^,  h. 

-Saturni  diametrus  iM«*,  epicyclus  a.  '3^,  h. 

Diese  vorstehend  abgedruckten  Werth-Bestimmungeu  sind  vielleicht  spe- 
ziell für  den  Commeutariolus  berechnet.  Jedenfalls  stimmen  sie  mit  den 
Angaben  des  letzteren  so  genau  Uhereiu,  dass  selbst  der  Rechenfehler  beim 
zweiten  Epicykius  des  Mars  —  wie  Curtze  a.  a.  0.  bereits  hervorgehoben 
hat  —  einfach  übernommen  ist.   Es  soll  der  zweite  Epicykius  uiimlich,  wie 


Digitized  by  Google 


196 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPPERNKTS. 


quidem  primi  semidiameter  couBtat  ex  partibus  \S)  et  41  minutis, 
qualium  semidiameter  orbiß  magui  ex  25  snpponebatur ;  secundus 
aiitem  epicyclus  partium  P>  et  minutorum  31  semidiamctrum  habet. 
Sic  quoquc  in  Iove  prinniB  partium  10  et  minutorum  ö,  secundus 
partium  3,  minutorum  22  semidiametros  coutinent.  In  Marte  autem 
primus  partium  5,  minutorum  34,  secundus  [partis  1,1  minuto- 
rum 51.  Sic  igitur  ad  primum  ubique  semidiameter  triplo  maior 
est  Bccundo.  Haue  autem  diversitatem,  quam  epicyclorum  motus 
inducit  super  motutn  orbis.  primam  appellarc  placuit,  quae  ubique 
sub  firmamento  certos,  ut  dictum  est.  observant  limites.  Alia  si- 
quidem  est  diversitas.  seenndum  quam  sidus  iuterdum  regredi. 
saepe  etiaiu  subsistere  cernitur,  quae  non  ex  motu  sideris  con- 
tingit  sed  tclluris  in  orbe  magno  aspectum  variautis.  Haec  enim 
motum  sideris  velocitatc  superaus  radio  visuali  ad  tirmamenti 
aspectum  obviante  motum  sideris  vincit.  Quod  tnnc  maxiuie  fit, 
quuudo  proxima  fuerit  sideri  terra,  dum  videlicet  iuter  Solem  et 
sidus  mediat  vespertini  sideris  ortu.  E  contrario  autem  circa 
vespertinum  occasum  ortumvc  matutiuum  praeventione  antefert 
visiim.  Vbi  vero  visus  contra  motum  aequali  cursu  obviat,  stare 
videutur  adversis  motibus  invicem  sie  sc  perimentibus ,  quod 
plcrumque  circa  triquetrum  Solis  radium  contingit.  In  bis  untern 
omiiibus  tanto  maior  contingit  talis  diversitas.  qnanto  inferiori  orbe 
sidus  movetur,  uude  minor  in  Saturuo  quam  Iove.  et  rursus  in 
Marte  maxinia.  seeuiidum  proportionem  semidiametri  magui  orbis 

Coppcrnicus  gleich  darauf  selbst  anhiebt ,  jedesmal  den  dritten  Theil  des 
ersten  betragen.  Demnach  muss  bei  der  Werth-Angabe  des  zweiten  Epi- 
cyklus  de»  Mars  zwischen  den  Worten  »secundus«  und  »minutoruw-  ein- 
geschoben werden  »partis  i.»  Dies  geht  auch  ans  einer  Ein/eichnung  hervor, 
in  welcher  auf  demselben  Blatte  in  den  Alphonsinischen  Tafeln  f unmittelbar 
vor  den  aufgeführten  Werth-Angaben  dasselbe  Verhäliniss  der  Epicykeln 
angegeben  wird 

»Eccentrotes  Martis  *».r»*>3 
Kpieyclus  primus  1492 
Epicyclus  secundus  494  - 


Digitized  by  Google 


NICOLAI  COPI'KRNICI  COMMKNTAKIDLU8. 

* 


197 


ad  illonun  semidiametros.  Fit  autera  tunc  uniuscuiusque  maxiraa, 
quaudo  sidus  per  radium  aspicitur  cireumferentiam  magni  orbis 
contingentem.  Equidem  tria  haec  sidera  nobis  pererrant.  In 
latitudine  vcro  duplicem  digressioneni  faciuut;  circumferentiis 
quidem  epieyclorum  in  nna  superficie  permanentibus  cum  orbe 
suo  ab  eccliptica  declinant  secundum  axium  deflexiones,  non  sicut 
in  Luna  circumducibiles.  sed  in  eundera  caeli  tractuni  Semper 
vergentes.  Igitur  et  sectioneB  circulorum  orbis  et  eccliptieae,  quas 
nodos  vocant,  acternas  in  firmamento  sedes  occupant.  Sic  quidem 
Saturnus  uodum  suum  habet,  unde  ad  septentriones  scandere  in- 
cipit  partibus  S  et  media  post  stellam,  quae  in  eapite  Geminorum 
orientalis  dicitur:  Inppiter  ante  eam  ipsam  stellam  partibus  qua- 
tuor  :  Mars  autem  Vergilias  antecedeutcra  partibus  6  et  inedio.  In 
Iiis  igitur  ac  e  diametro  positis  sidus  existens  nullam  habet  lati- 
tudinem.  Maximam  vero,  quae  in  his  in  quadraturis  contingit, 
valde  diversam.  Nam  axium  circulorumque  inclinatio.  tamquam 
nodis  illiß  pensilis.  instar e  videtur.  tunc  equidem  maxima  fit, 
quando  tellus  sideri  proxima  est,  hoc  est  in  ortu  sideris  vesper- 
tino.  Tunc  eniin  in  Saturno  partibus  duabus  et  besse  axis  in- 
clinatur;  in  Iove  partibus  duabus  dempto  triente:  in  Marte  vero 
parte  una  et  sextante.  E  contrario  autera  circa  vespertinum  oc- 
casum  ortumque  matutinum.  plurimum  tunc  absistente  terra  Saturno 
fluidem  et  Iovi  quincunce  unius  partis  miuor  est  huiusmodi  incli- 
natio: Marti  vero  parte  una  et  besse.  Sic  quidem  diversitas  haec 
in  maximis  latitudinibus  apprirae  percipitur,  ac  alicui  tanto  minor, 
quanto  minus  a  nodo  sidus  distat  pariter  cum  latitudine  crescens 
et  dccresccns.  Accidit  ctiam  motu  telluris  in  orbe  magno  lati- 
tudines  visibus  nostris  variari,  ita  sane  propinquitate  vel  distantia 
visibilis  latitudinis  angulos  augente  vel  minuente,  sicut  mathe- 
matica  ratio  exposcit,  siquidem  bic  nmtus  librationis  secundum 
lineam  rectani  contingit.  Fieri  autem  potest,  ut  ex  duobus  orbibus 
huiusmodi  motu«  componatur,  qui  cum  sint  coucentrici.  alter  alterius 
deHexos  circumducit  polos  et  inferior  contra  superiorem  duj>lici 


198  I.  SCHRIFTEN  VON  COPPERXICU8. 

velocitate  poloB  orbia  epicyclos  deferentis  revolvat,  et  hi  quoque 
poli  tantam  habeant  deflexionem  a  polis  orbis  immediate  superioris, 
q  nun  tum  huins  a  poli«  supremi  orbis.  Et  haec  de  Saturno,  Iove 
et  Marte  ac  orbibus  terram  ambicntihus. 

De  Venere. 

Reliqunm  est  eorum  speculatiouein  aperire,  quae  roagni  orbis 
anibitu  includuntur,  hoc  est  de  motibus  Veneris  et  Merenrii.  Venns 
quidem  persirailem  babet  circulorum  eompaginem  quales  illi  su- 
periores,  sed  alia  niotuum  observantia.  Orbis  quidem  cum  epi- 
cyclo  suo  maiori  pares  facit  revolutiones  nono  mense.  ut  praedictum 
est.  eoque  motu  composito  minorem  epicyclum  certa  ubique  habi- 
tudine  firmamento  restituit  summam  eins  absidem  ad  punctum, 
quo  Solem  vergere  diximus,  constituens.  Minor  autem  epicyclus 
impares  cum  illis  revolutiones  haben«,  motui  orbis  magni  impari- 
tatem  rcservavit.  Ad  linius  quidem  revolutionem  dnos  omnino 
circuitus  pcrficit.  ut,  quandocunque  tellus  in  linea  ad  absidem 
diametro  porreeta  fuerit.  sidns  tunc  centro  maioris  epicycli  proxi- 
nmni  sit,  et  in  transverso  quadrantum  remotissimum  simili  fere 
modo,  quemadmodum  in  Luna  minor  epicyclus  Solem  respicit 
obuervans.  Est  autem  proportio  semidiamctrorum  orbis  magni  et 
Veneris  sicut  25  ad  18,  et  maior  epicyclus  dodrantem  suscipit 
unius  particnlae,  minor  vero  quadrantem  \   Retrocedere  quando- 

»  Auch  die  Werth-Bestimmungen  des  Halbmessers  der  beiden  Epicykolo 
der  Venu»,  wie  sie  in  den  Coininentariolus  aufgenommen  sind,  stimmen 
genau  mit  den  Angaben.  wi<«  wie  Oppernicus  in  die  Atphonsinischen  Tafeln 
eingezeichnet  hat.    Er  sagt  dort: 

«I 'friert*  »emidiametru»  IH.  rjiiryelu*  a.  */a 

Die  Kand-Bemerkung  de«  Wiener  Manuskripts:  »Maior  epinjrlux  1.  4*. 
minor  o.  :w,  qualiuin  »tmidiametrus  1  fif*  ist  in  Bezug  auf  die  letzte  Angabe 
falsch.  Es  mus.H  vielmehr  heissen  »qualium  xcmidiatmtrua  ßfi«,  indem  zu 
*  c»i  id  i  atuftruH«  zu  ergänzen  ist  »magm  orbi*«,  denn  wir  haln»n  die 
richtigen  Proportionen  .  Kn  25  =  1«  5  :  V«  =  \s  :  1  «•  Curtze.  Mitth.  d.  Copp.-V. 
1.  S.  15.: 


Digitized  by  Google 


NICOLAI  COPPERNICI  COM  M  ttXTARIOLUS. 


100 


que  et  haec  ceruitur,  tunc  maxime,  quando  sidus  terrae  proxiraura 
est.  simili  quodammodo  ratione  ut  in  superioribus .  sed  conversa. 
In  Ulis  enim  accidit  motu  terrae  superantc ,  hic  autem  superato, 
ac  illic  orhe  telluris  contento,  hic  vero  continente.  Quapropter 
nec  unquain  Soli  opponitur,  cum  tellus  intermediari  nun  possit, 
sed  ex  certis  ab  Sole  diBtantiis,  quae  finnt  in  contactibuH  circum- 
ferentiae  lineis  a  centro  telluris  prodeuntibus.  utrobique  revertitur 
4S  gradus  numqnam  cxeedens  ad  nostrum  adspectum.  Et  haec 
est  Yenerei  rootus  summa,  qua  in  longitudinem  circumducitur. 
Latitudinem  quoque  duplici  causa  scandit.  Habet  enim  et  haec 
axem  orbis  inclinatnm  quantitate  anguli  graduum  duomm  s.,  et 
nodnm  suum ,  unde  septentriones  pctit,  in  abside  sua  habet*. 
Digressio  autem,  quae  ex  tali  mclinatione  procedit,  quamquam 
eadem  in  se  ipsa  sit,  duplex  non  ostenditur.  Nam  in  alterutro 
nodonim  Veneris  incidente  terra  transversis  sursum  et  deorsum 
aspiciuntur,  has  reflexioncs  vocant;  naturales  apparent  orbis  ob- 
liqnitates,  et  has  vocant  declinationes,  eaedem  vero  in  quadranti- 
bus.  Ceteris  autem  locis  amhae  latitudines  pcrmixtae  confunduntur, 
ac  alia  aliam  superans  vincit  ac  similitudinc  et  dissimilitudine 
mutuo  se  augent  et  perimunt.  Haec  vero  axis  inclinatio  est;  habet 
librationem  mobilem,  non  autem  sicut  in  superioribus  illis  ad  nodos 
pendentem,  sed  in  aliis  quibusdam  volubilibus  punetis,  quae  re- 
volutiones  suas  ad  sidus  annuas  faciunt,  unde.  qnandocumque 
tellus  contra  absidem  Veneris  steterit,  maxima  tunc  fit  librationis 
infiexio  et  haec  in  ipso  sidere,  in  quacumque  tunc  ]>arte  sui  orbis 
fuerit.  Quapropter,  si  tunc  sidus  in  abside  sit  vel  ei  e  diametro 
opposito  latitudine  non  penitus  carebit,  tametsi  in  nodis  tunc 
versetur.  Hinc  vero  decrescente  hac  inflexionc  quoadusque  tellus 
per  quadrantem  circuli  dicto  loco  amoveatur  et  similitudine  mo- 


*  Uebcr  die  Brciten-Bcwcpungcn  der  Venus  uud  die  dabei  zusammen- 
wirkenden Ablenkungen  handelt  eingehender  das  5.  und  H.  Kapitel  des 
VI.  Buches  des  Werkes  »de  Revolutionibus  orbium  caelestium« . 


200 


I.  SCHRIFTEN  VON  ( HJ1TERN1CU8 


tiium  maxime  illiiiB  dcviationis  punctus  a  sidcrc  tantundem  de- 
stiterit ,  nulluni  prorsus  huiusce  deviationis  vestigium  usque  re- 
peritur.  Et  deinceps  dcviationum  lihramcuto  continuatio,  et  illo 
principio  a  septentrionibus  ad  austrum  declinante  ac  identidem  a 
sidere  scse  elongante  secündum  tclluris  ab  absidc  rcmotiouem 
sidus  ad  eam  perducitur  parteni,  quac  prius  australis  fuerat.  Nunc 
autcm  oppositiouis  lege  septentrionalis  facta,  donec  iterum  ad 
summam  perveniat  librationis  cireulo  peracto.  nbi  rursum  maxima 
fit  deviatio  et  primae  sirnul  et  aequalis.  Sic  deinuni  pari  modo 
per  reliquum  semicirculum  pergit.  Quapropter  nunquam  fit  meri- 
diaua  baec  latitudo,  quam  plerumquc  deviationem  vocaut.  et  baec 
duobus  orbibus  fieri  concentricis  et  axibus  obliqnis,  sicnt  in  su- 
perioribus  dicebaraus,  hie  quoque  consentaneum  esse  videtur. 


De  Mcrcurio. 

Sed  omnium  in  caelo  mirabilissimus  est  Mercurii  eursus.  qui 
paene  investigabiles  permcat  vias,  uti  pcrscrutari  non  facile  queat. 
Addit  practerea  difficultatem  quod  sub  radiis  solis  invisibiles 
plerumque  meatus  occupat  et  pancis  admodum  diebus  visibilem  se 
exhibet,  attamen  comprehcndetur  et  ipsc.  modo  altiori  ingenio 
quispiam  incumbat.  Convenient  et  buic  epicycli  duo.  ut  in  Vencre, 
in  orbe  suo  revolubiles.  Nam  maior  epicyclus  pa riter  cum  orbc 
suo  facit  revolurioncs,  nt  illic.  absidia  eius  sedem  gradibus  11  et 
medio  post  Virginia  Spicam  constituens.  Minor  autcm  epicyclus 
contraria  illius  lege  duplici  vcro  revolutionc  reflectitur,  ut  in  omni 
situ  telluris,  quo  absidem  huius  supervenit  vel  ex  adverso  respicit, 
sidus  a  centro  maioris  epicycli  reinotissimum  sit  atque  in  quadranti- 
bus  proximum.  Et  buius  quidem  orbcm  tertio  mensc  diximus 
reverti,  hoc  est  SS  diebus.  cuius  semidimetiens  partes  capit  9  et 
duas  quintas  unius  partis,  quarum  semidiametrum  magni  orbis  25 
posuimus.  Ex  bis  autcm  primus  epicyclus  aceipit  unam  et  II  mi- 
nuta;  secundus  autem  tertiam  eius  partem,  hoc  est  minutias  M 


Digitized  by  Google 


NICOLAI  COFPKKNICI  COMMKNTAUIOLUS. 


201 


fere*.  Sed  is  quidem  eirculorum  concursus  hie  nun  sufficit  ut  in 
ceteris.  Terra  siqnidem  in  supradictis  absidis  respectibaa  pcr- 
raeante  longe  minori  apparet  ambitu  sidus  moveri .  quam  ratio 
eirculorum  iam  dicta  sustinet;  ac  rursus  in  quadraturis  longc  etiam 
maiore.  Cum  vero  nullam  aliam  in  longitudine  diversitatcm  ex 
hoc  fieri  percipiatur,  conscntaneum  est  per  accessum  qucndam  et 
recessum  centri  orbis  secundum  liueam  rectam  contingere,  quod 
quidem  fieri  oportet  duobus  orbiculis  circumdatis  habcntibus  axcs 
acquidistantes  axi  orbis,  dum  centrum  epicyeli  maioris  sive  totius 
illins  axe  tantum  distat  a  ecntro  orhiculi  immediatc  continentis, 
quantum  centrum  huius  a  centro  extremi.  Id  quidem  repertum 
est  minutibus  24  et  medio  unius  partis  de  25,  quibuß  omnium 
contextnm  mensi  sumus.  quod(|ue  motus  extremi  orbiculi  binas 
in  anno  vertente  revolutiones  faciat,  interior  autem  motu  reflexo 
duplo  recursu  quater  interim  revertatur.  Praeferuntur  enim  hoc 
motu  composito  centra  maioris  epicyeli  seeundum  lineam  rectam, 
qiiemadmodum  cirea  latitndines  libratas  diximus.  Sic  igitur  in 
memoratis  ad  absidem  telluriß  sitibus  centrum  epicyeli  maioris 
centro  orbis  proximnm  est,  in  quadraturis  autem  remotissimus. 
In  locis  autem  raediantibus,  id  est  15  gradus  ab  his,  centrum 
maioris  epicyeli  centro  exterioris  orbiculi  applicat  amboqne  in 
nnum  coneurrunt.  Quantitas  autem  huiusce  recessus  et  accessus 
constat  minutis  20  unius  praedictarum  partium,  et  hactenus  motus 
Mercurii  longitudinalis  sie  se  habet**.  Latitudinem  vero  haud 
secuB  facit  quam  Venus,  sed  tractu  semper  contrario.  Ubi  enim 
illa  septemtrionalis  fit,  hie  austros  petit.  Declinat  autem  orbis 
eius  ab  eceliptica  quantitate  anguli  partium  Septem.  Deviatio 


*  Diu  flir  die  Epicykeln  de»  Merkur  im  Cominentariolu»  angeführten 
Wertlie  stimmen  gleichfalls  mit  den  handschriftlichen  Angaben  in  den  Al- 
phonBinisehen  Tafeln  überein:  »Mercurii  orbis  9.  i>4,  EpieycluH  a.  1.  4ll/t, 
k.o.3:i3jt,  cnlligunt  1.  7 Vi  <<iiversit<i*  diametri  0.  2<J.\« 

**  Ueber  die  verschiedenen  Ableitung» -Methoden  der  Bewegung  des 
Merkur  handelt  das  28.  und  32.  Kapitel  des  VI.  Buches  der  »Revolutiones*. 


Digitized  by  Google 


202 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPPERNICUS. 


autetn  hic  quoque  Semper  australis  dodrantem  uniue  gradus  nun- 
f(iiani  exoedit.  Oeternm  quae  circa  latitudines  Veneris  dicta  Bunt, 
hic  quoque  commemorasse  eonveniet,  ne  eadem  saepe  repetantur  *. 

Sicquc  Ncptem  omnino  circulis  Mercurius  currit,  Venus  quin- 
que,  tellus  tribus  et  circa  eam  Lima  quatuorT  Mars  demuni,  Iup- 
piter  et  SaturiniR  singuli  quinqnc.  Sic  igitur  in  Universum 
IM  circuli  sufficinnt,  quibus  tota  mundi  fabrica  tota- 
que  siderum  chorea  explicata  sit. 

•  (tleichwie  Coppernicns  im  Commentariuluft  bei  Erklärung  der  Breiten- 
Abweichungen  des  Merkur  auf  den  früheren  Abschnitt  über  die  Venus  ver- 
weist, hat  er  auch  in  dem  Werke  »de  revolutionibus«  die  erklärenden  Aus- 
führungen in  Betreff  der  Breite  beider  Planeten  zusammengefasst  in  den 
Kapiteln  :»  ff.  de«  VI.  Buchen 


Digitized  by  Google 


G. 

Kleinere  handschriftliche  Reliquien. 


I.  Die  Einschaltongen  und  Nachträge  aus  dem  Manuskripte 
des  Werkes  »de  revolutionibus«. 

Die  weitaus  bedeutsamste  Reliquie,  welche  wir  von  Copper- 
nicus'  Hand  besitzen,  ist  das  vor  einigen  Decennien  wieder  auf- 
gefundene Original-Manuskript  des  Werkes  »rfe  revolu- 
tionibus orbium  caelestium«.  Vgl.  Band  I,  Tbl.  2,  S.  503  ff.j 
Wichtig  für  die  kritische  Feststellung  des  Textes,  zeigt  das  Manu- 
skript uns  zugleich  die  Arbeits-Mühe  und  die  Arbeits- Freudigkeit 
des  Verfassers,  welcher  unermüdlich  bis  in  seine  spätesten  Lebens- 
jahre an  seinem  Werke  gefeilt  und  nachgetragen  hat*.  Allein 


*  Neben  den  kleineren  Textes-Umgestaltungen  hat  Coppernicus  auch 
die  Haupttheilung  seines  Werkes  mehrfach  geändert.  Die  erste  Redaktion 
zerlegte  dasselbe  nicht  in  sechs.  Bondern  in  acht  Bücher ;  es  zerfiel  nämlich 
jede«  der  beiden  ersten  Bücher  in  zwei  Theile.  Nur  die  Eintheilung  der 
vier  letzten  Bücher  ist  in  sämmtlichen  Redaktionen  (es  sind  deren  drei  er- 
kennbar) dieselbe  geblieben.  Näheres  Band  I,  Thl.  2,  S.  478.  179  und  50(>. 
507;  ausserdem  vgl.  Curtze's  Prolegomena  zur  ed.  saecul.  p.  XVII  sqq. 

Bei  der  Verwerthung  seiuer  astronomischen  Beobachtungen  hat  Copper- 
nicus vielfache  Korrekturen  vorgenommen.    Die  Zahlen  sind  oft  zwei  bis 


20  1 


I.   SCHRMTKN  VON  COIM'KKNK.'U*. 


die  meisten  kleineren  Abänderungen  der  ursprünglichen  Nieder- 
schrift sind  sprachwissenschaftlicher  Natur  oder  rein  redaktionelle 
Verbesserungen*.  Sie  sind  an  dieser  Stelle  um  so  weniger  mit- 
zuteilen, als  sie  bereits  für  die  Säkular -Ausgabe  von  Curtze 
verwerthet  und  in  den  begleitenden  Anmerkungen  vollständig 
mitgetheilt  sind. 

Neben  diesen  unwesentlicheren  Textes-Umgestaltungen,  bez. 
Verbesserungen  einzelner  Zahlen  zeigt  das  Original  -  Manuskript 
der  »Rcvolutioncs«  freilich  noch  einige  wichtigere  Einschaltungen, 
welche  Coppernicus  ursprünglich  für  die  Oeffentlichkeit  bestimmt, 
später  aber  bei  dem  Drucke  seines  Werkes  weggelassen  hatte. 
Bis  zur  Wiederauffindung  des  Original-Manuskripts  gänzlich  un- 
bekannt geblieben,  haben  einige  von  ihnen  erhebliche  Wichtig- 
keit. Sie  sind  jedoch  bereits  in  frühem  Abschnitten  des  vor- 
liegenden Buches  mitgetheilt  worden;  demnach  ist  hier  nur  auf 
jenen  Abdruck  zu  verweisen.  Es  gehören  dazu  vornämlich  die 
schöne  Vorrede  zum  I.  Buche,  die  Ucbersetzung  des  s.  g.  Lysis- 
Briefes  und  die  kleine ,  aber  hoch  bedeutsame  Stelle ,  in  welcher 
Coppernicus  die  Möglichkeit  einer  elliptischen  Bahn  für  die  Be- 
wegungen am  Himmel  vorahnend  ausgesprochen  hat*". 


dreimal  geändert,  mitunter  auch  die  zuerst  errechneten  Werthc  wieder  ein- 
gesetzt Ebenso  hat  Coppernicus  von  den  Zusatz-Bemerkungen ,  welche  er 
am  Kande  des  Manuskriptes  nachgetragen  hatte,  einige  später  wieder  weg- 
gelassen. lEinc  dieser  weggestrichenen  Stellen  Hb.  III,  cap.  15  [ed.  saec. 
p  204 j  ist  von  den  Herausgebern  der  editio  princops  wieder  aufgenommen 
worden.    Vgl.  Bd.  1.  Thl.  2,  S.  5ü9.) 

*  Die  ineisten  Textes-Umgestaltungen  finden  sich  am  Ende  des  ersten 
Buches  in  dem  Abrisse  der  sphärischen  Trigonometrie  und  in  den  beiden 
letzten  Büchern.    (Vgl.  edit.  saccul.  p.  f,7,  .'»6«  sqq.,  375,  40<J,  410,  A'iO.) 

In  dem  Original-Manuskripte  findet  sich  uicht  die  WidinungB- Vor- 
rede an  Papst  Paul  III,  wie  bereits  Band  I,  Thl.  1,  S.  404  hervorgehoben 
ist.  Die  Aufnahme  dieses  Schriftstücks  hat  es  vielleicht  verschuldet, 
dass  die  Herausgeber  der  editio  prineeps  dafür  die  Einleitung  zum  ersten 
Buche  weggelassen  haben ,  dieselbe  ist  erst  nach  der  Wiederauffiudung  des 
Original-Manuskripts  bekannt  geworden.    Das  schüne  Schriftstück  ist  oben 


Digitized  by  Google 


KLKINF.RK  HANDSCHRIFTLICHE  RKLKJUIKN. 


•2i  ir, 


S.  »—12  abgedruckt,  eine  deutsche  Uebersetzung  Band  I,  Th).  2,  S.  510— 
51.1  gegeben.  — 

Die  von  Coppernicus  gefertigte  lateinische  Uebersetzung  des  8.  g.  Lysis- 
Briefes  ist  oben  S.  132—137  abgedruckt.  (Vgl.  auch  Band  I,  Thl.  1.  S.  »(»S  ff.; 

Die  denkwürdige  Stelle,  in  welcher  Coppernicus,  während  er  sonst  mit 
den  alten  Astronomen  an  den  Kreis-Bahnen  der  Himmelskörper  streng  fest- 
hielt, die  Aunahuie  einer  elliptischen  Bahn  aufstellt,  findet  sich  gegen  Ende 
des  4.  Kapitels  des  dritten  Buches.  Sie  ist  nach  dein  Abdrucke  iu  der 
Säkular- Ausgabe  [p.  Hit);  bereits  im  2.  Theile  des  ersten  Bandes  S  -r»us  Aum. 
mitgetheilt  worden  Allein  bei  der  relativen  Bedeutung  des  in  dem  kurzen 
Satze  ausgesprochenen ,  seinem  Zeitalter  weit  vorauseilenden  Gedankens 
dürfte  es  wohl  angezeigt  sein .  den  Wortlaut  hier  nochmals  vollständig  ab- 
zudrucken ,  zumal  der  Fund  erst  seit  einem  Decennium  veröffentlicht  und 
demnach  noch  wenig  bekannt  ist. 

Die  ganze,  von  Coppernicus  nachmals  durchstrichene  Stelle  des  Manu- 
skripts lautet 

»f'orant  autent  uliqtii  motum  baue  in  latitudinem  rire.nl  i,  bot-  eut  dimetienteitt , 
cuiu*  tauten  perindum  et  dimensinnem  a  cirvumeurrntte  eins  dedueunt,  ut  fmulo 
inferius  ostendeinu$.  Uslque  hic  nbiter  an  int  ad  v  ertrndum  ,  an  od,  *i 
r  i  r  c  ttl i  fuer  int  inuequa  les  tnanetttibus  ceterin  canditionibn* ,  non 
reclam  lineain,  xed  eonicant  sive  cijlindricam  sectionem  desert- 
bent,  quam  e  1 1  y  p  »  i  m  vacant  mathenta  tiri;  ned  de  bis  alias.« 

Coppernicus  hat  diese  Stelle  später  weggestrichen,  weil  er  sich,  wie  die 
Schlussworte  ausdrücklich  hervorheben,  eine  eingehendere  Ausführung  für 
eine  spätere  Gelegenheit  vorbehielt.  Bei  dieser  klar  hervorgetretenen  Durch- 
brechung der  sonst  als  Axiom  festgehaltenen  Grund-Anschauung,  dass  die 
gleichmässige' Bewegung  im  Kreise  die  für  die  Himmelskörper  einzig  ent- 
sprechende sei,  konute  Coppernicus  sich  au  der  aphoristischen  Andeutung, 
wie  sie  an  jener  Stelle  allein  gestattet  war,  unmöglich  genügen  lasseu. 


2ün' 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPPERNICU8. 


II.   Die  Bücher  -Einzeichnungen  mathematisch  -  astronomischen 

Inhalts. 

Ausser  der  werthvollsten  Reliquie  vou  Copperuicus,  dein 
Original  -  Manuskripte  seines  Hauptwerkes,  hat  die  eifrige  For- 
schung der  beiden  letzten  Deceunieu  noch  eine  beträchtliche  An- 
zahl handschriftlicher  Bemerkungen  aufgespürt,  welche  Copperuicus 
in  die  von  ihm  gebrauchten  Bücher  eingetragen  hat.  Diese  Eiu- 
zeichnungen haben  fllr  uns  schon  dadurch  Werth,  dass  sie  die 
Vorstudien  des  grossen  Mannes  enthaltend,  einen  interessanten 
Einblick  in  seine  Arbeits-Methode  gewähren  Derselbe  steigert 
sich  noch  dadurch,  dass  wir  iu  ihueu  manche  llinweisung  auf 
ältere  Quellen  finden,  welche  Coppernicus  gekannt  und  benutzt 
hat,  von  denen  wir  in  seinem  Hauptwerke  nichts  erfahren.  Von 
grossem  Interesse  sind  endlich  eine  Reihe  vou  astronomischen 
Tafclu .  welche  nicht  durchweg  mit  den  in  den  »Revolutioues« 
veröffentlichten  Übereinstimmen,  zum  Thcil  sehr  bedeutende  Ver- 
schiedenheiten aufweisen. 

Curtze,  von  welchem  diese  Einzeich uungen  in  den  Copperni- 
canischeu  Büchern  zu  Upsala  aufgefunden  und  durch  die  »Rcli- 
quiae  Copcruicauae«  Leipzig  1875)  veröffentlicht  sind,  hat  zugleich 
eine  genaue  Vcrgleichung  angestellt  und  den  Abdruck  mit  erläu- 
ternden fach  wissenschaftlichen  Bemerkungen  versehen. 

Mehrere  vou  deu  Eiuzeichnungen.  welche  sich  von  Copperuicus 
in  den  zu  Tpsaln  aufbewahrten  Büchern  vorgefunden  haben,  sind 


Digitized  by  Google 


MATHEMATISCH-ASTRONOMISCHE  BÜCHER-EINZEICHNUNUEN.  207 

bereits  bei  Besprechung  der  Coppernicauiscben  Bibliothek  im 
1.  Bande  des  vorliegenden  Werkes  (Tbl.  2,  S.  406  ff.)  erwähnt 
worden.  Dieselben  werden  sonach  an  dieser  Stelle  nur  eine 
kurze  Zusammenstellung  erheischen,  indem  auf  die  ausführlicheren 
Mittheilungen  a.  a.  O.  verwiesen  wird. 

Die  Bemerkungen,  welche  Coppernicus  in  der  editio  princeps 
des  griechischen  Euklid  gemacht  hat,  sind  im  Ganzen  nicht 
erheblich  (vgl.  Bd.  I.  Tbl.  2,  S.  407).  Auch  die  Einzeich nungeu, 
welche  das  » Instrumentum  primi  mobilia«  und  die  »Astronomiaa 
des  Gabir  el  Afflah  aufweisen  [vgl.  a.  a.  0.  S.  408  und  409)  sind 
an  sich  nicht  bedeutend;  sie  geben  aber,  gleichwie  jene,  sichere 
Belege  für  den  Eifer,  mit  welchem  Coppernicus  seine  Studien  bin 
in  das  höchste  Alter  fortgeführt  hat;  die  Bücher,  in  welche  er 
jene  Notizen  eingetragen  hat,  sind  ihm  nämlich  erst  nach  den» 
Jahre  1539  zugekommen.  Dasselbe  beweisen  auch  die  Citate 
aus  Plinius'  bist,  natur.  und  Vitruvs  Architectura,  welche  in  die 
Optik  Vitellio's  eingetragen  sind,  und  die  Einzeichnungen,  welche 
»ich  in  dem  astr< dogischen  Werke  des  Albohazeu  vorfinden;  die 
letztern  beschränket!  sich  auf  die  HinzufUgung  von  Parallel- 
Steilen  aus  dem  Quadripartitum  des  Ptolemaeus  vgl.  Bd.  1,  Tbl.  2, 
S.  414.  415). 

Die  weitaus  wichtigste  der  Notizen,  welche  Coppernicus  in 
seine  Bücher  eingezeichnet  hat.  bietet  eine  ganz  kurze  Bemer- 
kung, welche  in  der  editio  princeps  der  lateinischen  Ueber- 
setzung  des  Euklid  aufgefunden  ist*. 


*  Coppernicus  besass  die  zu  Venedig  im  J.  1482  bei  Ratdolt  gedruckte 
Uebereetzung  de»  Euklid,  welcho  Giovanni  Cauipano  aus  dem  Arabischen 
gefertigt  und  mit  Scholien  versehen  hatte.  In  eiuer  Zusatz- Bemerkung, 
gegen  Ende  des  4.  Buches,  hatte  nun  Campanus  die  Trisektion  des  Winkels 
behandelt.    Coppernicus  giebt  hierzu  eine  Verbesserung :  »Da  tut»  u»g*  - 


208 


I.  SC'IIRTFTKX  VON  COPI'KUNICUS. 


Während  die  vorstehend  aufgeführten  Bücher-Einzeichnungeu 
von  Coppernicus  nur  einen  relativen  Werth  beanspruchen  konneu, 
haben  dagegen  eine  hohe  Bedeutung  die  reichhaltigen  Einzeich- 
nungen.  welche  der  zu  Upsala  aufbewahrte  Band  aufweist,  in 
dem  die  astronomischen  Tafeln  von  König  Alfons  und  Regio- 
montanus  zusammengebunden  sind*.  Hier  sind  neben  einzel- 
nen Rand-Notizen  eine  Reihe  von  astronomischen  Tabellen  auf 
die  einzelnen  freien  Seiten  der  Bücher,  wie  auf  eigens  dazu  ein- 
geheftete Blätter  am  Schlüsse  des  Bandes  niedergeschrieben.  Diese 
Tafeln  stimmen  mit  den  in  den  »Revolutioucs«  veröffentlichten 
oftmals  nicht  genau  überein,  weisen  zum  Theil  sogar  bedeutende 
Verschiedenheiten  auf. 

Curtze,  von  welchem  diese  Eiuzeichnungen  aufgefunden  und 


l  u  tu  trifariunt  secari-  ....  iil  modo  aptiun  vx  plati  a  tu  m  fuisset  hoc 
modo:  Ducatur  rertu  linea  etc.;  er  schlieft  seine  kurze  Korrektur  mit 
den  Worten:  "de  quo  vi  de  Nivomedem  de  co  tichoidibux.« 

Als  Curtze  diese  bemerkenswerte  Notiz  veröffentlichte,  knüpfte  er  daran 
eine  eingehende  Ausführung  zur  Geschichte  der  Trisektion  des  Winkels. 
(Keliqu.  Copern.  8.  '» — '27.)  Da»  Wichtigste  aus  diesem  Exkurse  ist  bereit« 
im  ersten  Bande  Thl.  2,  8.  III  mitgetheilt.  Curtze  weist  nach,  dass  die 
Berichte,  welche  wir  hei  Fappos,  Proklos  uud  Eutokios  Uber  die  —  uns 
nicht  mehr  erhaltene  —  Schrift  des  Nikouiedes  findeu,  nicht  mit  dem  über- 
einstimmen ,  was  Coppernicus  als  derselben  entnoiuim-n  anführt,  dass  Niko- 
uiedes nämlich  die  Trisektion  des  Winkels  durch  die  Konchoide  mit  cirku- 
larer  Basis  gelehrt  habe. 

Allerdings  wurden,  wie  wir  aus  anderweiten  Zeugnissen  wissen,  zur 
Zeit  des  Nikouiedes  bereits  Aufgaben  gestellt,  dereu  Lösung  auf  die  Kon- 
ehoide  mit  eirkularer  Basis  zurückzuführen  ist.  Bei  den  Arabern  mag  nun 
jenes  Problem  weiter  ausgebildet  und  die  Dreitheilung  des  Winkels  durch 
jene  Konchoide  wirklich  gelehrt  worden  sein.  Nun  kann  aber  —  wie  Curtze 
annimmt  —  Coppernicus  in  Italien  sehr  wohl  ein  Manuskript  benutzt  haben, 
welches  für  eine  Uebersetzung  des  Nikoinedes  »de  conchoidihus-  ausgegeben 
wurde  und  von  arabischen  Kommentatoren  durch  die  Konchoide  auf  eirku- 
larer Basis  bereichert  war. 

*  Abgesehen  von  den  reichhaltigen  Einzoichnuugen ,  welche  die  astro- 
nomischen Tafelu  von  König  Alfons  uud  Kegiomoutanus  aufweisen,  bekundet 
auch  schon  das  Aeusscre,  dass  Coppernicus  dieses  Volumen  in  stetem  Ge- 
brauche gehabt  hat;  einzelue  Blätter  sind  durch  die  starke  Benutzuug  sehr 
begriffeu. 


Digitized  by  Google 


ASTRONOMISCHE  BÜCHER-EINZEK  HNI  NGEN. 


2119 


und  durch  die  «Reliquiae  Copernicanae«  'Leipzig  1875)  veröffent- 
licht sind,  hat  zugleich  eine  genauere  Vergleich ung  der  ursprüng- 
lichen, Upsalenser  Tabellen  mit  den  späteren,  in  die  editio  prin- 
ceps  aufgenommenen  angestellt  und  den  Abdruck  mit  erläuternden 
Bemerkungen  begleitet.  Mit  Genehmigung  des  Verfassers  wird 
sich  der  nachfolgende  Abschnitt  an  den  Kommentar  des  kundigen 
Fachmanns  genau  anlehnen,  die  Tafeln  selbst,  wie  einen  Theil 
der  Erläuterungen  vollständig  Ubernehmend. 


Vor  dem  Wieder-Abdrucke  der  astronomischen  Tafeln  werden 
nachstehend  zuerst  noch  die  vereinzelten  astronomischen  Ein- 
zeichnungen  zusammengestellt,  welche  sich  in  dem  erwähnten 
Volumen  finden*. 

Auf  dem  Titelblatte  der  Alfonsinischen  Tafeln  ist  neben  dem 
Namenszuge  des  Besitzers 

Nic^  CoppniA 
noch  die  Bemerkung  aufgezeichnet: 

epiq/clus  Lunae  a  ad  b  proportio 
vt  4.  47.  ad  vnum  —  y . 
Auf  Blatt  A2b,  am  Ende  der  einleitenden  Briefe,  steht  die 
Notiz: 

»Alfonsus  astronomus  Castelle  rex  et  Hispanie  fuit,  quem  Halt 
interpretatur  quasi  altus  fons.  Dictus  est  autem  ab  alto  fönte,  id 
est  sapientiay  qtiia  composuit  has  tabulas  non  qtiidem  per  se ,  sed 
per  condttctum  60  astronomorum.  qttibus  hanc  summam  pecunie  dedit 
Decies  10OO0O  ßorenorum  pro  creatione  radicum  practicaturum  in 
meridianum  Toledo 

Kiue  ähnliche  Notiz  enthält  auch  die  letzte  Seite  des  Buches: 


*  Die  ersten  fünf  der  im  Texte  abgedruckten  kleinen  Einzeichnungen 
sind  bereits  Band  I,  Tbl.  1,  8.  27*  und  Band  I,  Tbl.  2,  8.  417  mitgetheilt. 
sie  werden  jedocb  der  Vollständigkeit  wegen  hier  nochmals  abgedruckt, 
n.  14 


Digitized  by  Google 


210 


I.  SCHRIFTEN  VON  COITERNICUS. 


»Alfonsus  rex  fuit,  de  quo  dicit  Egidius,  quod  ille  fuit  Ubera- 
lissimus regum,  dedit  enim  pro  duobus  sexterciis  pro  de  (?)  tabu- 
larum  astronomicarum  correctione  dedit  100000.« 

Auf  der  Rückseite  des  Deckender  Alfonsinischen  Tafeln  findet 
sich  noch  die  Bemerkung: 

»Annis  Christi  completis  1200  parilibus 
Locus  anomalie  Lutte  Älfonsi  1.  42.  S. 
Locus  eiusdem  secundum  Ptolemaeum  102.  40. 
alexandrie.** 

Auf  Blatt  dhb  hat  Coppernicus  der  Tafel  mit  der  Uebersehrift 
aTabula  Medii  Motus  Draconis«  die  Bemerkung  hinzugefügt: 
»revolutio  eius  annis  equalibus  1$,  die- 
bus  228,  primis  19.  10.« 


In  den  Tafeln  des  Regiomontanus  ist  auf  Blatt  (</7)6,  » Ta- 
bu le  directionumv  Uberschrieben,  am  Fuss-Ende  hinzugefügt. 
■per  numerum  multiplicandum  intelligitur  angulus  secti- 
onis  circulorum  latitudinis  et  equatoris.« 
Ferner  enthält  Blatt  [fi)b  derselben  Tafel  mit  der  Uebersehrift : 
n  Tabula  generalis  Celi  mediationum«  den  Vermerk: 
»Hie  numerus  multiplicandus  est  per  residuum  anguli  de 
quadrante,  qui  ßt  ex  coincidentia  circulorum  latitu- 
dinis et  aequatoris  eius  latitudine  ferenda  reeeptis.« 
Unter  dem  Schluss  der  »Tabula  directionum  profectio- 
numque«  steht  mit  rother  Tinte  geschrieben: 

»TeXo;.« 

Auf  dem  15.  der  angehefteten  Blätter  liest  man  auf  der  Vor- 
derseite : 


*  Ein  Facsimile  dieser  und  der  vorstehend  abgedruckten  Einzeichnung 
ist  in  meinen  »Mittheilungen  aus  Scbwed.  Archiven  u.  Bibl.«  1S53)  veröffent- 
licht worden. 


Digitized  by  Google 


ASTRONOMISCHE  BÜCHER- EINZRICHNUNGEN. 


211 


»Saturni  apogeum  240.  21.    Anno  1527 
»Iovis  apogeum      159.    0.    Anno  1529  s!s27.« 
»Jfarft*  119.40.    -dw«o  1523  ^  27.« 

»Veneris  48.30.    ^4»wo  1532  J}  10.« 

Auf  der  Rückseite  desselben  Blattes: 

»Eccentrotes  Marlis    6583. a 
»Epicyclus  primus  1192.« 
'Epicyclus  secundus  494.« 
»/opw  eccentrotes  1917.  Epicyclus  a  .  III  .  b .  259.« 
»Saturni  eccentrotes  1083.  Epicyclus  a  .  852 .  4 .  284.« 
»Mercurii  eccentrotes  2258  (*tir .  Epicyclus  .  a  .  cum  .  b  .  6  .  . .  100 

'sie!, 

»dicersilas  diametri  1151.19« 
iproportio  orbium  caelestium  ad 

»eccentrotetem  25  partium.« 
»Mortis  semidyametrus  orbis  38  fere .  Epicyclus  .n.h.M  34£ . 
»Epicyclus  .b.Äf.hX.a 

»Iovis  semidyatnetrus  30  M  25  .  epicyclus .  a .  1 0^  .  6 .  34^. « 
»Saturni  semidiametrus  230$  .  epicyclus .  c .  19^ .  £  .  64^.« 
o  Veneris  semidiametrus  18  .  epicyclus  .a.\.b.\.« 
»Mercurii  orbis  .  9 .  24.« 

»Epicyclus .  a  .  1  .  4 1  \  .  b .  0 .  33  J .  colligunt .  1 .7^  .  [dioersitas  diametri 

0.29) .« 

»Semidiametrus  orbis  Lunav  ad  epicyclium .  a .        .  epicyclus .  a  . 

ad.b.y.« 

Auf  Blatt  166  der  eingesetzten  Blätter  findet  sich  die  Notiz: 
»Mars  superat  numerationem  plus  quam  gradus  y.« 
»Saturnus  superatur  a  numeratione  gradus  1|.« 
Auf  demselben  Blatte  sind  endlich  noch  zwei  astronomische  Ein- 
zeichnungen  zu  lesen,  von  denen  die  Deutung  der  letzteren,  die 
mit  den  übrigen  Notizen  jenes  Blattes  offenbar  in  Zusammenhang 
steht,  nur  unsicher  ist,  der  Vollständigkeit  wegen  jedoch  nicht 
übergangen  werden  darf.    Sie  lautet: 

14' 


Digitized  by  Google 


212 


I.  SCHRIFTEN*  VON  COPPERNICU8. 


»1500  Anno  completo« 

H  ■  U  II 

«4    3    2  1« 
»2  32   11  54« 

»S.  G.  M.  2a« 

»      10  56  53  d*» 
»1    16  20  S  recessus  in  M 
»19  45  45« 
»11    1    13  lTd*9. 
»2311  l£a* 
Die  darunter  befindliche  Einzeichnung  lautet: 

1500 

die  nona  Januarii  hora  noctis  feie  secunda  fuit  cj  J)      in  15  . 42 

hoc  modo  *D  bononie. 
Quarta  Martii  hora  fere  prima  noctis  fuit       ^)      in  18.28  \$ 
fuitque  tunc  ^       altitudine  visa  33  c<  a//w#  t?«««  a:  yi/c 
in  ore  V  21  gradits  *D  bononie. 


Nachdem  Curtze  die  vorstehenden  astronomischen  Bücher- 
Einzeichnungen  von  Coppernicus  mitgetheilt  hat.  lässt  er  (Reliq. 
Cop.  S.  31  ff.   eine  Vergleich ung  mit  den  Werth-Angaben  folgen. 


*  Im  Texte  ist  bereit»  hervorgehoben,  dass  die  Deutung  der  dort  mit- 
getheilten  Einzeichnung  sehr  unsicher  ist.  Curtze  hat  (Reliq.  Copern.  S.  30 1 
iu  der  5.  (durchstrichenen)  Zeile  das  letzte  Zeichen  als  »commutationis«  zu 
deuten  versucht,  die  gleichlautenden  Abkürzungen  in  der  6.  und  9.  Zeile  als 
»dictus  planeta«  interpretirt ,  das  »TA«  am  Schlüsse  der  ~.  Zeile  zu  »Mense« 

ergänzt  und  die  letzten  Buchstaben  der  ganzen  Notiz  fin  Zeile  10  »Dra«  als 
»Differentia«  (?;  gedeutet. 

Curtze  hat  seine  Ergänzungs-Versuche  jedoch  ausdrücklich  als  zweifel- 
haft bezeichnet.  Vielleicht  finden  Andere  eine  glücklichere  Deutung;  die 
ganze  Einzeichnung  ist  von  mir  in  den  erwähnten  »Mitth.  a.  Schwed.  Arch. 
u.  Eibl.«  auf  dem  lithographirten  Blatte  als  Facsimile  veröffentlicht  worden. 
—  Vielleicht  gelingt  es  auch  die  Beziehungen  aufzufinden,  welche  zwischen 
dieser  und  der  durauffolgenden  mit  »1500«  Uberschriebenen  Einzeichnung 
stattfinden. 


Digitized  by  Google 


ASTRONOMISCHE  BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 


welche  das  Werk  »de  revolutionibus«  Uber  die  Apogäen  der  Pla- 
neten und  das  Verhältniss  der  Mond-Epicykeln  enthält.  — 

Angaben  Uber  die  Apogäen  der  Planeten  finden  wir  in  den 
»Kevolutiones«  an  drei  verschiedenen  Stellen.  Zunächst  bietet 
dieselben  das  Original-Manuskript  in  dem  Sternen- Verzeichnisse. 
In  den  frühem  Ausgaben  fehlen  die  dort  aufgeführten  Werthe  der 
Apogäen;  sie  sind  erst  in  die  Thorner  Säkular-Ausgabe  nach  dem 
Manuskripte  aufgenommen.    Sie  lauten  daselbst: 

»Saturni  apogaeum  226°  30'«     ed.  Thor.  p.  138,  /.  16  . 

*Iovi*  apogaeum      154°  20'«    [ed.  Thor.  p.  136,  /.  8). 

»Mortis  apogaeum    109°  50'«    [ed.  Thor.  p.  134,  /.  20:. 

"Veneria  apogaeum   48°  20'«     ed.  Thor.  p.  131,  /.  27). 

»Mercurii  apogaeum  183"  20'«  ed.  Thor.  p.  136,  /.  21]. 
Ausser  den  vorstehenden  Angaben  des  Sternen- Verzeichnisses 
finden  wir  in  dem  Werke  »de  revolutionibus«  noch  Werthe  für  die 
Planeten-Apogäen  an  je  zwei  Stellen  des  V.  Buches.  Die  dort 
angegebenen  Werthe  werden  nachstehend  zur  Vergleichung  zu- 
sammengestellt : 

Apogäum  des  Saturn: 

226<\23'  [ed.  Thor., p. 33 1.  /. 29— 30),  240°. 20'  ibid.^p.  337,7.29— 30  . 

Apogäum  des  Jupiter: 
154<\22'  [ibid.,  p.  345,  /.  4j,  159«.  0'   ibid..  p.  349,  7.  32). 

Apogäum  des  Mars 
10S«.50'  [ibid.,  p.  356,  /.  27  ,  1 19«.40'  [ibid..  p.  361,  7.  2).m 

Apogäum  der  Venus: 
48».20'  [ibid.,  p.  366,  /.  18—19),    Angabe  fehlt  im  jetzigen  Texte." 

Apogäum  des  Merkur: 
183V20'  [ibid.,  p.  380.  /.  7),  211°.30'  [ibid.,  p.  393,  7.  7  . 

*  Aas  dem  Original-Manuskripte  enthalt  die  Säkular-Ausgabe  zu  der 
oben  angezogenen  Stelle  unter  dem  Texte  noch  die  Bemerkung :  »tVA*  cum 
triente  M.  *.  p.  tu.  (d-  h.  Manuscriptam  primae  manu»  ,  quibu*  verbi*  dr/ctis 
»apra  certum  Irguntur  et  ipta  dtleta  CIX,  scrup.  XLIX,  et  in 
margine  ea,  qua«  reeepimut.- 

Auf  S.  375  der  Säkular-Ausgabe  steht  in  einer  früheren  Fassung  des 


214 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPPEKN1CUS. 


Die  links  stehenden  Angaben  sind  die  Werthe,  welche  Copper- 
nicus aus  den  Daten  der  Alten  errechnet  hat.  die  rechts  stehen- 
den dagegen  diejenigen  Werthe,  welche  ans  seinen  Beobachtungen 
folgten.  Die  ersteren  stimmen  offenbar  fast  vollständig  mit  den 
Angaben  im  Kternen-Verzeichnisse ,  die  für  den  Mars  besonders 
mit  der  zweiten  durchgestrichenen  Angabe  des  Original -Manu- 
skripts (8.  8.  213  Anm.j  Die  zweite  Reihe  dagegen  ist  mit  der 
aus  der  Upsalenscr  Handschrift  entnommenen  völlig  identisch :  sie 
ist  auch  aus  den  Beobachtuugeu  der  in  letzterer  Quelle  erwähnten 
Jahre  geflossen,  wie  man  an  den  betreffenden  Stellen  der  »Revo- 
lutiones«  sehen  kann.  Nur  das  Apogäum  der  Venus,  das  nach 
der  in  der  Anmerkung  zu  S.  213  erwähnten  ausgestrichenen  Stelle 
zu  des  Coppernicus  Zeiten  in  4S°20'  geblieben  sei.  wird  nach 
späterer  Beobachtung  in  18°  30'  festgestellt.  Diese  Beobachtung 
vom  Jahre  1532  fällt  also  wahrscheinlich  ausserhalb  der  Ab- 
fassungs-Zeit seines  grossen  Werkes  * :  sie  ist  die  späteste  Beob- 
achtung, die  bis  jetzt  von  Coppernicus  bekannt  geworden  ist. 
Weshalb  in  dem  Upsalenser  Buche  keine  Beobachtung  für  Merkur 
steht,  ist  leicht  einzusehen.  Coppernicus  hat  ja.  wie  er  selbst 
bezeugt**,  den  Merkur  niemals  selbst  zu  Gesicht  bekommen,  und 
der  oben  aus  den  »Revolutionen'  entnommene  Werth  des  Merkur- 


Cap.  XXIII  von  Buch  V  Folgendes:  »Männer  unt  Interim  loca  ab  nid  um 
eecentri  in  partibttt  XLVIIJ  et  tertta  et  CCXXVIII,  tcrupuli»  XX 
non  mutata«,  welche  die  im  jetzigen  Texte  fehlonde  Angabe  enthalten. 

*  Orbs  Coppernicus  sein  Werk  »de  revolutionibus-  —  mit  Ausnahme 
des  Abrisses  der  Trigonometrie  —  schon  lange  vor  der  Veröffentlichung 
desselben  abgeschlossen  hatte,  ist  im  ersten  Bande  mehrfach  hervorgehoben. 
Uuter  den  vieleu  Nachträgen  und  Verbesserungen,  welche  Coppernicus  dein 
Manuskripte  eingeschaltet  hat,  ist  die  Nachtragung  des  durch  die  Beobach- 
tung des  Jahres  1532  ermittelten  Werthes  des  Apogäum  der  Venus  ver- 
absäumt worden. 

*»  De  rev.  orb.  cael.  V,  30  (ed.  saec.  p.  387).  Hiezu  nehme  man  noch 
die  AeusBerung  desRheticus  im  Vorworte  zu  den  »Ephemerides  novae«  {1551  : 
» Mercurium  quidem  ,  quati  ttecundum  proverbiurn  Graecorum  ,  relinquebat  in 
medio  commune»» ,  quod  de  Hin  neque  suo  studio  observaium  es*e  diceret,  nequ* 
ab  aliig  se  aeeepisse,  quo  magnoperc  adiurari  aut  quod  omttitto  probare  posset.« 


Digitized  by  Google 


ASTRONOMISCHE  BÜCHER-BINZEICHN'UNGEN . 


215 


Apogäums  ist  aus  den  Beobachtungen  Schoners  und  Bernhard 
Walthers  berechnet  worden*. 

Die  Vergleichung  der  Daten,  wie  sie  für  den  Mond  in  den 
Upsa lenger  Einzeichnungen  und  in  dem  Werke  »de  revolutionibusc 
aufgeführt  sind,  ergiebt  gleichfalls  Differenzen. 

Nach  der  Berechnung  in  dem  Upsalenser  Manuskripte  ist  das 
Verhältniss : 

Semidiametrus  orbis:  Epicyclium  a  =       10  :  1^  =  9.47368; 
nach  den  »Revolutiones«**  ist  aber  bei 
erstem  und  letztem  Viertel  dieses 

Verhältniss  =  1 0000  :  1334=    7. 49625 ; 

ferner  für  Voll-  und  Neumond         =  10000:   860=  11,62790: 
daraus  das  Mittel  ergiebt  =  9.06207: 

also  Abweichung  des  Werthes  aus  der 

Handschrift  zu  Upsala  =+0.41161. 
Für  das  Verhältniss  des  Epicychts  a :  Epicyclus  b  haben  wir  fol- 
gende vier  Angaben: 

1.      44:     9  =  4,88889  j 

4.  1079:237  =  4,62869  nach  den  »Revolutiones« 
Auch  hier  ist  die  Angabe  des  grossen  Werkes  diejenige,  welche 
den  kleinsten  Werth  liefert.  Die  unter  1  und  2  verzeichneten 
Werthe  hat  Copperuicus  selbst  für  gleichgeltend  angesehen,  wie 
aus  den  obigen  Notizen  erhellt.  Die  Angaben  Uber  die  Mond- 
Anomalie  von  verschiedenen  Ausgangspunkten  und.  wie  man  bei 
Nachrechnung  findet,  nicht  nach  den  Tafeln  der  »Revolutiones« 
berechnet,  stimmen  fast  miteinander  Uberein.  Ihr  Unterschied 
beträgt  nur  32'.   Nimmt  man  dagegen  seinen  Ausgang  von  dein 


2.  4fä.     1  =  4,78333  }  nach  dem  Upsalenser  Manuskript; 

3.  19:     4  =  4,75000 


*  •» 


•  Vgl.  Band  I,  Thl.  1.  8.  219. 
De  rev.  orb.  cael.  IV,  S  cd.  aaec.  p.  2:»8:. 
De  rev.  orb.  cael.  IV,  10  ed.  »aec.  p.  260  1  21 


Digitized  by  Google 


216 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPI'ERKICUB. 


»Locus  anomaliae  lunae  ad  principium  annorum  Christi  207°  7'«*, 
und  addirt  die  aus  der  Tafel  auf  S.  242  der  Säkular-Ausgabe  für 
1200  Jahre  sich  ergebenden  263"  2',  so  erhält  man  für  den  Alfon- 
sinischen  »Locus  anomaliae«  nach  Weglassung  der  überflüssigen 
360°  den  Werth  109°  9'  berechnet  für  den  Meridian  von  Krakau. 
Coppernicus  giebt  den  Zeit- Unterschied  zwischen  Krakau  und 
Alexandrien  gleich  einer  Stunde  an**;  diesem  entspricht  ein 
Unterschied  von  3S'32"  [Tafel  auf  S.  243).  Abgezogen  ergiebt 
sich  der  »Locus  anomaliae  Alfonsi*  zu  11 8°  30',  was  einer  Diffe- 
renz von  15°  50'  gegen  das  Upsalenser  Manuskript  gleichkommt. 


Von  den  astronomischen  Tafeln,  welche  die  Upsalenser  Bücher 
von  Coppernicus  enthalten,  hat  Curtze  (a.  a.  0.  S.  34)  vorange- 
stellt die  »Tabula  fecunda«  des  Regiomontanus ,  bei  welcher 
Coppernicus  der  ersten  Spalte  die  Ueberschrift  »Rttüsro;«,  gegeben 
und  ausserdem  die  Zahlen  in  der  zweiten,  »Trcoteivooaa «  ttber- 
schriebenen  Spalte  hinzugefügt  hat: 


•  De  rev.  orb.  cael.  IV,  7  (ed.  »aec.  p.  256  1.  11.  12). 
De  rev.  orb.  cael.  III,  18  (ed.  saec.  p.  213j. 


Digitized  by  Google 


ASTRONOMISCHE  HLCIIEK-EINXEICHNUNGKX. 


217 


TABVLA  FECVNDA. 


NVMERVS. 


NVMERVS. 


i 


NVMERVS. 


H. 


u 
) 

1 
3 
\ 

r, 
o 

7 

6 
!• 

10 
11 
12 
13 
14 

15 
16 
17 
18 
11» 


25 
26 
27 
26 
29 


00000 
1745 
3492 
5240 

«992 

6748 
1051 1 
12278 
14053 

15836 

17633 
19439 
21256 
23087 
24932 

26794 
28674 
30573 
32492 
34433 


'Y-oTeivoyaa.  H.i  Ka'irco;. 


20 1  36396 

21  383S7 

22 1  40402 

23 1  4244S 

24i  44522 


46631 
48772 
59952 
53170 
55432 


10000 
10002 
10000 
10014 
10024 

10036 
10055 
10075 
10098 
10125 

10154 
10167 
10223 
10263 
10306 

10353 
10403 
10457 
10515 
10577 

10642 
10711 
10785 
10864 
10947 

11034 
11126 
11222 
11326 
11434 


32 

33  i 


34 

,35 


36 

!37 


1 


6 

48 
49 

50 


60086 
62486 
64940 
67452 
70022 


72654 

73356 

38  78129 

39  80978 
I  63909 


1  86929 

42  90040 

43  93254 
96571 


45  100000 


103551 
107236 
111062 
115037 
119177 

123491 
1 27994 
132704 
137639 
142613 

146253 
153987 
160035 
166429 
173207 


'V-OTtivoyaa.  H.1  KafJe-ro;. 


'VnoTCtvo'jsa. 


57734  11547 


11666 
11792 
11924 
12063 
12206 

12361 
12520 
12690 
12863 
13054 

13250 
13456 
13673 
13901 
14142 

14396 
14663 
14945 
15243 
15557 

15690 
16243 
16016 
17013 
17434 

17662 
H361 
1S871 
19416 

20000 


180402  ! 
188075 
196263 
205034 
214450 

224607 
235583 
247513 
260511 
274753 

290422 
307767 
32708S 
346746 
373211 

401089 
433148 
470453 
514438 
567118 

631377 
711569 
814456 
951367 
1143131 


1430203 
1908217 

2863503 
S9  5729796 


20627 
21300 
22027 
22612 
23662 

24586 
25593 
26695 
27905 
29232 

30716 
32361 
34199 
36279 
38637 

41336 
44454 
48097 
52408 

57588 

63925 
71853 
62055 
95668 
114738 

143355 
191073 
266332 
573574 


0  Infinituin  ajptonXaaw;. 


gitized  by  Google 


21 S  I.    SCHRIFTEN  VON  COPPERNICUS. 

Bekanntlich  enthält  die  »Tabula  fecunda«  die  Tangenten  für 
den  Sinus  totus  =  100000;  die  von  Copperaieus  hinzugefügte  Spalte 
mit  der  Ueberschrift  f  VroTstvouaa  enthält  nur  fllr  den  Sinus  totus 
=  10000  die  Sekanten  fllr  die  einzelnen  Grade.  Nimmt  man 
die  gewöhnliche  Darstellung  der  Kreis-Funktionen  als  Linien 
am  Kreise  zu  Hülfe,  so  ersieht  man  unmittelbar  die  Richtig- 
keit der  Bezeichnung  von  Ka&sro;  =  Tangente,  ' VtroTsivousa  = 
Sekante. 

Höchst  wahrscheinlich  ist  —  wenigstens  im  Abendlande  - 
Coppernicus  der  Erste,  welcher  die  Sekanten  wirklich  berechnet 
hat.  Eine  Benutzung  derselben  in  seinem  grossen  Werke  ist 
freilich  nicht  nachweisbar.  Bis  jetzt  galt,  wenn  man  von  Mauro- 
lykus  aus  Messina,  dessen  Schriften  erst  nach  des  Coppernicus 
Tode  1557  erschienen,  absieht,  Rheticus  als  der  erste  Berechner 
der  Sekanten.  In  dem  grossen  »Opus  Palatiuum«  sind  dieselben 
genau  in  derselben  Weise  berechnet,  wie  dies  Coppernicus  in  der 
Upsalenser  Handschrift  gethan  hat.  Nun  dürfte  die  Upsalenser 
Handschrift  mit  1532  beendigt  gewesen  sein:  sonach  wird  wohl  eher 
Rheticus  die  Idee  zur  Berechnung  der  Sekanten  von  Coppernicus 
erhalten  haben,  als  umgekehrt  Coppernicus  von  Rheticus.  der  erst 
1539  nach  Frauenburg  kam.  Dein  Coppernicus  verdankt 
also  die  gelehrte  Welt  die  Einführung  der  Sekanten 
in  die  Wissenschaft:  denn  die  Arbeiten  des  Maurolykus  sind 
nur  zum  kleinsten  Theile  gedruckt  und  kaum  viel  über  ihren 
Druckort  hinaus  verbreitet  worden.* 

Auf  Blatt  R6  verso  —  dem  letzten  leeren  Blatte  der  Alfou- 


•  Die  Tangenten  hatte  bekanntlich  schon  Albategnius  eingeführt,  die 
Cotangenten  Abul  Wefa  unter  dem  Namen  »l'iubra  reeta«  und  »Uuibra  versa*. 

Den  Co9iou8  findet  man  wohl  zuerst  berechnet  iu  der  von  Rheticus 
herausgegebenen  Trigonometrie  des  Coppernicus.  worin  der  Kopf  der  Tafel  vou 
00  bis  900  gebt,  dagegen  unten  yuft  bis  0°,  so  dass  also,  wenn  man  vou  unten 
in  die  Tafel  eingeht,  der  Cosinus  gefunden  wird,  während  der  obere  Eingang 
den  Sinus  liefert. 


Digitized  by  Google 


ASTRONOMISCHE  BÜCHEtt-EINZEICHNUNGEX. 


219 


simschen  Tafeln  —  befindet  sich  eine  Tafel,  welche  die  Ueber- 
schrift  trägt:  »Tabula  diversitatis  aspectunm  solis  et 
lunaeadmiuuta«.  Dieselbe  scheint  —  sachverständigem  l  Jrtheile 
zufolge  —  wohl  mehr  astrologischen  Spielereien*  ihren  Ursprung 


♦  Das»  Copp.  der  Astrologio  nicht  fern  bleiben  konnte,  weiss  Jeder, 
der  mit  der  Gelehrten-Geschichte  jener  Zeit  vertraut  ist.  Die  Astrologie 
wur  ja  ein  Theil  des  astronomischen  Studiums;  jeder  berufsmässige  Astro- 
nom musste  zugleich  Astrolog  sein.  An  mehreren  Universitäten,  wie  z.  B.  in 
Krakau,  war  eine  besondere  Professur  der  Astrologie  errichtet;  ihr  waren 
zugewiesen  die  Vorträge  Uber  Ptolemaeus  in  Quadrupartito ,  Alcabitium, 
Ceutiloquium,  verborum  Ptolemaei,  Albumazar  »et  alios  libros  spectantes  ad 
astrologiain».  Der  Astrolog  war  ausserdem  verpflichtet,  jährlich  ein  astrolo- 
gisches »Judicium«  ;auch  prognosticon  genannt)  zu  verfassen.  (Vgl.  Band 
I.  Thl.  1,  S.  142.) 

Manche  akademische  Vorlesungen,  wurden  bald  zu  den  astronomischen, 
bald  zu  den  astrologischen  gezählt;  die  Grenze  war  zwischen  beiden  kaum  zu 
bestimmen.  An  denjenigen  Universitäten,  welche  keinen  besonderen  Lehrstuhl 
der  Astrologie  besassen,  inussten  die  bestallten  Professoron  der  Astronomie 
das  Amt  der  Astrologen  versehen.  So  war  der  Professor  der  Astronomie 
in  Bologna  zugleich  »Doctor  in  Astrologia«  und  als  solcher  berufsmässig  ver- 
pflichtet, alljährlich  ein  »Tacuiuum«  abzufassen,  ein  Kalendarium,  in  welchem 
die  Mond-Phasen  und  die  Stellung  der  Planeten  verzeichnet  waren,  zugleich 
mit  Angabe  der  daraus  resultirenden  guten  und  bösen  Tage.  Vgl.  Band  I, 
Thl.  I.  S.  237. 

Nach  dem  Vorstehendeu  darf  es  uicht  Wunder  nehmen,  dass  auch  Copper- 
nicus  die  wissenschaftlichen  Grundlagen  der  Astrologie  genau  kannte  und  sich 
mit  ihr  theoretisch  befasst  hat.  Er  bat  in  sein  Exemplar  des  Albohazen 
Parallel-Steilen  aus  dem  Quadripartitum  des  Ptolemaeus  eingetragen  ;vgl. 
Band  I,  Thl.  2,  S.  414; ;  in  ein  anderes  Buch  hat  er  die  Daten  eines 
Horoskops  eingezeichnet  vgl.  Band  I,  Thl.  2,  S.  406;. 

Ob  Coppernicus  sich  mit  der  Nativitätstellerei  gewohnheitsmässig  be- 
fasst habe  —  wie  es  der  grosse  Kepler  ex  officio  und  des  Broderwerbes 
wegen  thun  rousste  —  zur  Entscheidung  dieser  Frage  besitzen  wir  auch 
nicht  den  geringsten  Anhalt.  Dass  er  aber  im  .Stande  war,  eine  Nativität 
zu  stelleu  und  auszulegen,  dafür  ist  uns  ein  interessanter  Beleg  erhalten, 
welcher  Band  I,  Thl.  2,  S.  401  mitgetheilt  ist.  Als  Joach.  Camerarius 
(im  J.  1 dem  Herzoge  Albrecht  eine  Nativität  gestellt  hatte,  wies  er 
letzteren  ausdrücklich  auf  Coppernicus  als  den  Gelehrten  hin  ,  welcher  die 
erforderliche  Auslegung  zu  geben  im  Stande  sei.  »Ew.  Fürstl,  Gnaden«  — 
schreibt  Camerarius  —  »haben  wohl  jemand,  der  solches  lesen  und 
auslegen  kann.  So  ist  auch  ein  alter  Domherr  zu  Frauenburg, 
«»  es  sonst  fehlen  sollte- 


220  I.   SCHRIFTEN  VON  COPPEBNICÜS. 

zu  danken.  Im  ersten  Bande  iThl.  2,  S.  408  u.  4141  ist  bereits 
darauf  hingewiesen,  dass  Coppernicus  der  Astrologie  keines- 
wegs so  fremd  geblieben  sei.  wie  man  es  von  dem  Begründer  des 
heliometrischen  Systems  erwarten  durfte: 


Dass  Rhedens,  der  Schüler  von  Coppernicus,  der  Astrologie  eifrig  ergeben 
war,  ist  bereits  Band  I,  Tbl.  2,  S.  401  und  S.  431  hervorgehoben.  Er 
rühmt  in  einem  Schreiben,  das  er  zur  Zeit  seines  Aufenthaltes  in  Frauen- 
burg an  den  Herzog  Albrecht  gerichtet  hat  »die  hochlobliche  Kunst, 
welche  zw  vnsere  zeitten  Astrologia  genant  wurt.«  Noch  offener  bringt 
er  dem  astrologischen  Aberglauben  der  Zeit  seinen  Tribut  dar  in  der 
»Narratio  prima«,  welche  unter  den  Augen  von  Coppernicus  geschrieben 
und  sicherlich  mit  seiner  ausdrücklichen  Billigung  der  Gelehrten-Welt 
vorgelegt  ist.    Vgl.  Band  I,  Tbl.  2,  S.  430  ff.) 


Digitized  by  Google 


ASTRONOMISCHE  BÜCHER-EINZEICHNUNGEN.  221 
TABVLA  DIVERSITATIS  ASPECTVVM  SOLIS  ET  LVNAE  AD  MINVTA. 


< 


H  H 
<  2 


8  12 

26 

44 

7  49 

7  Ü 

28 

40 

7  0 

6  0 

30 

37 

6  0 

5  U 

29 

34 

5  0 

4  0 

26 

31 

4  0 

3  0 

22 

37 

3  0 

2  0 

16 

25 

2  0 

1  0 

8 

23 

1  0 

0 

22 

CES- 

H.  M.  M.'  M 


36  29 


Ol  14 '23 


np 


c  1 


H 

i  «3 


I 


H.  M.  M.  M. 

=  -L-  j 


H.  M.  M.  M. 


6  59  45  24 
6    0  45  23 


3  0 


43  22 
40  21 

35  20 


2  0  27  24 
1    0  19  21 

0    0    0  0 


SVS.  12  30 


0 

0, 
0 

ül 

I) 


46,21 
44  j  22 


1  0! 
0  0  , 
0  0 


II 

3.-1 
30 
24 
0 
i) 


23 
24 
26 
28 
0 
0 


RE-  16  31  CES- 


i  5 

3  I  H 


U.  M.|M.jM. 

5  T|  42  25 
5  0  42  26 
4  0  40  29 
3  0  36,32 
2  0  3136 
1  0  25l38 
0  0 
0  0 


0  0 
0  0 


18  40 


r 
c 


r 
> 


H.  M.  M.  M 


4 

10 

36 

32 

4 

0 

34 

33 

3 

u 

30 

37 

2 

0 

25 

41 

1 

0 

19 

44 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

SVS. 

10 

46 

0 

0 

0 

0 

1» 

0 

0 

1) 

0 

; 

0 

1 

0 

47 

2 

0 

i 

48 

3 

0 

49 

4 

u 

48 

4 

10 

47 

1 

2 
3 
4 
5 
6 


0 
0 
II 
II 

7  0 
S  12 


0  8  23 
0  16  25 
22  27 
26  31 
29 
30 
28 
26 


1  Yl 


2  Ol  9,30 

3  0  15  32 


34 
37 
10 
14 


4  0 

5  0 

6  0 

7  0 
7  49 


18  35 

20  38 

21  41 


0  0 

1  0 

2  0 

3  0 


20 
18 


13 
40 


6  0 
6  59 


o 
4 
ti 
II 
15 
1«? 

IS 
IT 


0 
33 
37 
40 
43 
45 
47 
48 


0  0  0  0 
0    0    0  0 


1    0  8 
2 
3 
4 

5 


35 
38 
42 


0  1 

0,  6 
0  12  45 
0  15 ! 4S 


6    0  17 149 


0  0 
0  0 


3  0 


0  44 
046 
0  44 
0,46 

eUs 

11  48 
1548 
16  48 


I  £ 

3  c 


Y 


r 

c 

r. 
< 


n 


r 
> 

< 
5 


H  H.  M 

M. 

H. 

M.  M.  M.Ih.  M  M 

m.|h. 

M. 

M 

M. 

H.  M.  M. 

M. 

h" 

M. 

|M. 

3  47 

27 

41 

4 

10 

18 

47 

5 

1 

16 

48 

6 

0 

17 

49 

6  59 

17 

48 

7 

49 

26 

45 

3  0 

22 

44 

4 

0 

17 

48 

5 

0 

15 

48 

5 

0 

15 

48 

6  0 

18 

47 

7 

0 

26 

43 

2  0 

16 

46 

3 

0 

10 

4!> 

4 

0 

11 

48 

4 

ii 

12 

45 

5  0 

18 

45 

6 

0 

30 

41 

1  0 

8 

48 

2 

0 

5 

48 

3 

0 

6 

48 

3 

n 

6 

42 

4  0 

15 

43 

5 

0 

29 

38 

0  0 

0 

0 

1 

0 

1 

47 

2 

0 

0 

46 

2 

0 

1 

38 

3  0 

11 

40 

4 

0 

26 

35 

0  0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

1 

0 

9 

44 

1 

0 

8 

35 

2  0 

6 

37 

3 

0 

22 

32 

0  0 

0 

o 

0 

0 

0 

0 

0 

II 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

1  0 

33 

2 

(i 

16 

30 

0  0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0  0 

i 

0 

1 

(i 

8 

27 

RE-    0  49 

CES- 

10  46 

SVS.  18  40 

RE- 

16 

" 

CES- 

12 

30 

SVS. 

0 

24 

0  0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0  0 

0 

0 

1 

0 

14 

23 

0  0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

0 

1  0 

19 

27 

2 

0 

21 

23 

0  0 

1» 

0 

0 

0 

(» 

1 

0 

35 

38 

1 

0 

24 

28 

2  0 

27 

24 

3 

0 

28 

24 

0  0 

0 

1 

0 

19 

44 

2 

II 

21 

34 

2 

0 

30 

2*i 

3  0 

35 

20 

4 

0 

32 

s 

1  0 

8 

48 

2 

0 

25 

41 

3 

II 

36 

32 

3 

0 

35 

25 

4  0 

40 

21 

5 

0 

34 

27 

2  o 

16  46 

3 

« 

30 

37 

4 

II 

40 

29 

4 

0 

41 

23 

5  0 

41 

22 

6 

36 

29 

3    0  22  44 

4 

0 

34 

33 

5 

0 

42 

26 

5 

(1 

44 

22 

6  0 

45 

23 

7 

t 

36  32 

3  47 

27 

41 

4 

10 

36 

32 

5 

1 

42 

25 

6 

0 

46  21 

6  59 

45 

24 

7  49 

35 

M 

^ßtized  by  Google 


222 


I.   SCHRIFTEN  VON  COPPERNICU8. 


Demnächst  kommt  eine  Keine  von  Tafeln  znm  Abdrucke, 
welche  als  Vorarbeiten  für  die  Tabellen  der  »Revolutiones«  ge- 
dient haben.  Dieselben  sind  zwar  keineswegs  stets  in  Ueber- 
einstimmung. Allein  bei  einem  grossen  Theile  liefert  die  Ver- 
gleichung  ein  sehr  positives  Resultat,  das  auf  die  Entstehung 
des  grossen  Werkes  ein  recht  helles  Licht  wirft,  und  zwar  für 
einen  Theil,  bei  welchem  das  Prager  Manuskript  für  die  Ge- 
schichte des  Textes  gar  keiuen  Anhalt  liefert. 

Die  erste  der  nachstehend  folgenden  Tafeln  ist  unvollendet ; 
sie  ist  nur  für  1  bis  20  Jahre  berechnet.  Coppernicus  hat  zwar 
am  Rande  die  Zahlen  noch  bis  30  fortgeführt,  den  leeren  Rand 
jedoch  wieder  durch  ein  Bruchstück  einer  »Tabella  Revolutionum« 
ausgefüllt. 

Die  Rückseite  des  Blattes,  auf  welcher  die  beiden  vorge- 
nannten Tafeln  (die  »Tabula  mediae  coninnetionis  etc.«  und  die 
»Tabella  Revolutionum«)  sich  befinden,  nimmt  eine  Tafel  ein, 
welche  der  dem  28.  Kapitel  des  IV.  Buches  der  »Revolutiones« 
angehängten  Tafel  entsprechen  dürfte  (ed.  saec.  p.  2991.  Die 
Ueberschrift  fehlt  bei  ihr.  Allein  die  Uebereinstimmung  des 
Eintheilung8-Grundes  und  einige  übereinstimmende  Zahlen  zeigen 
deutlich,  dass  man  es  in  beiden  Tabellen  mit  gleichartigen  Sachen 
zu  thun  hat.  Bei  der  untern  Reihe  ist  die  Uebereinstimmung 
sehr  augenfällig.  Sobald  man  nämlich  das  »S«  der  ersten  Ko- 
lumne nicht  als  »Sex.«  sondern  »Si gn um«  interpretirt,  so  gehen 
die  Zahlen  der  »Revolutiones-  einfach  in  die  der  Upsalenser 
Handschrift  Uber. 

Auch  die  Zeit- Angaben  stimmen  trotz  der  scheinbaren  grossen 
Verschiedenheit  überein.  Man  braucht  von  den  Angaben  der 
Tafel  in  der  Säkular-Ausgabe  nur  die  Zahl  der  bis  zum  Ende 
des  betreffenden  Monats  verflossenen  Tage  abzuziehen  und  die 
Scrupula  des  Tages  in  Stunden,  Minuten  und  Sekunden  zu  ver- 
wandeln, so  ergeben  sich  die  Zahlen  der  untern  Reihe  der  hand- 
schriftliehen Tafel.     Dabei  bemerke  man,   dass  hierbei  dem 


Digitized  by  Google 


ASTRONOMISCHE  BÜCHER-EINZEICHNUXGEN. 


223 


Februar  21)  Tage  zu  geben  sind,  um  die  Ucbereinstimmung  zu 
bewirken.  Nimmt  man  dagegen  den  Februar  zu  28  Tagen,  so 
erhält  man  die  Zahlen  der  oberen  Reihe.  Die  Tafel  auf  S.  299 
der  Säkular-Ausgabe  gilt  also  für  Schaltjahr  und  Gemeinjahr, 
während  die  Upsalenser  Handschrift  für  jede  Jahresform  besondere 
Tafeln  aufgestellt  hat.* 

Die  handschriftlichen  Tafeln  geben -bei  der  Umrechnung  die 
Scrupula  secunda  in  der  Form ,  wie  sie  Curtze  in  der  Säkular- 
Ausgabe  aus  dem  Prager  Original-Manuskripte  der  »Kevolntiones« 
hergestellt  hat,  nicht  in  der  Form,  wie  sie  die  frühem  Ausgaben 
bieten.  Es  wird  hierdurch  ein  neuer  Beweis  dafür  gegeben,  dass 
die  Zahlen  der  Tafeln  von  Coppernicus  vielfach  anders  geschrieben 
sind,  als  die  Herausgeber  der  editio  princeps  für  gut  befunden 
haben,  dieselben  abzudrucken. 


♦  Der  Grund  Hegt  wahrscheinlich  darin,  das»  Coppernicus  in  seinem  Werke 
»de  revolutionibus«  nur  von  ägyptischen  Jahren  Gebrauch  macht,  deren  jedes 
zu  365  Tagen  gerechnet  wurde ;  er  bedurfte  sonach  nicht  der  Unterscheidung 
zwischen  Gemein-  und  Schaltjahr. 


Digitized  by  Google 


224 


I.   8CHRIFTEN  VON  COFl'ERNIC'ÜS. 


TABVLA  MEDIAE  CONIVNCTIONIS  ET  0PP0S1TI0NIS  SOLIS  ET 

LVNAE  ANNIS  EXPANSIS. 


NVMERI. 

TEMPV8. 

MEDIVS 
80LI8  ET 

MOTU  8 
LVNAE. 

MEDIUM  AROVMEX- 
TVM  LVNAE. 

ARÜVME 
TITVDIN 

S.  G. 

STUM  LA- 
IS LVNAE. 

D.  H. 

M 

2" 

D. 

H 

M. 

2a. 

8. 

G. 

M 

2"- 

M. 

2« 

1 

10 

1) 

U 

23 

11 

19 

16 

50 

10 

<i 

48 

o 

0 

8 

2 

45 

2 

21 

6 

22 

47 

11 

8 

33 

41 

8 

19 

36 

14 

0 

Irt 

5 

30 

:» 

2 

8 

50 

7 

11 

26 

56 

55 

7 

25 

13 

22 

1 

24 

48 

29 

4 

14 

il 

1 

31 

11 

16 

13 

45 

6 

1 

29 

2 

2 

51 

15 

5 

24 

15 

12 

54 

11 

5 

30 

36 

6 

14 

49 

36 

2 

10 

54 

6 

5 

ii 

40 

14 

11 

23 

53 

50 

3 

20 

25 

43 

3 

19 

36 

59 

7 

16 

8 

51 

38 

11 

13 

10 

41 

2 

0 

14 

50 

3 

27 

39 

44 

s 

28 

n 

3 

1 

11 

•1 

27 

31 

0 

10 

2 

57 

;4) 

5 

42 

29 

y 

5» 

2 

30 

21 

11 

20 

50 

45 

11 

15 

40 

5 

14 

25 

28 

10 

19 

17 

41 

• 

45 

11 

10 

7 

36 

9 

25 

2S 

12 

i4; 

22 

2S 

13 

n 

0 

20 

9 

5 

11 

28 

30 

50 

9 

1 

19 

(5) 

1 

11 

12 

12 

12 

11 

20 

29 

11 

17 

47 

41 

7 

10 

53 

26 

9 

13 

58 

13 

23 

2 

31 

52 

11 

7 

4 

31 

5 

20 

41 

33 

(5; 

17 

16 

43 

14 

4 

4 

59 

12 

11 

25 

27 

46 

4 

26 

18 

41 

5 

25 

5S 

42 

15 

14 

20 

10 

36 

11 

14 

44 

36 

3 

6 

6 

48 

lö; 

4 

4 

27 

16 

26 

11 

21 

59 

11 

4 

1 

26 

1 

15 

54 

55 

(6.' 

12 

5 

12 

17 

7 

13 

49 

26 

11 

22 

24 

41 

0 

21 

32 

2 

i6 

20 

4S 

11 

IS 

IS 

5 

6 

43 

11 

11 

41 

31 

11 

1 

20 

9 

6 

>h 

5n 

57 

11» 

28 

20 

12 

6 

11 

0 

4s 

21 

9 

11 

*j 

16 

( i , 

0 

53 

42 

20 

10 

22 

39 

27 

11 

19 

21 

36 

8 

16 

45 

24 

{' 1 

15 

36 

41 

TABELLA  REVOLVCIOXVM. 


Ni. 

S.  G.  M. 

2- 

s. 

G. 

M 

2"- 

S. 

G. 

M 

2«. 

S. 

G. 

M 

2»- 

— 

14  18  22 

2 

0 

14 

33 

12 

6 

12 

54 

30 

6 

15 

20 

7 

29  12  44 

3 

0 

29 

6 

24 

0 

25 

49 

1 

1 

l) 

4" 

14 

44    7  6 

5 

1 

13 

39 

36 

7 

8 

43 

31 

7 

16 

0 

21 

59    1  28 

6 

1 

28 

12 

48 

1 

21 

35 

1 

2 

1 

2o 

2» 

73  19  50 

8 

2 

12 

46 

1 

8 

4 

32 

31 

8 

16 

40 

34 

H8  14  12 

9 

2 

27 

19 

13 

2 

17 

27 

2 

3 

2 

0 

41 

Digitized  by  Google 


ASTRONOMISCHE  BÜCHER-EINZEICHNUNGEN.  "225 


MENSIS. 

H. 

M. 

2a. 

S. 

G. 

M. 

2a. 

S. 

G. 

M. 

2a- 

- 

S. 



G. 

M 

2« 

laouarius 

I 

11 

15 

54 

f  — ' 

0 

29 

t> 

24 

0 

25 

== 
49 

i 

1 

0 

40 



14 

F*\»  1 1  r  ti  'i  ri  1 1 4 

1  i   \)  l  Hill  1 113 

29 

1 1 

57 

24 

o 

25 

49 

1 

o 

40 

14 

M:irciiiH 

*■*  **  4  VI  HO 

1 

* 

9 

47 

51 

2 

27 

*•  • 

19 

13 

2 

17 

27 

2 

3 

** 

■> 

• 

o 

41 

A              ■  »  « 

Apnha 

1 

21 

3 

49 

3 

26 

25 

37 

3 

13 

16 

2 

4 

2 

40 

55 

\f  'i  i  im 

s 

19 

45 

4 

25 

1 

4 

** 

Q 

3 

■< 

• ' 

21 

1  Ulli  US 

3 

•* 

19 

35 

41 

24 

<15 

K 

1 
I 

SA 

o 

(i 

4 

1 

Iulius 

5 

51 

39 

6 

23 

44 

49 

6 

0 

43 

4 

7 

4 

41 

36 

AllgUStUS 

6 

IS 

7 

36 

6 

22 

51 

14 

6 

26 

32 

5 

8 

5 

21 

50 

September 

7 

5 

23 

33 

8 

21 

57 

32 

7 

22 

21 

5 

9 

2 

4 

October 

8 

16 

39 

30 

8 

21 

4 

8 

8 

18 

10 

6 

10 

6 

42 

19 

November 

9 

3 

55 

26 

10 

20 

10 

26 

9 

17 

59 

6 

U 

7 

22 

31 

December 

10 

15 

11 

23 

10 

19 

16 

50 

10 

9 

48 

7 

0 

9 

2 

45 

MENSIS. 

D. 

H. 

M. 

2« 

s. 

G. 

M. 

2«- 

S. 

G. 

M. 

2"- 

S. 

G. 

M. 

2*. 

Ianuarius 

1 

11 

15 

57 

0 

29 

-  - 
6 

24 

0 

25 

49 

1 

1 

0 

40 

14 

C  CUfUHIlUB 

22 

54 

1 

1 

2S 

12 
•  * 

48 

1 

28 

12 

48 

2 

*> 

i 

i 

20 

2S 

M'iriMim 

2 

* 

9 

47 

51 

2 

27 

19 

13 

2 

17 

27 

2 

3 

■> 

■ 

o 

41 

ApriÜB 

2 

21 

;i 

48 

3 

26 

25 

37 

3 

13 

16 

2 

4 

2 

40 

55 

üi  mim 

i 

*t 

IQ 

AS 

4 

25 

32 

i 

4 

<i 

3 

S 

3 

21 

u 

I  1 1 1 1 1  II A 

,1 

■1* 

V 

24 

1 

1 

54 

*l 
O 

i: 
»j 

i 

1 
1 

•>•! 
•> 

Iulius 

6 

Ii 

51 

39 

6 

23 

44 

49 

6 

0 

43 

4 

7 

4 

41 

36 

AugU8tU8 

7 

IS 

7 

36 

22 

51 

14 

6 

26 

32 

5 

8 

.') 

21 

5o 

September 

8 

5 

23 

33 

8 

21 

57 

32 

7 

22 

21 

5 

9 

t. 

2 

4 

October 

9 

1« 

39 

30 

9 

21 

1 

8 

8 

IS 

10 

6 

10 

6 

42 

18 

November 

10 

3 

35 

26 

10 

20 

10 

26 

9 

13 

59 

11 

7 

22 

31 

December 

11 

15 

11 

23 

11 

19 

16 

50 

10 

9 

48 

7 

0 

2 

45 

MENSIS. 

D. 

II. 

M. 

2" 

S. 

G. 

M. 

2«. 

S. 

G. 

M 

2" 

S.  » 

Ö. 

M 

2«. 

Mot.  iDom.  »oUr.       Hot.  »nom.  Int.       Motu»  Ut.  luna». 


11.  15 


Digitized  by  Google 


220 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPPERN1CU8. 


Die  nächstfolgende  Sonnen-Tafel  ;welche  auf  S.  227  abge- 
druckt ist)  führt  die  Aufschrift  »Tabula  Augis  Solaris«.  Sie  ent- 
hält die  Bewegung  des  aufsteigenden  Knotens  der  Sonnenbahn 
vom  Jahre  1450  bis  zum  Jahre  20S5  von  fllnf  zu  fUnf  Jahren. 
Jedem  vierzigsten  Jahre  ist  die  entsprechende  jährliche  Bewegung 
hinzugefügt.  Eine  vergleichbare  Tafel  enthalten  die  »Revolutiones« 
nicht:  die  Principien  der  Berechnung  durften  im  Cap.  XXII  des 
Buches  III  niedergelegt  sein.  x 

Der  letzten  Sonnen-Tafel  [abgedruckt  S.  228  und  229;  ist  die 
Aufschrift  gegeben:  »Tabula  Equacionum  Solis«.  Sie  hat, 
wie  alle  folgenden  Tafeln,  doppelten  Eingang  und  ist  sechsspaltig. 
Die  den  Spalten  Ubergeschriebenen  Zahlen  0.  1.  2,  3,  4,  5  und 
die  untergeschriebenen  6,  7,  8,  9,  10,  11  bedeuten  die  zwölf 
Bilder  des  Thierkreises,  von  denen  jedes  30  Grad  hat.  Bei  Ver- 
gleichungen  mit  den  Tafeln  der  »Kevolutiones«  ist  dies  wohl  fest- 
zuhalten. Die  in  den  Kolumnen,  welche  mit  A.,  M.  und  S.  Uber- 
resp.  unterschrieben  sind,  stehenden  Zahlen  sind  die  ersten 
Differenzen  der  Zahlen  der  eigentlichen  Tafel.  A.  soll  dabei  be- 
deuten »Addenda«,  M.  und  S.  ^Minuenda«  und  »Subtrahenda«,  wie 

A. 

man  besonders  aus  der  Kolumne  entnehmen  kann,  wo  ^'  Uber- 

eiuandersteht.  Von  72"  an  hat  Coppernicus  —  und  das  durfte 
nicht  uninteressant  sein  —  seiner  Tafel  noch  zweite  Differenzen 
hinzugefugt;  er  muss  also  bei  Interpolationen  die  Notwendigkeit 
derselben  gefühlt  haben.  Die  Stellung  der  beiden  Differenz- 
Reihen  in  Bezug  auf  die  Tafel-Werthe  ist  im  Drucke  dieselbe 
wie  in  der  Handschrift.  Während  hier  also  die  Differenz  wirklich 
zwischen  die  Zahlen,  zu  denen  sie  gebort,  gesetzt  ist,  hat  Cop- 
pernicus in  seiner  Handschrift  der  »Revolutiones«  dies  bekannt- 
lich nicht  gethan  und  dadurch  seine  Herausgeber  zum  Theil  in 
Fehler  verwickelt.* 

•  Näheres  geben  die  Prolegomena  zur  Säkular- Ausgabe  des  Werkes  »de 
revolutionibus-  p.  XXII. 


Digitized  by  Google 


ASTRONOMISCHE  HÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 


227 


TABVLA  AVGIS  SOLARIS. 


■  ' 

ur 

r 

G. 

id.  Zod. 
M.  j  2«- 

1    MOTVS  IN 
|  ANNO. 

'i 

Grad.  Zod. 

G.|M.!2«- 

II    MOTVS  IN 
2  ANNO. 

Grad.Z 
G.  M. 

iOa. 
2«. 

II   MOTVS  IN 
||  ANNO. 

! 

ura 

G. 

d.Zod. 
M.  2"- 

1 

14501  0 

43 

26 

34 

1610 

2 

9 

55 

1770 

3 

25 

36 

i 

1930 

4 

30 

19 

14')  51  0 

46 

18 

1615 

2 

12 

27 

1775 

3 

27 

47 

1935 

4 

32 

10 

1400  0 

q 

o 

i 

i  i 

-,c 
«i  ~ 

1780 

3 

90 

57 

1940 

4 

«>4 

u 

1465  U 

51 

59 

1625 

2 

«" 

28 

1785 

3 

32 

7 

1945 

4 

35 

50 

1470  0 

54 

48 

1630 

2 

19 

57 

1790 

3 

34 

16 

195ol 

4 

37 

39 

1475  0 

57 

37 

1635 

2 

22 

25 

1795 

3 

36 

24 

1955! 

4 

39 

27 

1480  1 

1  IPV  1 

A 

u 

'Vi 

1  Kill 

o 
z. 

91 

(IO 

1800' 

3 

31 

95 

1 960 

4 

A  1 

4 1 

1  A 
14 

1485  1 

3 

13 

1645 

2 

27 

20 

1805 

3 

40 

38 

1965' 

4 

43 

1 

1  100  1 

6 

0 

1650 

2 

29 

47 

1810 

3 

42 

45 

1970 

4 

• 

44 

47 

1495  1 

8 

47 

1655 

2 

32 

13 

1S15  i 

3 

44 

51 

1975 

4 

46 

33 

15ih>  1 

da 

i  p.fin 
i  <><>i  i 

•> 

'IQ 

18201 

3 

4fi 

40 

56 

1980 

4 

tu 

4» 

1  fi 
18 

1505  1 

14 

18 

1665 

2 

37 

4 

1625, 

3 

49 

1 

1985 

* 

50 

3 

1510  1 

IWl  V  J 

17 

3 

1670 

2 

39 

29 

1830 

3 

51 

5 

1990 

4 

51 

47 

1515  1 

19 

47 

1675 

2 

41 

54 

1835 

3 

53 

9 

1 

4 

53 

30 

l*i20  1 

22 

31 

32 

1680 

2 

43 

18 

28 

1840  3 

55 

12 

24 

2000 

4 

55 

12 

1525  1 

25 

14 

1685 

2 

46 

41 

1845 

3 

57 

14 

2005 

4 

56 

59 

1530'  1 

27 

57 

1690 

49 

1850 

3 

59 

16 

2010 

4 

35 

1 535  1 

30 

39 

1095 

51 

25 

1855 

4 

i 

17 

2015 

l 

16 

33 

20 

1700 

53 

46 

1860' 

4 

17 

2020 

5 

56 

1545  l 

36 

1 

1705 

56 

9 

1865 

4 

0 

17 

2025, 

5 

* 

36 

*  IL 1 

l.).i<r  | 

38 

41 

1710 

2 

58 

26 

1870 

4 

7 

10 
I  u 

9011» 

K 
O 

0 

15 

1555  1 

« 

20 

1715 

3 

0 

25 

1875 

4 

9 

15 

2035 

5 

7 

13 

1560  1 

43 

58 

31 

1720 

3 

3 

3 

27 

1880 

4 

II 

13 

23 

2040 

5 

31 

1565  1 

46 

36 

1725 

3 

5 

21 

1885 

4 

13 

" 

2045 

* 

IU 

8 

1570  1 

49 

13 

1730 

3 

7 

38 

1890 

4 

15 

8 

2050 

5 

12 

45 

1575  1 

51 

50 

1735 

9 

55 

1895 

1 

17 

4 

2055 

5 

14 

21 

1580  1 

54 

26 

1740 

l 

12 

11 

1900 

4 

18 

59 

2060 

5 

14 

57 

1585  1 

J 

57 

2 

1745 

3 

14 

27 

1905 

4 

20 

54 

2065 

5 

16 

32 

1590  1 

59 

38 

1750 

3 

16 

42 

1910 

4 

23 

48 

2070 

5 

18 

7 

1595  2 

2 

13 

1755 

3 

18 

57 

1915 

4 

24 

42 

2075 

5 

19 

41 

1600  2 

4 

48 

30 

1760 

3 

21 

11 

26 

1920 

4 

26 

» 

2080 

21 

15 

1605  2 

7 

22 

1765 

3 

23 

24 

1925 

4 

28 

8 

2085 

rl 

23 

48 

15* 


Digitized  by  Google 


228 


1.    SCHRIFTEN  VON  COPPERNICÜS. 
TABVLA  EQVACIONVM  SOLIS 


< 
SS 

w 

58 


0. 


M. 


2"    M.J  2" 

I  I 


1. 


G  '  M.    2-  M 


A. 


2« 


G 


M 


2«- Um.1  2« 


ii 
(i 

o 

0 

7  |0 

8  I1  0 

9  I  0 

10  0 

11  0 

12  0 

13  0 

14  0 

15  0 

16  0 

17  0 

18  0 

19  0 

20  0 

21  0 

22  0 

23  o 


24 

25 


(i 

i) 


26  0 

27  I  0 

28  0 


2!* 
30 


2 
4 
6 
8 
10 
13 
15 
17 
19 
21 
23 
26 
28 
30 
32 
34 
36 
38 


11 

22 
33 
44 

5.T 

6 
16 
26 
36 
46 
55 

4 

12 

20 
27 
34 
40 
46 


40  51 
42  56 


45 
47 
49 
51 

53 
55 
57 
59 
0 
2 


II 

:t 
.'> 
ti 

6 
5 
4 
2 
49 
45 


•1 

2 

t  4 

1 1 

*) 

1 1 

11 

i 

1  ! 

2 

1 1 

2 

1 1 

2 

10 

2 

10 

2 

10 

•> 

2 

9 

2 

» 

2 

8 

2 

8 

2 

7 

•> 

l 

2 

2 

6 

2 

5 

2 

5 

\ 

i 

2 

2 

2 

1 

2 

0 

1 

59 

1 

59 

1 

58 

1 

57 

.  1 

56 

1 

54 

M. 

2«. 

4  [  49 
6  ,  42 


8 
10 
12 
14 
15 
17 
19 
21 
22 


34 
26 
17 
7 
46 
43 
28 
11 
53 


24  34 
26  1  14 


27 
29 
31 
32 
34 
35 
37 
38 
40 
41 
42 
44 
45 
46 
48 
49 
50 


52 
29 

4 
38 
11 
42 
11 
38 

4 
28 
50 
10 
29 
46 

1 

15 

26 


54 
53 
52 
52 
51 
50 
49 
47 
1  45 
I  43 
42 
41 
40 
!  38 
I  37 
35 
34 
33 
31 
29 
27 
26 
24 
22 
20 
19 
17 
15 
14 
11 
9 


1 

51 

35 

1 

52 

42 

1 

53 

47 

1 

54 

50 

1 

55 

51 

1 

56 

51 

1 

5" 

49 

1 

58 

45 

1 

59 

39 

2 

0 

31 

2 

1 

21 

2 

2 

9 

2 

2 

54 

2 

3 

37 

2 

4 

17 

2 

4 

55 

2 

5 

31 

2 

6 

5 

2 

6 

37 

o 

7 

6 

2 

7 

33 

2 

7 

48 

2 

8 

21 

2 

8 

42 

2 

0 

2 

9 

16 

\ 

9 

29 

9 

40 

2 

9 

48 

2 

9 

54 

I  1 

1 
I 


1  I 
1 

1  i 


II 

7 
5 
3 
1 
0 


0  I  58 
0  56 
0  54 
0  52 
0  i  50 


i  0 
0 
0 
o 

0 

II 
II 

0 
(I 
0 

II 
I) 
II 
(I 
I» 
I» 
II 
II 
II 
II 


48 
45 
43 
40 
38 
36 
34 
32 
29 
27 
25 
23 
21 
18 
16 
13 
II 
S 
ti 
4 


59 
59 
59 

j  60 
,  60 
!  60 

:  60 

60 
60 
60 


r 


25 

e 


G. 


M. 


11. 


G. 


M.    2"  M. 


2a. 


10. 


s. 


M.    2«  !  M. 


2« 


Digitized  by  Google 


ASTRONOMISCHE  BÜCHER-EINZEICHNUNGEN . 
RES1DVVM  TABVLAE  EQVACIONVM  SOLIS. 


229 


55 

t 

8. 

A. 
M. 

4. 

• 

5. 

M. 

25 

Ä 

R  | 

. 

.  ! 

R 

5C 
— 

• 

G. 

M. 

2« 

M. 

2a. 

3" 

G. 

M. 

1 

2a. 

M. 

1a. 

3«- 

G.i 

1 

M. 

2" 

M. 

2« 

3«. 

1  2 

9 

• 

58 

0 
0 
0 
0 

■» 

1 

u 

3 
6 

s 

10 
13 
15 
17 
19 
22 
2o 

60 

' 

53  !  35 

1 
1 

7 
10 
11 

12 
15 
17 
IS 
21 
24 
26 
28 
30 
31 
33 
35 
17 
39 
41 
42 
14 
46 
4S 
49 
51 
52 
54 
55 
57 
5S 

53 

1 

5 

lo 

2 
2 

1 
3 
4 

30 

— 
29 

2 

2 

9 

59 

60 

j 

52 

25 

52 

1 

3 

2 

29 

,>6 

3 

2 

* • 

9 

59 

60 

51 

14 

J 

51 

1 

1 

3 

2 
•» 

5 
6 

* 

26 

27 

4 

2 

9 

56 

60 

| 

50 

2 

51 

o 

56 

4S 

27 

26 

5 

2 

9 

50 

« 

0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 

1) 

0 
0 
0 
0 

o 

0 
0 

1 
1 
1 
1 

60 

48 

47 

j 

5(1 

0 

56 

52 

2 

26 . 

25 

2 

9 

42 

60 

47 

30 

50 

o 

54 

44 

2 
2 

9 
9 
10 
11 
12 
13 

U. 
15 

25 

•>4 

? 

32 

60 

46 

12 

• 

49 

0 

52 

35 

24 

23 

\ 

9 

19 

60 

« 

44 

51 

1 

48 

(1 

50 

26 

2 

23 

•10 

2 

9 

4 

60 

43 

27 

1 

48 

0 

48 

16 

2 
2 
•> 

22 

21 

10 

2 

s 

47 

60 

j 

42 

1 

47 

o 

46 

5 

21 

20 

II 

2 

2S 

59 

40 

33 

J 

47 

(| 

43 

53 

20 

19 

12 

2 

H 

f> 

59 

39 

3 

46 

1) 

41 

40 

*) 

19 

16 

13 

i 

41 

59 

37 

32 

45 

II 

39 

26 

L 
2 

IS 

17 

14 

■ 

7 

14 

27 
30 
32 
34 

5» 

35 

59 

44 

II 

37 

11 

16 
16 
17 
18 

ü 

20 
20 
20 
20 
21 
21 
21 
21 
22 

17 

16 

15 

6 

44 

59 

34 

24 

I 

43 

0 

34 

55 

2 
2 
2 

16 

15 

16 

2 

« 

12 

58 

32 

47 

42 

II 

32 

29 

15 

14 

17 

i 

5 

38 

56 

31 

8 

41 

II 

30 

22 

14 

13 

16 

2 

5 

1 

37 
39 
41 
43 
46 
48 
51 

*? 

58 

29 

27 

41 

II 

2S 

"» 

2 
■» 

2 

13 

12 

19 
20 

2 
2 

4 

3 

22 
41 

57 

0  I 

27 
26 

45 
1 

40 

39 

0 
0 

25 
23 

46 

12 
»1 

11 

10 

21 

2 
2 

2 
2 

58 
12 

57 
56 

24 

22 

15 
27 

J 

39 
38 

0 
0 

Ii 

* 

47 

2 
•» 

10 

9 

9 
S 

23 
24 

2 

1 

o 

24 

33 

56 
56 

20 
18 

38 

37 
36 

0 

II 

16 
14 

27 
7 

- 
2 
2 

i 

i 

25 

59 

40 

55 

j 

16 

H 

36 

0 

II 

46 

\ 

26 

5S 

45 

.»;> 

55 

15 

1 

35 

0 

9 

25 

4 

4 

ii 

57 

4S 

57 
II 
2 

51 

i 

13 

Ii 

34 

II 

7 

2 

2 

3 

3 

£ 

56 

46 

54 

11 

9 

33 

II 

4 

ii 

2 

2 

29 

i 

55 

46 

54 

9 

II 

2 

0 
1 

32 

II 

2 

21 

2 

21 

1 

1 

30 

, 1 

54 

42 

4 

i 

53 

i 

11 

31 

II 

0 

0 

0 

1 G. 


M   2-  M. 


I.  2«- 


2«.  3« 


i 

G.  M.  2"   M.  12«-  3«- 

 I  L  'i     1  .  1  . 


7. 


A. 


G.  M. 


2"   M.  2«  3" 


ii 


r 


6. 


A. 


R 
5C 

i 


Digitized  by  Google 


230  I.  SCHRIFTEN  VON'  COPPERNICUS. 

Den  Schluss  des  Upsalenser  Manuskripts  bilden  acht  Tafeln 
für  die  Breiten  der  fünf  Planeten.  Die  letzten  derselben  sind 
mit  einer  bandschriftlichen  Erläuterung  unter  dem  Titel :  »I^atitu- 
dinem  Veneris  et  Mercurii  invenire«  versehen.  Die  Einrichtung 
der  Tafeln  ist  bei  allen  die  schon  hervorgehobene  mit  doppeltem 
Eingange  und  nach  den  Thierkreis-Zeichen  angeordnet.  Während 
für  Saturn,  Jupiter  und  Mars  je  eine  Tafel  genügt,  gebraucht 
Venus  deren  zwei.  Merkur  deren  drei,  davon  eine  mit  einer 
Venus-Tafel  vereinigt:  dann  ist  noch  eine  Tafel,  die  für  sämmt- 
liche  fünf  Planeten  gemeinsam  ist. 

Nachstehend  kommen  zunächst  die  erwähnten  acht  Tafeln 
zum  Abdruck;  diese  sollen  sodann  mit  den  Tafeln  der  »Revolu- 
tiones"  in  Vergleichung  gestellt  werden ,  welche  ähnlich  Uber- 
schrieben sind,  oder  den  in  Allgemeinem  gleichen  Inhalt  haben 
und  demselben  Zwecke  dienen.  * 

*  Rheticus  berichtet  in  der  »Narratio  prima«  (vgl.  die  Thorner  Säkular- 
Ausgabe  der  »Revolutiones«  p.  476  ,  es  habe  Coppernicus  sämmtliche  Be- 
obachtungen der  Alten  einer  wiederholten  Ueberrechnung  unterzogen  und 

mit  den  eigenen  in  einem  Index  zusammengestellt  »  D.  Doctorem 

praeeeptorem  meuin  Observationen  omnium  aetatum  cum  suiB  ordine  ceu  in 
indices  collectas  Semper  in  eonspectu  habuisse«  ;  er  habe  dann,  wenn  irgend 
etwas  festzustellen  oder  systematisch  zu  ordnen  gewesen  wäre,  jene  ersten 
Beobachtungen  mit  den  seinigen  zusammengehalten  und  in  Erwägung  ge- 
zogen, wio  Alles  in  Uebereinstimmung  gebracht  werden  könne  (»  .  .  .  deinde 
cum  aliquid  vel  constituendum  vel  in  artem  et  praeeepta  conferendum.  a 
primis  i Iiis  observationibus  ad  suas  usque  progredi,  et  qua  inter  se  ratione 
omnia  conseutians,  perpendere  etc  .<■ . 

Mit  der  Auffindung  der  Upsalenser  Tafeln  ist  ein  Theil  jener  Schatz- 
kammer geöffnet,  welche  Coppernicus  sich  zusammengetragen  hatte ,  um  bei 
jeder  ihm  aufstossenden  wichtigen  Frage  die  einschlagenden  Beobach- 
tungen vergleichen  zu  künnen.  Vielleicht  gelingt  es  der  Forschung  noch, 
namentlich  in  Upsala,  andere  dieser  wichtigen  Vorarbeiten  aufzuspüren.  — 
Des  Coppernicus  Name  wird  sich  bei  dieson  Aufzeichnungen  schwerlich 
vorfinden  er  ist  ja  nicht  einmal  in  das  Manuskript  des  Hauptwerkes  an 
irgend  eiuer  Stelle  eingetragen) ,  man  wird  lediglich  aus  der  Aehnlichkeit 
der  Schriftzüge,  oder  aus  den  Büchern,  in  welchen  sich  die  Notizen  finden 
sollten,  Schlüsse  ziehen  können,  und  sich  dann  durch  innere  Gründe,  be- 
sonders die  Vergleichung  mit  ähnlichen  Abschnitten  der  •Revolution«*« 
müssen  leiten  lassen. 


- 


Digitized  by  Google 


ASTRONOMISCHE  BÜCHER-EINZEICHNIXGEN. 


231 


TAHVLA  LATITVDINIS 
SEL'TEMTRIONAl.IS  SATVKX! 


1ABVLA  LATITVD1NKS 
MERIDIOXALIS  SATVKX1. 


• 

0. 

1. 

o 

8. 

4. 

5. 

0. 

l. 

4. 

5. 

1  NVMKKl. 

mI 

M.| 

M 

V 1  . 

M.  J  (■ 

M  |  (i 

VI 
Jl  . 

(.1  . 

W 

M  . 

(  i  . 

M.  1 1  ■ . 

\i 

M . 

t.i  . 

M 

M. 

I 

t 

2 

2 

- 

2 

10 

2 

50 

45 

2 

57 

2 

l 

2 

t; 

2 

1 5 

*) 

M) 

.._ 
•1 

45 

, 

2 

5S 

2!l 

2 

9 

2 

2 

•> 

16 

2 

:»1 

■> 

15 

2 

57 

2 

l 

2 

r> 

2 

16 

2 

M 

2 

46 

2 

5s  ■ 

2s 

■ 

!  "i 
1- 

2 

!( 

<i 

I  — 

1 1 

2 

:s2 

2 

16 

2 

5^ 

- 

i 

f 

c> 

n; 

2 

M 

*> 

1« 

2 

5!» 

27 

I2 

:i 

■2 

0 

2 

52 

2 

46 

2 

5* 

■» 

2 

2 

Ii 

2 

17 

2 

.12 

47 

2 

5'» 

26 

1 

:< 

2 

10 

2 

17 

2 

5  t 

2 

46 

■) 

5  s 

2 

2 

o 

<i 

2 

17 

2 

52 

2 

47 

•1 
* 

•M> 

2") 

r. 

,2 

:j 

2 

10 

2 

1> 

2 

A  1 

.} 

1  t 

5!) 

2 

2 

2 

7 

2 

1  s 

*) 

Xi 

2 

4s 

3 

11 

24 

:i 

2 

IM 

2 

IS 

2 

:il 

2 

17 

•> 

y.\ 

2 

2 

'J 

2 

IS 

2 

r,i 

2 

4> 

5 

1 

TA 

s 

1 0 

1  1 1 

5  I 

2 

4^ 

2 

5  t 

t 

*i 

*1 

7 

l'.l 

2 

'M 

2 

11' 

5 

1 

22 

<l 

2 

2 

In 

2 

l'.t 

2 

55 

2 

4s 

o 

">!> 

2 

2 

2 

2 

!■> 

2 

;i 

•» 

i'.' 

:< 

1 

21 

10 

2 

4 

2 

IM 

2 

2o 

2 

55 

2 

Ii» 

•  i 

5!t 

2 

2 

2 

i 

•> 

2» 

2 

:i5 

2 

50 

:\ 

1 

2') 

1  1 

4 

•> 
** 

Hl 

2 

20 

2 

55 

2 

IM 

2 

vi 

2 

2 

2 

j 

2 

20 

2 

;>  5 

■> 

5i  | 

A 

1 

lt» 

1 

II 

J 

•21 

2 

56 

2 

5n 

3 

2 

,'i 

2 

s 

2 

21 

2 

Uli 

•> 

:i 

2 

1 s 

n 

5 

II 

21 

2 

:ui 

2 

;Vl 

3 

ii 

2 

5 

# 

s 

2 

21 

2 

:{6 

2 

:! 

;t 

2 

17 

14 

,2 

5 

2 

)  1 

2 

22 

2 

5  7 

2 

5! 

5 

0 

2 

:t 

2 

2 

2  -i 

2 

5  7 

2 

52 

5 

•» 

Iii 

15 

'2 

5 

■> 

11 

2 

22 

2 

57 

2 

51 

5 

0 

2 

5 

2 

!i 

•  > 

22 

:<7 

2 

52 

5 

] 

15 

Iii 

2 

5 

2 

1 1 

2 

2a 

2 

:ts 

•> 

52 

5 

2 

5 

2 

2 

2  i 

2 

5S 

2 

55 

;t 

2 

1  1 

1  7 

>> 

5 

2 

1 1 

2 

25 

2 

5S 

2 

5  2 

:i 

ii 

2 

5 

2 

2 

2:i 

2 

2 

•5 

:< 

2 

1  •> 

IS 

fi 

2 

12 

2 

24 

2 

:to 

2 

a 

1 

2 

i 

2 

in 

2 

24 

2 

M) 

2 

54 

;i 

A 

12 

]<» 

\ 

Ii 

2 

12 

2 

21 

2 

:t!i 

2 

55 

5 

1 

•> 

4 

2 

10 

2 

2  1 

2 

;c.) 

2 

:i 

1 
.* 

1 1 

20 

»i 

2 

et 

•> 

25 

2 

»0 

2 

5  1 

5 

1 

2 

4 

■i 

II 

2 

25 

2 

10 

2 

5  1 

A 

5 

10 

21 

1 

I 

15 

2 

25 

2 

Ii 

2 

5  1 

;< 

1 

■  » 

t 

■» 

1  1 

2 

25 

io 

2 

"\  ."> 

A 

5 

•i 

22 

2 

ü 

1.1 

2 

26 

2 

II 

2 

5  1 

a 

l 

2 

1 

> 

12 

■> 

26 

» 

41 

•> 

5  5 

5 

3 

s 

23 

2 

6 

2 

15 

26 

2 

4! 

2 

5  1 

:t 

! 

2 

1 

■> 

12 

•> 

2(i 

•> 

1! 

•t 

5  5 

5 

:i 

T 

24 

2 

7 

2 

14 

2 

2 

42 

•i 

5  5 

:t 

2 

■» 

5 

2 

U 

2 

27 

2 

12 

2 

5'. 

5 

4 

♦i 

25 

2 

7 

2 

2 

27 

2 

12 

2 

II 

2 

2 

5 

2 

II 

2 

2; 

2 

12 

•> 

5(> 

5 

J 

5 

26 

2 

!.i 

2 

2  s 

> 

■Vi 

2 

5  5 

.1 

2 

.  > 

2 

lü 

2 

2^ 

•) 

43 

2 

"i'i 

A 

t 

4 

2T 

2 

2 

2  s 

2 

4  1 

2 

•  >  'i 

:t 

2 

•> 

5 

•> 

1  1 

i 

2^ 

2 

43 

•) 

■  ■  1 

A 

4 

:< 

2H 

7 

2 

15 

2 

20 

•i 

44 

2 

5'i 

:t 

2 

•t 

5 

•« 

14 

2f 

•> 

4  1 

•1 

5  7 

A 

l 

2 

2i> 

i 

7 

2 

!5 

2 

2'.« 

2 

44 

2 

56 

■> 

2 

2 

15 

2  ' 

•1 

1 1 

2 

5  7 

A 

4 

I 

s 

2 

■» 

:tu 

2 

45 

2 

:.7 

:« 

2 

;: 

2 

1 

i:> 

2 

-in 

2 

45 

2 

1 

58 

A 

5 

0 

i 

M. 

1  M. 

j" 

M. 

1 '' 

M  |'i 

M 

M. 

>;.  m 

\ 

M 

>1 

AI 

1" 

M 

FL 

11. 

10. 

■S. 

i  • 

11. 

10. 

1 

m 

4 . 

a. 

232 


I.   8£HRIFTE51  VOX  COPPERNICUS. 


TABVLA  LATITVD1MS 
SEI'TEMTKIOXALIS  lOYES. 


TABVLA  LATITVD1X1S 
MER1DIÜNALIS  IOVIS. 


< 

f. 

1. 

4 

• 

3. 

4. 

£ 

0. 

M 

n. 

■ — 

M . 

M. 

t- 

1 

I.  M. 

M. 

1 

0 

1 

1  II 

1 

10 

.10 

I  4  :. 

1 

,"|S 

■ 

0 

] 

In 

1  ti 

■  II 

I  4t, 

1 

:.y 

.t 

0 

1 

Im 

[ 

17 

| 

.11 

I  40 

1 

V> 

. 

1 

l'i 

1 

17 

1 

32 

I  47 

1 

7 

1 

11 

1 

17 

1 

32 

I  47 

*) 

H 

■ 

. 

1  1 

|s 

I  4s 

■> 

11 

i 

1  1 

] 

1^ 

33 

l  4s 

*i 

11 

- 

7 

| 

11 

l'i 

:<l 

l  4s 

2 

l 

1 

1 

11 

1 

l't 

1 

:i."> 

I  40 

•t 

1 

In 

S 

1 

1 1 

' 

2o 

1 

:i'< 

I  40 

1 

11 

| 

: 

12 

1 

2<t 

31; 

l  10 

2 

12 

• 

12 

1 

21 

30 

2 

2 

1  A 

• 

S 

1  2 

21 

37 

i  .Vi 

*) 

2 

II 

22 

.')0 

•> 

2 

1  - 

s 

i 

12 

22 

3*> 

1  1 

2 

•1 

1  0 

12 

23 

:<s 

1  31 

-) 

3 

17 

|:i 

2:5 

30 

1  >l 

;( 

ls 

s 

13 

21 

Mi 

1  ">2 

2 

:( 

10 

s 

13 

2  1 

4n 

•> 

3 

13 

2". 

In 

1 

2 

:t 

21 

;t 

13 

2"> 

-II 

1  33 

2 

3 

22 

0 

13 

20 

II 

l  »4 

2 

1 

2^ 

0 

II 

2i; 

12 

1  M 

2 

1 

24 

0 

11 

■»  - 

12 

.  1.  > 

2 

1 

2". 

0 

M 

» 

27 

4:i 

.11 

2 

l 

2»; 

0 

i! 

2"> 

13 

.  > . » 

2 

4 

27 

IU 

2S 

14 

:»fi 

2 

2S 

10 

15 

20 

11 

.'i7 

2 

20 

in 

1.. 

21» 

i:» 

37 

2 

:<n 

1 

10 

10 

■  1(1 

43 

|  •  :,s 

2 

1 

"■ 

M  , 

M.  1 

..'  M. 

M 

11. 

10. 

m 

4, 

«. 

0. 


1. 


3. 


4. 


M. 

M. 

M. 

1 

Li     31.  I 

1  1 

] 

4 

1 

1  lv 

I  n 

AI) 

1       1  " 

• 
4 

j 

s 

| 

\  0 

1 

M\ 

1  40 

4 

17 

•  tl 

1  40 

5 

;i 

17 

1 

(2 

1  47 

5 

\\ 

1  7 

' 

1    47  • 

1 

11 

1  s 

1 

'.\\\ 

1  4s 

j 

:l 

| 

1  s 

\\'.\ 

1  4S 

5 

0 

11» 

.tl 

1  ls 

1 

5 

II 

1!» 

1 

:t4 

1  4H 

2n 

y> 

1  411 

} 

1 

1  II 

10 

2n 

1 

'i ' 

1  4!» 

In 

21 

•10 

1  ÖO 

j 

in 

j 

21 

j 

m; 

1  50 

in 

22 

M 

1  M 

in 

22 

H7 

l  :.l 

[ 

11 

2  t 

:is 

1  '»2 

1 1 

2't 

l 

11 

21 

i 

M) 

l  :.4 

12 

24 

'M) 

1  vi 

12 

2"i 

40 

1  •"'•"> 

12 

2.) 

4n 

1     ."> '} 

13 

20 

41 

1  Mi 

i:< 

*  * 

2*; 

41. 

1  "lt> 

13 

27 

42 

■  1      .1  ' 

14 

27 

42 

l  r>7 

11 

1^ 

4;! 

s 

i:> 

2* 

43 

1  öS 

s 

i:> 

21) 

14 

l  ;>ji 

s 

1 

2!» 

44 

l  -»«» 

1 

10 

30 

1 

« 

M. 

It. 

M. 

Ii. 

M. 

ii. 

7. 

11. 

10. 

9. 

8. 

2 


0  2y 

1  2> 


2  I 


11 


■< 
•> 

2 
2 
2 

2 

5! 
2 ' 

2 . 


2 
2 


2  20 

2  2:, 

:<  24 

:<  23 

4  22 

4  21 

•>  19 

5  j  1» 
S  |  17 
)  litt 
5  Il5 


<i  12 


?  !  !i 


2 
2. 
2  1 
2: 


: 


m 


7  !  4 


6. 


Digitized  by  Google 


ASTRONOMISCHE  BÜCHEK-EINZEICHNUNUEN.  233 


TA  KV  LA  LAT1TVDIMS 
SEl'TLMTKK-NALIS  MALTIS 


TA  in  LA  LAJ  IIVLHN1S 
M  LL  IL)  I  UN  ALLS  MAKTIS. 


1. 

.1. 

4. 

0. 

1. 

mm* 

3. 

4. 

< 

• 

Ü.  M. 

t» 

M. 

M 

n. 

iL 

Ir, 

n 

M  . 

ii . 

M 

1  i . 

M.  |  <;. 

M 

i;. 

M. 

- 

1  i  . 

M 

1 

1  II 

1  0 

•> 

0 

II 

[ — -n 
0 

2s 

0 

b'-\ 

1 

in 

•> 

0 

■1 

II 

s 

22 

ii 

;.ii 

i 

I  i  :üi 

Ii 

| 

2!» 

.  . 

2i» 

:: 

.> 

(1 

l.'i 

0 

2> 

H 

.")-! 

iu, 

.1 

•> 

II 

2 

II 

o 

2:» 

ii 

'.1 

I  II 

Ii 

2S 

; 

0 

1.) 

II 

211 

II 

•V. 

3* 

.'! 

."i 

II 

2 

II 

s 

2:t 

ii 

."■2 

1  u 

Ii 

ii 

_  i 

r» 

0 

1". 

(1 

2H 

U 

.Mi 

1 

In 

Ii 

Ii 

II 

3 

II 

«I 

21 

i) 

:>:< 

1  Ii. 

Ii 

ls 

0 

Iii 

(I 

HU 

(1 

."•7 

1 

12 

'.<, 

12 

II 

.( 

21 

ii 

'<h 

1  -In 

ü 

,-).-) 

2  > 

; 

Ii 

■ 

II 

M 

II 

m 

II 

Ml 

' 

1  1 

n 

Iii 

0 

:t 

(1 

<l 

2'» 

0 

.Mi 

1  51 

l 

2 

24 

n 

4 

0 

}t. 

II 

'12 

1 

U 

[ 

47 

It 

l!< 

(1 

1 

II 

0 

o 

2»i 

II 

•  >7 

1  :.4 

1 

H 

24 

Ii 

II 

Iii 

1 

l 

Iii 

ü 

2.1 

(1 

1 

II 

lu 

" 

2(i 

■VI 

1  -Ii 

4 

Ki 

<» 

<) 

K 

II 

IT 

II 

nn 

1 

2 

1 

■>  l 

;s 

2ii 

1) 

1 

0 

10 

27 

1 

ii 

1 

2  i 

2  1 

II 

<< 

Ii 

1 7 

(1 

i.'i 

1 

A 

1 

3 

im 

II 

1 

II 

10 

2^ 

1 

•) 

2  Ii 

1 

Hl 

•)j  i 

2n 

Ii 

1" 

(1 

n."> 

1 

4 

Mi 

Ii 

.3  1 

u 

l 

II 

1  1 

2> 

1 

:< 

2  (» 

1 

Ml 

Iii 

J 

-  * 

u 

1  s 

0 

nr> 

1 

f. 

3 

As 

0 

I 

II 

1  1 

2'* 

l 

2  In 

1 

17 

1 

13 

II 

lu 

ii 

1^ 

0 

Hti 

1 

2 

1 

.5 

12 

0 

1 

II 

12 

:to 

! 

Ii 

2    1  Ii 

1 

i> 

1  " 
1  1 

's 

1  II 

1  II 

1  V 

» Hl 

1 

1 

•  * 

i 

-  • 

l'i 

r  i 

i  . 

u 

1 1 

1  ** 

i 

2    1 7 

. » 

:\ 

1 1: 
l  ii 

In 

0 

1!» 

(1 

;<7 

1 

10 

:< 

0 

II 

i:t 

n 

:<2 

i 

'.1 

2   2 1 

> 

1 1 

i .  i 

!? 

II 

<» 

II» 

<> 

1 

1 1 

_ 

< 

3 

II 

.i 

1* 

in 

:«:t 

1(1 

2  2'i 

in 

- 

11 

0 

2(1 

«• 

1 

12 

•2 

In 

3 

.'•Ii 

1 1 

.  i 

II 

l  l 

:tl 

12 

2  2'* 

:. 

27 

in 

ii 

Ii 

0 

2ii 

II 

iy 

1 

11 

13 

1 

Ii 

1) 

II 

N 

;iö 

Iii 

2  ü.'i 

12 

in 

11 

0 

21 

II 

Ii 

1 

i:» 

2 

Ii. 

1 

3 

[  1 

ii 

II 

:iii 

15 

2   Ii  i 

r» 

in 

1  1 

in 

«t 

12 

0 

21 

(1 

Ii 

1 

1 7 

■> 

1!» 

1 

l. 

II 

i. 

II 

l") 

:«7 

Iii 

2  II 

.  i 

M 

lu 

n 

Ii 

12 

II 

22 

u 

12 

1 

1> 

•i 

2.'i 

1 

s 

II 

IV 

II 

iii 

;ix 

16 

r. 

ii 

0 

II 

12 

II 

•»•( 

(1 

l'l 

1 

2ii 

2j 

1 

in 

ii 

II 

17 

:<:» 

2o 

2  l'i 

Ii 

',i 

23  II 

12 

o 

23 

II 

hl 

] 

V 

■i 

2s 

1 

12 

(1 

i 

1) 

17 

lo 

22 

2  .MS 

1, 

|s 

t 

2-1 

<» 

l  * 

u 

23 

i 

2:i 

:<] 

1 

1  1 

Ii 

II 

In 

II 

21 

2  Mi 

Ii 

•)  - 

,; 

25 

0 

In 

24 

0 

in 

1 

■-' 

2 

■M 

l 

Ii'. 

(1 

i 

II 

I4» 

12 

2»i 

3  1 

Ii 

Ml', 

5 

2,i 

Iii 

0 

21 

II 

1.7 

1 

2<i 

•j 

:<7 

1 

17 

(1 

i 

II 

l'l 

i;i 

2* 

n  r. 

« 

12 

l 

2"  0 

l.'i 

II 

2"i 

II 

i 

2*» 

-  j 

•In 

1 

1> 

(1 

II 

2*i 

1 1 

Mi 

l  12 

1. 

i: 

3 

2s 

14 

II 

2  ii 

II 

4'.l 

' 

Ml 

•j 

l.'i 

1 

IM 

1) 

S 

0 

2li 

i", 

*2 

:i 

Ii 

;.2 

• 

u 

1) 

2K 

1 

.12 

2 

17 

1 

20 

II 

0 

21 

Ii, 

Ii  1 

2-'! 

:,7 

? 

» 

o 

27 

1» 

H 

1 

M 

i 
— 

1 

21 

II 

V 

u 

22 

17 

.17 

:•»  2!* 

7 

2  i. 

:' 

Jl 

,; 

U. 

Ip 

M. 

M. 

• 

Jl 

VI 

M 

M. 

vi 

11. 

10. 

»I. 

♦  • 

11. 

10. 

II. 

7. 

K. 

r- 

.1  - 

Digitized  by  Google 


234 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPPERNICUS. 
TABELLA  LAT1TVDINIS  VENERIS. 


PRIMA  PARS  TAKELLAE 


ALTERA  PARS  TA BELLA E 


0. 

1. 

s. 

4. 

5. 

TT 

PO 

•n 

tn 

tn 
•n 

PC 

: 

n 

<rr: 
c— 

! 

n 

tn 
c— 

tn 

o 

tn 
•n 

s, 

< 

r. 

■ 

in 

;-a 

.fflATIO. 

1 

IHATlfl. 

S 

r-; 
>~ 

.ECTIO. 

a 
«-^ 

.ECTIO. 

.IKATIO. 

c— 

vi 

M 

0, 

M 

(i 

M. 

0. 

, 

M. 

1           -  r- 

i; 

M. 

Ii. 

\l  , 

<I. 

M. 

o. 

M. 

M. 

o. 

il 

0. 

M. 

ii. 

M. 

»— ■ 

1 

| 

Ti 

Po' 

1 

1 

• ' 

•}  i 

II 

1  1 

1  1 

1 1 

-  I 

II 

'  I 

1 

i 

t 

•> 

2 

2"i 

■\ 

10 

2 

^1 

29 

2 

j 

3 

2 

0 

Mi 

0 

12 

n 

:i4 

1 

23 

0 

2 

1 

5<l 

l 

5 

2 

2«; 

3 

17 

2 

20 

2*5 

3 

) 

3 

0 

.'> 

ii 

50 

o 

41 

(i 

33 

1 

24 

Ii 

4 

2 

0 

l 

i 

2 

2«; 

3 

24 

2 

IS 

27 

4 

1 

2 

II 

5 

(i 

50 

0 

4.'> 

0 

32 

1 

2.'» 

0 

>; 

2 

1 

i 

«l 

2 

27 

3 

31  1 

o 

16 

20 

■' 

' 

2 

0 

1. 

0 

:•:» 

0 

17 

(1 

:m 

1 

27 

8 

2 

2 

11 

2 

27 

3 

as 

2 

14 

25 

0 

2 

o 

s 

(l 

J  S 

1 1 

2>) 

il 

i  ii 
j  ii 

2 

i 

i 

1  t 

•> 

*>s 

;{ 

2 

12 

24 

T 

| 

2 

u 

^1 

ii 

r.i 

0 

t'.t 

0 

2  s 

1 

20 

0 

1' 

2 

4 

i 

10 

2 

2S 

3 

51 

2 

10 

23 

2 

1) 

10 

i) 

54 

0 

5  t 

'1 

27 

1 

•M 

il 

13 

2 

5 

i 

10 

2 

2'» 

3 

5S 

2 

7 

22 

Ii 

1 

2 

0 

1  1 

ii 

53 

o 

52 

l| 

2»> 

1 

32 

II 

15 

2 

♦> 

l 

22 

2 

20 

4 

5 

»i 

4 

21 

1«) 

1 

P2 

ii 

.V2 

0 

■>."{ 

II 

25 

1 

33 

1» 

io 

2 

l 

2") 

2 

20 

4 

12 

2 

1 

2o 

1 1 

1 

1 

1  _ 

II 

j  | 

(i 

52 

0 

5  5 

o 

24 

34 

II 

IS 

2 

s 

i 

2li 

2 

30 

4 

10 

1 

5S 

10 

12 

| 

1 

0 

15 

Ii 

51 

0 

5t; 

(1 

23 

3") 

II 

21) 

2 

«i 

l 

33 

2 

30 

4 

20 

1 

55 

ls 

13 

1 

0 

h; 

II 

51 

(J 

■i  i 

II 

22 

37 

II 

22 

2 

In 

i 

37 

2 

30 

4 

33 

1 

51 

17 

11 

1 

1 

1) 

jii 

(1 

50 

o 

5  s 

1) 

21 

1 

3  s 

Ii 

21 

2 

1 1 

i 

41 

2 

30 

4 

41 

1 

47 

10 

1 1 

1  f 

0 

2*» 

1) 

40 

1 

il 

II 

20 

:c.i 

II 

20 

2 

12 

i 

4rJ 

2 

30 

4 

40 

1 

42 

15 

Hl 

H 

s 

20 

Ii 

ls 

1 

1 

II 

10 

40 

0 

2^ 

2 

13 

| 

4« 

2 

30 

* 

37 

14 

1  T 

| 

Ii 

*  * 

21 

Ii 

17 

1 

:i 

1) 

|s 

11 

II 

31) 

2 

14 

l 

54 

2 

30 

■> 

% 

j 

32 

13 

|s 

(» 

II 

22 

(l 

Ii. 

1 

4 

II 

17 

43 

II 

32 

2 

15 

l 

50 

2 

30 

13 

21 

P2 

10 

ü 

0 

21 

II 

40 

1 

■"• 

II 

ii; 

4  1 

II 

3  1 

2 

10 

2 

30 

l 

;l 

! 

21 

11 

10 

2i» 

| 

'» 

0 

2  s 

<» 

15 

1 

o 

II 

!.-. 

4  f. 

0 

3i; 

2 

17 

i 

? 

2 

20 

15 

21 

0 

II 

2'i 

(l 

41 

1 

s 

II 

II 

17 

II 

3s 

2 

18 

2 

II 

2 

20 

ö 

42 

i 

y 

*;l 

22 

50 

II 

:<s 

H 

4.1 

,  I 

Ii 

II 

13 

4M 

II 

41» 

2 

lt> 

2 

15 

2 

20 

5 

52 

i 

5 

s 

23 

50 

:iii 

II 

12 

1 1 

il 

II 

12 

4'» 

II 

42 

2 

20 

2 

10 

2  s 

0 

2 

0 

55 

1 

•'1 

<» 

50 

(1 

:M 

Ii 

II 

1 1 

12 

Ii 

Hl 

50 

u 

45 

•> 

20 

2 

23 

2s 

12 

u 

4S 

At 
f  ? 

25 

o 

50 

u 

32 

O 

41 

Ii 

13 

II 

8 

-.1 

; 

21 

2 

20 

27 

23 

0 

40 

5 

2t; 

(1 

5s 

(1 

37 

o 

4ii 

Ii 

14 

II 

7 

52 

II 

40 

2 

22 

2 

35 

2 

20 

34 

0 

32 

4 

27 

(1 

;,s 

(1 

30 

0 

30 

1 

io 

0 

4 

53 

II 

52 

2 

23 

2 

42 

2 

25 

46 

0 

24 

3 

2* 

0 

;»s 

II 

37 

It 

3s 

1 

17 

<* 

3 

54 

0 

54 

2 

24 

2 

24 

2 

2!» 

(1 

57 

II 

:m 

I» 

37 

1 

II 

3 

55 

1» 

Mi 

2 

25 

2 

> 

i 

23 

7 

I 

"i 

1 

30 

II 

57 

4n 

I» 

;u; 

1 

2ii 

I» 

0 

t 

57 

0 

50 

2 

25 

3 

22 

T 

• 

° 

0 

VI 

0. 

M  . 

Ii. 

M. 

0. 

M. 

*■ 

il. 

o. 

M 

1.1. 

ii 

1 

i; 

ii. 

t; 

Ii. 

ii. 

II. 

< 

1 

< 
SC 

11. 

10. 

9. 

s. 

7. 

6. 

K 
SB 

♦ 

Digitized  by  Google 


ASTRONOMISCHE  BÜCHER-E1NZEICHNUNGBN.  235 


TABELLA  LATITVDINIS  MERCVR1I. 


SVPERIOR  PARS  CiRCVLl. 

INFERIOR  PARS  CIRCVLI. 

0. 

1.  j 

2. 

a. 

4. 

5. 

C3  so 

2  S 

c 

ö  i  ■ 

es  t 

i 

 > 

S  E 

«■a  —n 

V. 

-  .  t 

a  g 

E 

a  m 

ag  er) 

< 
s. 

B 

r 

P  ? 

S  ä 

• 

•-4  — 

< 

a 

TS 

p> 

G.l 

M.  0. 

M 

0 

H.    0.  M. 

G. 

M.  G 

M 

G.l 

i 

M.  0.: 

1 

■ 

M. 
 1 

G.  M.  ;IG.| 

 1  J|_ 

M  1 
1 

G.l 

M.  G 

M 

2 

• 

= 

1 

1 

46  0 

t 
I 

"1  j 
1  1 

35  o  57 

0  1 

0*>     1  ; 

45 

0 

2  2 

21 

1   28  2 

28 

- 
3 

11   1  : 

42 

29 

2 

1 

46  0 

3 

1  | 

34  0  59 

0 

.iO  1 

47 

o 

5  2 

22 

1  31  2 

2N 

;t 

14   1  1 

39 

Z3 

3 

1 

45  0 

5 

1 

33  0  (l 

0  i 

55  1 

48 

1 

7  2 

23 

1   34  2 

3 

17  1 

36 

Z  t 

i 

1 

45  0 

> 

1 

32   1  2 

o  1 

53  1 

49 

0 

lo  2 

24 

1  ,  37  2 

27 

3 

20  1 

34 

ZD 

5 

1 

45  0 

1 

31    1  4 

o : 

51  '  1 

50 

0  i 

12  2 

25 

l   41  2 

27 

3 

23  1 

32 

Zi) 

6 

1 

1 

45  0 

1 

1 

30   1  6 

0 

49  i  1 

52 

0 

15  2 

25 

1   45  2 

20 

3 

26  1 

29 

24 

7 

1 

45  U 

13 

1 

29   1  7 

0 

48;  1 

53 

o 

17  2 

20 

1  49  2  1 

20 

3 

2'J  1 

26 

io 

8 

1 

45  0 

14 

1 

28  .,  1  9 

0 

46  1  1 

54 

0  I 

19  2 

20 

1   53  2 

25 

3 

32  1 

23 

LI 

9 

1 

45  0 

1  n 
1 0 

1 

27   1  11 

0 

44  1  1 

50 

0 

22  2 

27 

1  57  2 

24 

3 

35  1 1 

20 

Ol 
Z 1 

10 

1 

44  0 

1  k 

1 

20   1  13 

0 

42  1 

1 

57 

0 

25  2 

27 

2     0  2 

23 

3 

38  1 

17 

•II» 
ZU 

11 

1 

44  I) 

Ofl 

ZU 

1 

2o    1  1.) 

0 

40  1 

5> 

0 

2  i 

1 

2     3  2 

♦1*1 

IL 

•* 

o 

40  1 

14 

19 

12 

1 

44  0 

22 

1 

23   1  17 

0 

38  2 

0 

0 

31  2 

28 

2     0  2 

21 

3 

42  1 

10 

15 

13 

Ii  ii 

23 

1 
1 

90     1  IQ 
ZZ     1  l.f 

u\  o 

•  )U  Z 

i 
l 

II 

II 

o<>  Z 

z~ 

0    Iii  •> 
Z     \\1  £ 

ZU 

•J 

44  1 

7 

17 
1 1 

14 

1 

44  <J 

25 

1 

20   1  20 

0 

34  2 

3 

0 

30  2 

28 

2   13  2 

19 

3 

46  1 

4 

Iii 

15 

1 

44  0 

27 

1 

19   1  22 

0 

32  2 

4 

0 

39  2 

28 

2   17  2 

17 

3 

48  1 

16 

1 

43  0 

29 

1 

17    1  23 

0 

1 

30  i  2 

5 

0 

42  2 

29 

1 

2  20  2 

15 

3 

50  0 

56 

14 

17 

1 

43  0 

31 

1 

10   1  25 

1) 

28  2 

0 

0 

45  2 

29 

2  23  2 

13 

3 

52  0 

I52 

i  % 

1  0 

i  & 
1  o 

1 

43  0 

33 

1 

15   1  20 

(1 

20  2 

i 

0 

48,2 

29 

2  20  2 

11 

3 

54  0 

1  48 

10 
1  z 

19 

1 

43  0 

35 

1 

14   1  27 

0 

24  2 

s 

0 

51  2 

29 

2  30  2 

10 

3 

56  o 

j44 

1 1 

1  1 

211 
x'i 

1 

42  0 

30 

1 

13   1  29 

1) 

22  2 

9 

0 

54  2 

29 

2  33  2 

S 

3 

58  0 

1  40 

1 1I 

21 

1 

42  ü 

f 

1 

12   1  30 

(1 

20  2 

11 

0 

57  2 

20 

2  37  2 

0 

3 

59  0 

;  36 

9 

22 

1 

41  0 

40 

1 

11    1  32 

0 

19  2 

12 

1 

0  2 

30 

2  41  2 

4 

0  0 

32 

8 

23 

1 

41  0 

42 

1 

10   1  33 

II 

17  2 

13 

1 

3  2 

30 

2  44  2 

\ 

1 

1  0 

28 

7 

24 

1 

40  0 

44 

1 

8   1  35 

0 

10  2 

14 

1 

I   0  2 

j  30 

2  47  2 

0 

4 

2  0 

24 

6 

25 

1 

40  0 

,« 

1 

7    1  30 

0 

14  2 

15 

1 

9  2 

30 

2  51  1 

5* 

4 

2  0 

20 

0 

26 

1 

39  0 

48 

1 

5   1  3S 

II 

12  2 

16 

1 

12  2 

30 

2  54  1 

50 

4 

3  0 

16 

4 

27 

1 

39  0 

'19 

1 

3   1  39 

0 

|   9  2 

17 

1 

15  2 

30 

2  57  1 

54 

4 

3  0 

12 

3 

2* 

1 

39  ü 

51 

1 

2   1  41 

0 

0  2 

18 

1 

■  1*  2 

,20 

3     1  1 

,51 

4 

3  0 

8 

2 

29 

1 

37  0 

53 

1 

0   1  43 

II 

3  2 

10 

1 

'21  2 

29 

3     4  1 

4H 

4 

4  II  0 

4 

1 

:io 

1 

30  0 

->b 

1 

59   1  44 

0 

0  2 

20 

1 

! 

j25  2 

29 

3     7  1 

45 

4 

1  0 

0 

u 

V. 

G 

;  M.  Ii 

G 

|M.;,. 

«1 

M.  r, 

«« 

M. 

Ii.  M  .  G 

M 

G 

M.    G.  M 

y. 

< 
K 

T. 

£ 

- 

11. 

10. 

9. 

8. 

7. 

6. 

i 

r. 

2 

/ 


Digitized  by  Google 


236 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPPERNICUS. 


VKNK1JIS 


Mi;iiCVKII 


V  4  \  1 

hkvhtiii  iioi;i:u,is. 

DKYIAT10  AVSTKAL1S. 

V, 

«. 

i. 

0. 

1. 

•» 

y 

<>. 

7. 

8. 

Ii. 

s. 

z 

f 

1 

- 

■£. 

« 

M. 

2«. 

H 

2-' 

|h. 

2" 

M 

2" 

M 

2- 

M. 

2" 

4» 

ld 

0 

s 

11 

5 

ii 

4") 

0 

.40 

0 

I 

22 

50 

1 

0 

50 

i  8 

52 

4 

:.i 

44 

•n 

5s 

21 

• 

0 

;>o 

■»s 

t 

42 

II 

54 

5s 

.« 

21 

r. 

5 

,  f 

.") *♦ 

*\ 

•»•) 
22 

4 

55 

44 

-  i 
.1  1 

57 

•Ii  t 

24 

1 

( i 

:.7 

s 

1  0 

1 

i  * 

i  k 

S 

r 

1  1  1 

42 

i 

>0 

c 

10 

1  4 

1  1 

4.. 

.0» 

4.. 

.0 

0 

ü 

<i 

">!. 

8 

4 

1 

4 

4  1 

42 

:<o 

1s 

ls 

ls 

: 

'•» 

55 

7 

f>S 

Vi 

II 

55 

IS 

17 

i)5 

s 

Ii 
* 

- 

i 

-  .} 

5 

14 

4  1 

27 

-45 

1  s 

1  0 

4S 

o 

i  i 
ti 

Ol 

i 

4  i 

5 

54 

|  4 

l  1 

2o 

54 

is 

1  Ii 

In 

1 1i 

4"' 

7 

5  s 

5 

24 

44 

1 2 

54 

ls 

1  ■» 

1  s 

1  1 

o 

17 

1 

51 

5 

14 

n 

55 

4s 

14 

55 

12 

o 

4» 

:  7 

24 

3 

4 

i.t 

52 

55 

]s 

15 

4s 

15 

1 1 

,  r 

44 

i  7 

1  - 

1  i 

*) 

»4 

i.t 

4  > 

52 

1  5 

5 

14 

o 

12 

7 

IM 

■> 

41 

i\ 

.55 

52 

12 

12 

1  s 

10 

•i 

50 

7 

** 

■> 

m 

'{ 1 

ii 

»1 

51 

to 

1  1 

1  1 

10 

o 

Mi 

l. 

.i;  i 

•) 

2  1 

l:t 

0 

51 

Ii 

In 

is 

17 

'.i 

0 

IS 

2 

11 

12 

57 

:$o 

in 

5 

ls 

9 

,10 

,l 

41» 

•> 

4 

42 

45 

:»» 

0 

0 

1> 

in 

•,t 

20 

i. 

;*5 

1 

54 

42 

27 

■Iii 

-  4 

s 

SS 

2o 

•>•> 

0 

24 

1 

4  4 

12 

0 

2^ 

is 

7 

ls 

21 

9 

ls 

1» 

l(i 

1 

54 

>' 

r.i 

2s 

12 

7 

■\ 

22 

•i 

11 

Ii 

8j 

1 

24 

41 

55 

27 

50' 

i; 

ls 

25 

9 

10 

o 

0 

1 

II 

H 

15 

27 

0 

5 

53 

24 

9 

). 

5 

:>2 

1 

4 

40 

57 

20 

24 

» 

4s 

2.". 

o 

2 

5 

is 

0 

V| 

lo 

;ss 

25 

25 

4 

0 

20 

$ 

:,s 

') 

:to 

0 

4;; 

40 

25 

0 

5 

12 

27 

9 

:.5 

5 

27 

0 

52 

HO 

50 

24 

27 

24 

s 

10 

.*> 

IS 

0 

22 

50 

;«y 

25 

4s 

1 

5H 

20 

8 

45 

0 

II 

1 1 

:r.» 

2n 

22 

o 

Js 

8 

41 

iL 

'» 

i 

" 

50 

ü 

22 

z 

" 

M. 

■• 

M 

M 

M 

2" 

< 

5. 

• 

8. 

,t 

— 

- 

11. 

,0. 

!: 

l 

MIN  VTA 


VI»  DKCLINATIONEM. 


M   2'  M 


M   2-  2 


0  24 


50  o  52 
•10   52  .Vi 

51  |  44  52 

52  :  5t>  55 
2  s  55 
20  54 

12  54 


11  24 

12  21 
\S  24 
14  24 


5s   24  50 

i 

50  ;  1 2  50 

40!    o  57 

40  i  44  57 


42  .  50 


Digitized  by  Google 


ASTRONOMISCHE  BÜCH KR-EINZEICHN DNG EN . 


TABELLA  MINVTORVM  PROPORT10NAB1L1YM 
QVISQVE  PLANETAKVM. 


LINEA 

Superior  pars 

se 

pteiutrionalis. 

V. 

< 
SC 
n 

0. 

«. 

*. 
8. 

SEPT. 
MER. 

% 

SS 

• 

M. 

2°- 

i 

M. 

M. 

2«. 

1 

2 

3 

4 

5 

59 
59 
59 
59 
59 

SC 
52 
48 
45 
40 

51 
50 
50 
49 
49 

24 
48 
12 

36 
0 

29 
28 
27 
26 
25 

4 

8 
12 
16 

20 

29 
28 
27 
26 
25 

6 
7 
S 
9 
10 

59 
59 
59 
59 
5* 

36 
26 
16 
6 
56 

48 
47 
47 
46 
45 

24 
44 
4 
24 
44 

24 
23 
22 
21 
20 

24 
24 
24 
24 
24 

24 

23 
22 
21 
20 

11 
12 
13 
14 
15 

58 
58 

58 
58 
57 

46 
36 
20 
4 
48 

i 

■ 

45 
44 
43 
42 
42 

4 
24 
40 
46 
12 

19 
18 
17 
16 

15 

24 
24 
24 
24 
24 

19 
18 
17 
16 

15 

16 
17 

19 
20 

57 
57 
57 
56 
56 

32 
16 
0 
36 
12 

41 
40 
40 

39 
38 

28 
44 
i) 

12 
24 

14 
13 
12 
11 

>. 

24 
24 
24 
24 
24 

14 
13 
12 
11 
10 

21 

22 
23 
24 

25 

55 
55 
55 
54 
54 

48 
24 
0 
36 
10 

37 
36 
36 
35 
34 

36 
48 
0 

12 

20 

9 
8 
7 
6 
5 

24 
24 
24 
24 

20 

8 

m 

6 

5 

26 
27 
29 
29 
30 

53 
53 
52 
52 
52 

44 

18 
52 
26 
0 

33 
32 
31 
30 
30 

28 
36 
44 
42 
0 

4 

3 
2 
1 
0 

16 
12 
8 
4 
0 

4 
3 
2 
1 
0 

M. 

2«. 

M. 

2". 

M 

2"- 

r 

R 

MER. 
SEPT. 

5. 
11. 

1, 

4. 
10. 

8. 
9. 

y. 
< 

R 

Inferior  pars  uieridioualie. 

I 
< 

• 

I.  SCHRIFTEN  VON  COPl'ERNICCS. 


TABVLA  MINVTORVM  PR0PÜRT1ONALIVM  AD 
REFLECTIONEM  MERCVRII. 


PRIMA  PARS. 

ALTERA  PARS. 

< 

0. 

1. 

ü. 

8. 

< 

i 

s. 

K 

j 

W 

X 

M. 

'  2»- 

i 

M. 

M. 

2"- 

M. 

2«. 

M. 

2« 

M. 

,  2«- 

sc 
«• 

II 

54 

0 

I 

'  46 

4b 

27 

0 

0 

0 

32 

0 

57 

12 

in 

1 

J. 

53 

56 

46 

16 

26 

b 

1 

1 

58 

57 

41 

2Q 

53 

53 

45 

44 

25 

lb 

2 

2 

34 

55 

58 

10 

2b 

ij 

53 

49 

45 

12 

24 

2b 

3 

3 

35 

53 

5b 

39 

27 

4 

OO 

j  k 

T  O 

44 
tt 

Hfl 

O  if 

">3 

MS 

4 

4 

* 

r.  1 
o  1 

*»Q 

Oo 

7 
f 

26 

5 

53 

41 

1 

22 

3b 

5 

5 

37 

46 

\  59 

36 

25 

\> 

53 

3b 

43 

24 

21 

56 

6 

7 

38 

43 

60 

4 

24 

i 

53 

29 

12 

5b 

21 

4 

7 

9 

?J 

33 

60 

31 

21 

& 

<* 

53 

20 

42 

22 

20 

10 

b 

14 

40 

29 

60 

58 

22 

9 

oo 

1 1 

I  1 

41 

46 

1*1 

9 

20 

41 

22 

24 

21 

lu 

53 

2 

41 

10 

lb 

23 

10 

26 

42 

15 

61 

50 

20 

1 1 

52 

52 

40 

34 

17 

2b 

1 1 

33 

43 

8 

62 

16 

IQ 

1 2 

52 

ü 

39 

5b 

16 

34 

12 

38 

44 

0 

62 

42 

1  o 

52 

29 

39 

lb 

15 

40 

13 

44 

44 

49 

63 

0 

14 

52 

14 

3b 

39 

14 

46 

14 

50 

;  45 

3b 

63 

18 

16 

15 

52 

0 

37 

59 

13 

52 

15 

56 

46 

26 

63 

36 

15 

•»1 

Ol 

40 

O  1 

"20 

0*m 

17 

2 
* 

'  47 

; 

14 

oo 

14 

l  Tt 

51 

32 

36 

44 

12 

4 

lb 

b 

1  48 

2 

.  64 

11 

1 1 

18 

51 

1b 

36 

6 

11 

10 

19 

14 

l  48 

50 

64 

28 

12 

1« 

50 

52 

35 

16 

lo 

16 

20 

20 

49 

34 

64 

39 

11 

20 

50 

36 

34 

34 

9 

22 

21 

26 

50 

18 

64 

50 

10 

21 

50 

14 

33 

47 

s 

2S 

22 

33 

51 

2 

65 

1 

9 

49 

54 

33 

7 

7 

34 

23 

38 

51 

46 

65 

12 

2.» 

49 

30  , 

32 

24 

6 

40 

24 

44 

52 

13 

65 

23 

7 

24 

49 

b 

31 

41 

5 

46 

25 

50  , 

53 

14 

65 

34 

6 

25 

4b 

45 

30 

52 

i 

4 

49 

26 

52 

53 

54 

65 

39 

5 

26 

4b 

22 

30 

3 

52 

27 

54 

54 

33 

65 

44 

4 

27 

47 

49 

29 

20  1 

2 

54 

2b 

55  1 

55 

13 

65 

48 

2b 

47 

34 

2b 

33  i 

1 

56 

29 

57 

55 

52 

65 

52 

\ 

29 

47 

12 

27 

46  ; 

0 

5b 

30 

58 

56 

33 

65 

56 

yVt 

30 

46 

4b 

0 

0 

0 

32 

0 

i 

57 

12 

66 

0 

° 

M. 

2a. 

M.I 

M. 

2«. 

"•I 

2« 

M.| 

2« 

H. 

2«. 

< 

3 

SS 

■ 

n 

11. 

10. 

9. 

7.  *§4 

6. 

■8 

2 

• 

rlit'i, 

• 

.1 

Digitized  by  Google 


ASTRONOMISCHE  BÜCHER-EINZEICHN  UNGEN .  239 


Au  die  Tabellen  schliesst  sich  in  der  Upsalenser  Handschrift 
ein  kleiner  Aufsatz  über  die  Berechnung  der  Breiten  von  Venus 
und  Merkur.    Derselbe  lautet: 

Latitndinem  Veneris  et  Mercurii  invenirc. 

Cum  argumenta  aequato  intra  tabulam  declinacionis  et  reflec- 
tionis,  cuius  latitudinem  quaere  ac  eius  in  angulo  communi  de- 
clinationem  et  reflectionem,  et  seorsim  scribe  Demum  cum  centro 
vero  minuta  proportionalia  ad  declinationem  accipe,  et  ex  tabella 
generali  minutorum  proportionalium  cum  eodem  centro  recipe  minuta 
ad  reflectionem;  hoc  dumtaxat  in  Venere.  In  Mercurio  autem 
addes  aliam  tabulam  ad  hoc  deputatam.  Vnumquodque  sub  suo 
genere  scribe  singulis  aequatis  per  partem  proportionalem.  Vbi 
opus  fuerit  cum  centro  eius  vero  accipias  dcviacionem,  quae 
quidem  in  Venere  septemptrionalis  est,  in  Mercurio  vero  meri- 
dionalis.  His  itaque  notatis  multiplica  minuta  declinacionis  per 
declinacionem  eius;  quod  proveniet,  erit  prima  latitudo,  quae 
proveniet  ex  declinatione  epicicli,  quam  serva.  Si  igitur  decli- 
nacio  fuerit  reperta  in  prima  parte  tabulae,  aut  si  argumentum 
aequatum  fuerit  in  superiori  parte  circuli,  centrum  quoque  minus 
6  signis  extiterit,  aut  si  argumentum  in  inferiori  parte  circuli  et 
centrum  plus  6  signis  habuerit,  erit  haec  latitudo  Veneris  sep- 
temtrionalis ,  Mercurii  autem  meridionalis.  Si  vero  argumentum 
fuerit  in  inferiori  parte  circuli  centro  minus  6  signis  exeunte,  aut 
cum  argumentum  in  superiori  parte  epicicli  et  centrum  plus  6 
signis  fuerit,  erit  haec  Veneris  meridionalis,  Mercurii  septemtrio- 
nalis  latitudo;  sie  partem  eius  cognosces.  Duc  similiter  minuta 
reflectionis  in  reflectionem,  et  proveniet  reflectio  aequata.  quae, 
si  argumentum  minus  6  signis  fuerit,  centrum  quoque  in  superiori 
medietate  circuli,  vel  si  argumentum  plus  6  signis  fuerit  et  cen- 
trum in  inferiori  medietate,  erit  haec  Veneris  septemtrionalis, 
Mercurii  meridionalis.  Si  autem  argumentum  minus  6  signis  et 
centrum  in  inferiori  porcione  circuli,  aut  si  argumentum  plus  se- 


240 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPI'ERNICÜS. 


micirculo  ac  ceutrum  in  superiori  parte  circuli  fuerit,  erit  haec 
Veneris  meridionalis  et  Mercurii  septeintrionalis  latitudo.  Has 
demum  trcs  latitudines  siinul  collige,  si  eiusdem  partis  fuerint, 
aut  minorem  de  maiori  denie  collecris  prius  latitudinibus.  quae 
eiusdem  erant  denoniinatiouis.  et  proveuiet  vel  relinquetur  latitudo 
vera  quaesiti  illius  denomiuationis,  a  quo  fuit  subtractio.* 


Die  Tabellen  des  Hauptwerkes,  zu  welchen  die  vorstehend 
aus  dem  Upsaleneer  Manuskripte  abgedruckten  Tafeln  die  Vor- 


*  Der  Abschnitt  des  Werkes  »de  revolutionibus«,  welcher  dem  im  Texte 
abgedruckten  Aufsätze  des  Upsalenser  Manuskripts  entspricht,  findet  sich 
im  letzten  Kapitel  des  sechsten  Buches.  Aus  diesem  wird  der  auf  die  Be- 
rechnung der  Breiten  von  Venus  und  Merkur  bezügliche  Theil  nach  der 
Lesart  der  Säkular-Ausgabe  'S.  442;  zur  Vergleichung  mit  der  Upsalenser 
Aufzeichnung  nachstehend  abgedruckt: 

»Modus  autem  supputandarum  latitudinum  quiuque  stellarum  erratica- 

rum  per  has  tabulas  est   Sed  in  Venere  et  Mercurio  assumeudae 

sunt  primum  per  anomaliam  commutationis  discretam  tres  latitudines  decli- 
nationis,  obliquationis  et  deviationis  oecurrentes,  quae  scorsuw  signentur, 
nisi  quod  in  Mercurio  rejiciatur  deeima  pars  i>bliquationis,  si  anomalia 
eccentri  et  eius  numerus  inveniatur  in  superiori  parte  tabulae,  vel  addatur 
tantumdem,  si  in  inferiori,  et  reliquum  vel  aggregatum  ex  eis  servetur. 
Harum  vero  denominationes ,  an  boreae  austrinaeve  fuerint,  suut  discernen- 
dae,  quoniam,  si  anomalia  commutationis  discretae  fuerit  in  apogaco  semi- 
circulo,  hoc  est  minor  XC  vel  plus  CCLXX,  eccentri  quoque  anomalia  mi- 
nor semicirculo;  Aut  rursus,  si  auomalia  commutationis  fuerit  in  circuui- 
ferentia  perigaea,  nempe  plus  XC  ac  minus  CCLXX,  et  anomalia  eccentri 
semicirculo  maior,  erit  declinatio  Veneris  borca,  Mercurii  aus  tri  na.  Si  vero 
anomalia  commutationis  in  perigaeo  circumferentia  existente,  eccentri  auo- 
malia semicirculo  minor  fuerit  vel  commutatiouis  anomalia  in  apogaea  parte 
et  eccentri  anomalia  plus  semicirculo,  erit  vicissim  declinatio  Veneris  austri- 
na,  Mercurii  borea.  In  obliquatione  vero,  si  anomalia  commutationis  semi- 
circulo minor  et  anomalia  eccentri  apogaea,  aut  anomalia  commutationis 
maior  semicirculo  et  eccentri  anomalia  perigaea,  erit  obliquatio  Veueris 
borea,  Mercurii  austrina,  quae  etiam  convertuntur.  Deviationes  autem  Sem- 
per manent  Veneri  boreae,  Mercurii  austrinae.  Deinde  cum  anomalia  eccentri 
discreta  capiantur  scrupula  proportionum  omnibus  quinque  communia,  quam- 
vis  tribus  superioribus  ascripta,  quae  adsignentur  obliquationi ,  ac  ultima 
deviationi .  post  haec  additis  eidem  anomaliae  eccentri  XC  gradibus  cum 


Digitized  by  Google 


ASTRONOMISCHE  BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 


arbeiten  bilden,  finden  sich  dort  zwischen  den  beiden  letzten  Ka- 
piteln des  sechsten  Buches  in  der  ed.  princ.  fol.  193b — 195*,  in 
der  Säkular-Ausgabe  S.  438 — 441  .  Sie  haben  in  den  »Revolu- 
tiones«  eine  andere  Anordnung  erhalten,  sind  aber  ansztlglich 
mit  den  Upsalenser  Tafeln  identisch. 

Die  drei  Tafeln  für  Saturn,  Jupiter  und  Mars  sammt  der 
Tafel.  Uberschrieben  »Tabella  minutorum  proportionabilium  quin- 
que  planetarum«,  sind  in  dem  grossen  Werke  in  eine  Tafel,  die 
sich  Uber  zwei  Seiten  erstreckt,  zusammengezogen.  Coppernicus 
hat  dies  dadurch  erreicht,  dass  er  die  Zahlen  nicht  von  Grad  zu 
Grad,  sondern  nur  von  drei  Grad  zu  drei  Grad  hat  abdrucken 
lassen,  so  dass  er  statt  zwölf  Kolumnen  nur  deren  vier  benüthigt. 
Davon  stehen  je  die  ersten  drei  der  linken  Seite  der  handschrift- 
lichen Tafeln  und  je  die  ersten  drei  der  rechten  Seite  neben  ein- 
ander, mit  der  Ueberschrift  »Saturni,  Iovis,  Maitis  latitudo  borea 
austrina«,  auf  der  einen  Seite  der  Revolutiones .  die  andern  in 
ähnlicher  Anordnung  mit  derselben  Ueberschrift  auf  der  zweiten 
Seite.  Der  Eingang  der  Tafel  ist  nicht,  wie  in  den  oben  ab- 
gedruckten, auf  beiden  Seiten  von  1—30  und  0—29,  sondern 
Coppernicus  hat,  wie  schon  früher  angedeutet  ist,  die  Bezeichnung 
durch  Grade  der  Signa  Zodiaci  in  solche  nach  »Gradus  Zodiaci« 
ersetzt  und  die  doppelten  Eingänge  der  Tafel  neben  einander 
verlegt. 

Die  »Tabella  minutorum  proportionabilium«  bilden  in  ähn- 
licher Anordnung  den  Schluss  der  Tafel  der  »Revolutiones«.  In 
dieser  letzten  Tafel  wird  die  aus  der  Original-Handschrift  der 

ipso  ag&regato  iteruro  scrupula  proportionum  cotmnunia,  quae  occurrunt, 
applicanda  latituüioi  declinationis.  Bis  onmibus  in  ordinem  sie  positi«  mul- 
tipltcentur  siogulac  tres  latitudinos  expoaitae  per  sua  quaeque  scrupula  pro- 
portionum, et  exibunt  ipsae  pro  loco  et  tempore  omaes  examinatae,  ut  de- 
nique  suminam  tri  um  latitudinum  in  bis  duobus  sideribus  habeamus.  Si 
fuerint  omnes  unius  nominis,  conjungantur ,  quae,  prout  raaiores  minoresve 
fuerint.  tertiae  latitudini  diversae  ab  invicem  auferantur,  et  remanebit  prae- 
pollens  latitudo  quaesita.» 

n.  16 


242 


I.  Sl'HKIFTEN"  VON  COFI'EKXICTS. 


»Revolutionen«  aufgenommene  Lesart  der  Zeile  1 1  (S.  438) :  55|48 
für  56  48,  wie  die  Ausgaben  bieten,  bestätigt:  dagegen  enthalt 
die  handschriftliche  Tafel  die  Zahlen  der  Zeilen  28—31  in  der 
Weise,  wie  die  Ausgaben  sie  drucken,  nicht  wie  die  Säkular- 
Ausgabe  nach  dem  Manuskripte  geändert  hat.  Die  Proportional- 
Theile  auf  S.  439  müssen  genau  dieselben  sein,  wie  auf  S.  438, 
aber  in  umgekehrter  Ordnung;  daher  muss  es  in  Zeile  7  statt 
9|9  heissen  9  24  und  für  47|24  in  Zeile  21:  46|24. 

Bei  den  Tafeln  der  Planeten  selbst  wird  man  mehrfach 
sehen,  dass  wegen  der  geringeren  Ausdehnung  der  Tafeln  in  den 
»Revolutiones«  Coppernicus  die  Minuten-Zahl  um  eins  erhöht  hat, 
jedenfalls  um  grössere  Genauigkeit  der  Rechnung  zu  erzielen. 
In  Zeile  26,  S.  438,  wird  die  Lesart  2|19  statt  2  20  bestätigt. 
Die  Mars-Tafel  weicht  gegen  Ende  der  »latitudo  septeintrionalis« 
und  in  der  ganzen  »latitudo  meridionalis«  ttberschriebenen  Spalte 
bedeutend  von  den  Werthen  der  Revolutionen  ab.  so  dass  eine 
Uebereinstimmung  beider  Tafeln  in  den  Minuten  zu  den  Selten- 
heiten gehört. 

Die  noch  übrigen  Tafeln  finden  wir  —  mit  einer  Ausnahme 
—  ebenso  auf  den  folgenden  beiden  Seiten  der  »Revolutiones«  zu 
einer  Tafel  vereinigt. 

Die  mit  »Declinatio«  und  »Deviatio«  überschriebenen  Spalten 
der  »Revolutiones«  entsprechen  natürlich  den  ebenso  ttberschrie- 
benen Tafeln  der  Upsalenser  Handschrift;  was  letztere  aber  »Re- 
flectio«  nennt,  heisst  in  der  gedruckten  Tafel  »Obliquatio«. 
Während  die  »Deviatio«  im  Drucke  wächst,  nimmt  sie  in  der 
Handschrift  ab;  sie  ist  in  letzterer  aber  auch  bis  auf  Sekunden 
genau  berechnet,  während  die  »Revolutiones«  sich  mit  Minuten 
begnügen.  Dieser  Thcil  der  beiderseitigen  Tafeln  ist  also  völlig 
von  einander  verschieden;  die  mit  »Declinatio«  und  »Reflectio« 
überschriebenen  Spalten  zeigen  neben  vielfachen  Uebereinstim- 
mungen  ebenso  bedeutende  Verschiedenheiten.  Die  »Scrupula  pro- 
portionum  deviationis«  Uberschriebene  Spalte  der  Drucke  stimmt. 


Digitized  by  Google 


ASTRONOMISCHE  BIX'HER-EINZEICHNUNÜEN. 


243 


wie  es  wohl  auch  natürlich  ist.  nicht  mit  der  handschriftlichen 
Tafel  »Minuta  ad  declinationem«  Uberein. 

Die  letzte  Tafel  für  die  »Reflectio«  des  Merkur  ist  in  den 
Drucken  Überhaupt  nicht  vorhanden.  Der  Grund  dazu  ist  leicht  zu 
sehen;  er  liegt  in  den  Worten  »nisi  quod  in  Mercurio  reiiciatur  decima 
pars  obliquationis,  si  anomalia  eccentri  et  eius  numerus  inveniatur 
in  superiori  parte  tabulae.  vel  addatur  tantumdem.  si  in  inferiori, 
et  reliquum  vel  aggregatuin  servetur«  (de  rev.  orb.  cael.  VI.  9, 
ed.  saec.  p.  442).  Dadurch  soll  offenbar  der  Passus  des  Manu- 
skripts ersetzt  werden:  »In  Mercurio  autem  addes  aliam  tabulam 
ad  hoc  deputatam«. 

Dass  der  Aufsatz  der  Handschrift  und  das  Kapitel  der  »He- 
volutiones«  identische  Rechnungen  vornehmen  lassen,  ist  unmittel- 
bar einleuchtend.  Als  gleichbedeutend  ausser  »reflectio-  und 
»obliquatio«  erhalten  wir  aus  der  Vergleichung  beider  Texte  noch : 
»argumentum  aequatum«  gleich  »anomalia  coinmutationis  discreta«, 
»centrum«  gleich  »anomalia  eccentri«.  Die  »Minuta  proportionalia 
ad  Declinationem«  ersetzt  der  Text  der  »Revolutiones«  (ed.  saec. 
p.  443)  noch  durch  die  Worte:  »post  haec  additis  anomaliae 
eccentri  XC  gradibus  cum  ipso  aggregato  iterum  ,  capiantur]  seru- 
pula  proj)ortionum  communia.  quae  occurrunt  applicanda  latitu- 
dini  declinationisa. 

Ueberlegt  man  Alles  genau,  so  kommt  man  wohl  zu  dem 
Schlüsse,  dass  die  Form,  in  welcher  die  Tafeln  in  den  »Revolu- 
tiones« vorliegen,  die  jüngere,  nach  längerer  Behandlung  des 
Gegenstandes  vereinfachte  Form  derselben  ist.  Denselben  Ein- 
druck macht  auch  die  jeder  Art  der  Tafeln  beigegebeue  Ge- 
brauchs-Anweisung.  Die  Form  der  Tafeln  in  dem  grossen  Werke 
ist  abgerundet  und  glatt,  sie  ist  nicht  kürzer,  aber  Ubersichtlicher 
als  die  der  Upsalenser  Aufzeichnungen;  im  Frager  Manuskript 
sind  die  Tafeln  ohne  Streichung  geschrieben,  wie  aus  eiuem 
Gusse.  Wir  dürfen  also  wohl  mit  Recht  annehmen,  dass  die 
Tafeln  der  Upsalenser  Handschrift  eine  altere,  vielleicht  die 

16-  0- 

'  Digitized  by  Google 


ursprüngliche  F^nn  der  gedruckten  Titeln  tiar&eOen  weleb* 
znra  Zwecke  de*  grossen  Werken  revidin.  veremflaehc  and  in 
eine  andere.  ttbersichtlieneTe  '  'rdimiLsr  gebraeut  sind.  Dabei 
wurden,  wie  erwähnt  ist.  einige  Tafeln  aL*  uberttttssür  gestrichen, 
z.  B.  die  ^ad  reliectionera  Mercurn  and  >Minnt*  ad  deelinatii>aeni> : 
dagegen  sind  wiederum  die  ^erupala  proportiouum  deTiarioni*« 
binzngefttgt. 

Wm  endlich  die  Zeit  der  Abfassung  der  Up*a]enser  Tafeln 
betrifft  m>  ist  die*e  »elbstvemändiieh  vor  Abfassung  de*  Haupt- 
werke« *le  reTolationibo»!  anzusetzen.  Da**  letztere»  —  mit 
An  «nähme  des»  trigonometrischen  Abschnitt*  —  bereit*  vor  1532 
vollendet  war.  *-heint  daraus  zu  folgen  dass  die  Feststellung 
de*  Apogänms  der  Venu?,  welche  in  den  Upsalenser  Notizen 
anf  eine  Beobachtung  des  Jahre*  153*2  gegründet  wird,  in  das 
Man  pt  werk  nicht  aufgenommen  ist  während  Coppernicus  die  dort 
aufgeführten  Bestimmungen  de?  Apogäums  der  drei  obera  Pla- 
neten, von  denen  die  des  Jupiter  einer  Beobachtung  ans  dem 
Jahre  1529  entstammt,  schon  verwerthet  hat. 

Die  Zusammenstellung  der  Upsalenser  Tafeln  hat  jedenfalls 
eine  bedeutende  Zeit  in  Anspruch  genommen:  sie  kann  aber 
nicht  eher  erfolgt  sein,  bevor  Coppernicus  wiederum  nicht  die  im 
sechsten  Buche  der  Kevolutiones«  dargelegten  Theorien  entwickelt 
hatte.  Man  wird  also  wohl  nicht  irre  gehen,  wenn  man  die  erste 
Bcdaktion  der  Planeten-  und  Sonnen-Tafeln,  wie  sie  in  dem 
1'lrsalcriHer  Manuskripte  vorliegt,  in  die  letzten  zwanziger  Jahre 
des  Ml.  Jahrhunderts  verlegt. 


Digitized  by  Google 


III.  Die  Bücher-Einzeichnungen  medicinischen  Inhalts. 

Einige  der  wichtigsten  Recepte  und  medicinischen  Anwei- 
sungen, welche  Coppcrnicus  in  die  von  ihm  benutzten  Bücher  ein- 
getragen hat.  sind  bereits  im  ersten  Bande  Tbl.  2.  S.  312  ff.  mit- 
getheilt.  *    Nachstehend  werden  die  übrigen  Notizen  abgedruckt. 


*  Von  den  a.  n.  0.  abgedruckten  Einzeichnungen  wird  nachstehend 
nur  eine  wiederholt:  da»  im  ersten  Bande  Thl.  2,  S.  312  und  313  mitgc- 
theilte  Recept.  Cuppernicus  hat  dieses  zweimal  der  schriftlichen  Fixirung 
für  würdig  erachtet:  es  wird  nachstehend  in  der  Form  abgedruckt,  in 
welcher  es  derselbe  in  ein  von  jhin  viel  gebrauchtes  Buch,  die  lateinische 
Uebersetzung  des  Euklid  (die  editio  princeps  vom  J.  1482;  eingetragen  hat. 
Die  Abweichungen  der  zweiten  Niederschrift  (in  dem  »Opus  pandectarum« 
des  Matthaeus  Silvaticus;  sind  unerheblich;  sie  sind  bereits  Bd.  I,  Thl.  2, 
S.  313  augegeben. 

Der  wiederholte  Abdruck  an  diesem  Orte  erfolgt  hauptsächlich,  um  die 
Abkürzungen  des  auf  der  litbographirten  Tafel  beigegebenen  Facaimile  leichter 
verständlich  zu  machen: 


Iiecipo  boli  armenici  #j 


cinamomi  $  s. 
zeduHiii  3ij 
tormentillae  radicis 
diptamni 

sandalorum  rubrorum 
rasurae  eborum  \  „„ 


an.  3i 


1 


an.  3ij 


an.  3ij 


Digitized  by  Google 


246  I.  SCHRIFTEN  VON  COPPERNICUS. 


welche  Coppernicus  für  die  Ausübung  seines  ärztlichen  Berufes 
in  drei  Folianten  eingezeichnet  hat,  die  gegenwärtig  in  der  Uni- 
versitäts-Bibliothek zu  Upsala  aufbewahrt  werden.* 


I.  Eine  grössere  Zahl  von  medicinischen  Einzeich nungen 
weist  die  »Practica  Valesci  de  Tharanta«  auf"*,  welche 
sich  Coppernicus  zu  seinem  Hausgebrauche  angeschafft  und 
während  seines  ganzen  Lebens  eifrig  benutzt  hat. 

Die  Einzeich  nungen,  welche  das  Titel-Blatt  enthält,  sind  be- 
reits im  ersten  Bande  Thl.  2,  S.  314  ff.  mitgetheilt.  Ein  Wieder- 
Abdruck  ist  an  dieser  Stelle  nicht  erforderlich,  zumal  dort  auch 
weitere  erklärende  Bemerkungen  beigegeben  sind.  Nachstehend 
folgen  die  übrigen  Kecepte,  welche  sich  auf  der  Vorderseite  des 

smaragdi  j 

iacinti  rubri  l  an.  3i 

Zaphiri  j 

08  de  corde  cervi  3i 

carabae 

cornu  unicorai 

coralli  rubri  >  3V 

auri 

argenti  tabularuui 

zuccaris  ff.  s.  vel  quantum  sufficit.  fiat  pulvis. 
♦  Die  Aufzählung  der  medicinischen  Werke,  welche  dem  Coppernicus 
ausser  dem  eigenen  Blicher-Besitzc  in  der  Stifts-Bibliothek  zu  Frauenburg 
für  seine  ärztliche  Thätigkeit  zu  Gebote  standen,  findet  sich  Band  I, 
Thl  2,  S.  310. 

Einige  bibliographische  Notizen  Uber  das  s.  Z.  viel  gebrauchte  me- 
dicinische  Handbuch,  welches  auch  unter  dem  Titel  »Philonium  pharmaceu- 
ticura  et  chirurgicum«  bekannt  ist,  sind  Band  I,  Thl.  2,  S.  300  und  420  bei- 
gebracht. 

***  In  seinem  Testamente  vermachte  Coppernicus  die  »Practica  Medici- 
nae«  des  Valescus  de  Tharanta  seinem  Freunde,  dem  damaligen  Dom-Vikar 
Fabian  Emmerich.    Vgl.  Band  I,  Thl.  2,  S.  306. 

Das  Coppernicanische  Buch  kam  später,  wie  die  Einzeichnung  auf 
Blatt  2»  angiebt,  an  das  Josuiter-Kollegium  zu  Braunsberg  und  ward  dann 
mit  der  Bibliothek  desselben  nach  Schweden  entfuhrt.  ;Iui  Kataloge  der 
Universitäta-Bibliothek  zu  Upsala  wird  es  gegenwärtig  mit  der  Signatur 
.35.  VII.  4-  aufgeführt. 


Digitized  by  Google 


MEDICI N I SC  1 1 E  BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 


247 


unbedruckten  vierten  und  auf  der  Rückseite  des  letzten  (360.) 
Blattes  finden. 

Auf  dem  4.  Blatte  sind  zunächst  zwei  Recepte  verzeichnet. 
Das  erste  derselben  lautet: 

R  radicis  apii  faeniculi  an  -,  s. 

capillosae  florum  buglossae  ros.  an  5i 
pass.  %  s. 

myrobal.  sudorum(f  cmblic.  citrinorum  an.  *i 
agaricis  sanae  an.  5iü 
corticis  artemisii  5iii. 

Hieran  schliesst  sich  ein  Recept,  welches  verstümmelt  wieder- 
gegeben scheint.   Es  lautet  bei  Curtze  a.  a.  0.  S.  58 . 

R  corticis  istius  (?)  Jiii 
yere     5  v 
dysimte  5üi 
masticis  3  s. 

Darauf  folgen  drei  Anweisungen  zur  Bereitung  von  Ent- 
haarungs-Mitteln (wahrscheinlich  zum  Zwecke,  die  Tonsur  stetig 
zu  erhalten) : 


R  pulveris  praedicti  5i,  saponis  3üj  vel        s.  vel  ^xxvhj. 


R  hyosquiami  3  s.  infunde  in  acetum  per  diem  et  noctem 
et  siccatae  guttae  hederae  J.  s.  sevi  ovilli  s.  misce 
et  aromatisa. 

Die  beiden  letzten  Einzeichnungen  des  vierten  Blattes  tragen 
die  Ueberschrift : 


Psilothrum. 


R  uvas  amidi  an  Si 
auripigmenti  5  »• 
calcis  vivae  md. 


Aliud. 


Aliud. 


248  I.  SCHHIFTKN  VON  COPPEBNICU8. 

De  ovis  mirabile. 

H  vitellos  v.  albumina  viij  eonquassato  et  vesicae  oleo  lini 

confricatae  indito  etc. 

R  salis  nitri  seu  petri  t$ j  I      .  -  u 

.   .     .         [  fiat  aqua  fortis. 
aluminis  scissi  #j  | 

Auf  der  Rückseite  des  letzten  (360.)  Blattes  steht  zunächst 

die  Notiz: 

IX  graua  ordei  faciunt  5i.  octo  5  faciunt 
Dann  folgen  vier  Recepte: 

Ad  con  versaciouem  dentiuui  et  contra  eorum  dolorem. 

R  piretri  scafizag^  (?)  piperis  5°  .V 

seinen  apii.  balaustiae.  capsulae  glandium  masticis.  cornu 

tauri  usti,  coralli  rubri  usti  an  5i  s. 
florum  rosarum  5i  aluminis,  zuccari  3  s. 
ex  bis  fiat  pulvis  subtilis.  ut  alcool.  qui  postmodum  cum 

melle  puro  incori>oretur ,  fiat  per  modum  linimeuti, 

sed  prius  mel  bene  depuretur  ab  eius  immundiciis. 

tum  gingivas  confrica  et  exspue. 

Pro  mittenda  urina. 

R  seminis  communis  amygdaloruin  frigidorum  a  corticibns 
excorticatorum  an  .5  a.,  fiat  ex  eis  lac  secundum  ar- 
tem  cum  aequis  diu  relicA(!  dissolvendo.  fiant  duo 
haustus,  quilibet  sit  minor  &. 

Contra  lapidem. 

R  philipenduli  .3  cibebe.  rorismarini  an*  3i.  herbae  cor- 
ncrii  ss.,  fiat  pulvis. 

Unguentum  quando  distortum  aliquod  membrum. 

R  mirtilaginis,  spilii.  foenugraeci  an  Siij.  fnrinae  malvarum 
radicis  et  cum  decoccioue  florum  camomillae,  fiat  em- 
plastrum:  in  fortamentum  addatur  terrae  sigillatae 
S\  et  boli  armeuici  x,i  s. 


Digitized  by  Google 


MEDICINI3CHE  BIX'HBK-EINZEICHNUNGEN.  249 

AU  letzte  Eiuzeichnung  —  zur  Abwechslung  in  griechischer 
Schrift  eingetragen  —  enthält  die  »Practica  Valesii«  noch  das 
Haarfarbe-Mittel,  welches  bereits  im  ersten  Bande  Thl.  2,  S.  318 
mitgetheilt  ist: 

M$XavoTpi/».ov. 
St  Kujxivou  A/.or,;  MsXavou  otvou. 

II.  In  dem  mehrfach  erwähnten  Folianten,  welcher  die 
»Chirurgia«  des  Petrus  de  Largelata  und  das  Lexikon  des  Mat- 
thaeus  öilvaticus  enthält.*1  finden  sich  ausser  dem  oben  S.  245,  240 
mitgetheilten  längeren  Recepte  und  der  kurzen  Anweisung  »contra 
dissenteriama  nur  noch  wenige  Eiuzeichnungen,  sämmtlich  auf  der 
Rückseite  des  vorletzten  Bandes.    Sie  lauten  der  Reihe  nach : 

Item  succus  gallae  quercetinae  valet  ad  fistnlas  et  ulcera 
eo  abluta. 

Item  viscum  de  pomo  arboreo  tercio  in  cercvisia  coque  et 
ea  colata  cum  pastu  potato.  valet  contra  podagram. 

Contra  paralisim  corporis  bonus  {sc.  succus). 

R  salivam.  rutain,  castoreum.  decoque  iu  vino  et  da  bibere. 

Contra  colicam  et  yliacam 

R  succum  susquiami,  acetum  et  farinam.  misce  et  applica 
ad  locum  dolentem. 

Contra  dissenteriam 

R  garioflorum  pulveris  satis.  mitte  in  vinum  rubrum  cali- 
dum,  bibe  ad  noetem  unum  haustum  et  mane. 

Contra  pe stein 

R  camforae  oi">53»?  diptaminis  5  »•>  zuccaris  candi  ~>"ij» 
fiat  pulvis,  qui  debet  recipi  post  infectionem  ante  de- 


•  NähereB  Uber  die  »Chirurgia«  des  Petrus  de  Largelata  und  das  Le- 
xikon des  Matthaeus  Silvaticus  ist  im  ersten  Bande  Thl.  I ,  S.  33ö  und  Thl. 
2,  S.  307  beigebracht 


Digitized  by  Google 


250 


I.   SCHRIFTEN   VON  COI'I'EKNICUS. 


munctionem  cum  vino  bono  ad  pondus  floreni.  Pro- 
vocat  sudores  et  curat. 

Contra  ruborem  furie. 

R  camphoram,  alibanum,  murram;  pulverisentur  et  mittan- 
tur  in  aquam  rosaccum  sub  aequali  ])ondere  et  linia- 
tur  rubor.  Ad  ulcera  valet  farina  tritici  cum  melle 
mixta  emplastrata.  — 

III.  Bei  weitem  reicher  sind  die  Einzeichnungen ,  welche 
Coppernicus  dem  »Hortus  sanitatis«  anvertraut  hat*  Die  Notizen 
auf  der  Rückseite  des  Deckels  sind  unwichtiger.**  Auch  die 
Übrigen  Aufzeichnungen  können  freilich  nur  durch  die  Beziehung 
auf  Coppernicus  und  die  Medicin  seiner  Zeit  ein  relatives  In- 
teresse beanspruchen.    Sie  finden  sich  auf  den  Vorsetz-Blättern 


•  Ueber  den  »Hortus  Sanitatis«  vgl.  Band  1,  Thl.  2,  S.  308. 

Die  Rückseite  des  Deckels  auf  dem  »Hortus  sanitatis«  enthält  zu- 
nächst einige  Uebertragungen  von  Krankheits-Namen  aus  dorn  Griechischen 
in  das  Deutsche  . 

Colica  bp  bcrmc  fu$ 

Dissuria  falbe  piffje 

Lytargia  Lethargia?)  beupt  toetbun 

Apoplexia  bet  flacht 

Epi lepsin  bie  fallenbe  fu$ 

Periploumoni»  epn  geftver 

SJff  ber  lungc,  vnde  oritur  ptisis 

Spasmus  ber  trampff. 

Hierauf  folgt  die  Aufzeichnung  von  zwei  Compositionen  ohne  besondere 
Zweck- Angabe ;  auch  sonst  ist  mancheB  darin  unverständlich.  Ich  lasse  den 
Wortlaut  nachstehend  folgen,  genau  so,  wie  ihn  Curtze  (»InediU  Copperu.« 
p.  63)  veröffentlicht  hat: 


Item 


Kannell 
Ingfer 
Neilken 
Annis 
Fenkelsutt 
Gartenkommel 
Pudersenis  iiij  fvSgl 


nyn  fAgl 


Digitized  by  Google 


MEDICINISCHE  BÜCHER-EINZEICHNUNGEN.  251 


l"-  b,  2b,  sowie  auf  a4b;  ich  lasse  sie  nachstehend  in  vollstän- 
digem Wortlaute  folgen : 

Kazes  in  secretis  medicinae.  Qui  ex  consuetudine  quater 
in  anno  minui  consueverunt ,  cum  ad  quadraginta 
annos  pervenerint,  ter  in  anno  minuantur,  et  cum  ad 
sexaginta  bis,  et  cum  ad  septuaginta  scmel,  et  post 
haec  a  minuitione  caveant.  Senes  vero  post  annos 
sexaginta  a  minuitione  capitalis  venae  caveant,  neque 
qui  septuaginta  quinque  habeant  annos,  minuantur 
vena  basilica.    Haec  ille. 


Item  Estat  ver  dextras,  autumnus  hyemsque  sinistras, 

Quatuor  haec  membra:  cephe.  cor.  pes.  epar  vacu- 
anda. 

Ver.  cor.  epar.  estas:  ordo  sequens  reliquas. 


Item  Polipodium  Engelsuss,  adder  Stcynlackeritze  gesoten 
mit  Anijs  vnde  fenchel  vnde  kumell,  itzlichs  gleich vil, 
yn  eynn  pfunt  wassers,  vnde  dass  getruncken  macht 
den  Bauch  reine.  Vnde  treibet  So  mit  auss  vill  böser 
feuctikeyt. 

Item  Craussemuntze  puluer  yngenomen  mit  milch  vortreibt 
die  spolworme.  Menta  gesothenn  vnde  do  mitte  ge- 
bect  dass  zcusswollenn  gemacht  benympt  die  Bwolst 
behendirlich.    Item  die  stirne  gestrichen  mit  dem  Saflft 


Florcs  Camoraillarum  j 
Sumitates  Absiotbi  | 
Folia  Menthae  crispae  (  Mh 
Rose  Lubec.  I 
Item  {  Malvae  radices  medium  Ma 
Semina  liny 

Saccus  foliorum  Salicis  ma 
Oleum  Rosarum  pro  gl 
Stepnutt  Mam 


Digitized  by  Google 


252 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPPERNICÜ8. 


benynipt  dass  heubt  we.  Der  Safft  getruncken  mit 
honigwasser  genanth  Mulsa  stillet  dass  sausen  In 
den  oren. 


Item  Muscaten  gestossenn  vnde  gemischet  mit  lorber  vnde 
die  genuez  mit  weyn  machet  wol  harnen.  Item  der 
Samen  von  grasse  mit  wyn  genuezet  machet  harnen. 
Item  der  Samen  von  Melonemi  Machet  wol  harnenn 
vnde  reiniget  die  lenden  vnde  Nyrenn. 


Item  kresse  Samen  gekauet  yn  dem  Munde  vnde  gehalten 
vnder  der  Zcungen  benynipt  ir  die  lemde  vnd  machet 
widdervmb  reden.  Nasturtium  kresse  alleyn  gegessen 
ist  nicht  gutt,  wen  sie  mynnert  die  kraflft  dess  men- 
schen vnde  machet  bosse  feuchtung,  went  ess  wechsett 
gern  von  feuchter  erden  vnd  seiden  yn  der  Sonne 


Item  Marubium  eyn  kraut  genant  Gotisvorgessenn  ist  gutt 
Zcu  brauchenn  Vor  die  Fastilentz  die  blatter  adder 
den  safft  mit  eynem  tnchelen  genetz  vnde  darumb  ge- 
slagen.  Item  der  Saff  von  Marubium  gemischet  mit 
bomöll  vnde  den  yn  dy  oren  getan  vortreibet  iren 
gresszenn  smertzen  warhafftich. 


Item  wer  der  starkenn  sucht  wartteu  ist  adder  sie  hett  alss 
dann  ist  Apoplexia,  der  side  ater  nesselnn  mit  weyn 
vnnd  trincke  den  dick  iss  vorgetth  ym.  Item  Wer  nut 
nett  zcu  stul  gynge,  Alsso  dass  er  alleczeit  gelust 
bette  vnnd  doch  nicht  schaffen  mechte.  der  nueze 
mirra  mit  kresse  brue.  er  genesset  zeubant. 


Digitized  by  Google 


MEDICINISCHE  BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 


253 


Podagra. 

Item  die  brue  der  ynne  ruben  gesotten  seyn  gestrichenn  vff 
wethun  der  gelider,  alss  vff  Podagram  ist  fast  gutt. 

Item  wenn  die  Such  adder  gieht  am  dem  leibe  druck  wo 
dass  were.  der  neme  Castorium,  dass  ist  bebergeil, 
vnde  side  den  yn  weyn  vnnd  schmere  sich  an  der 
selbigen  stat.  egs  hillfft  an  zweifeil. 


Item  Polley  frisch  gestossenn  vnde  vff  dy  such  Podagra 
genant  hilfft  balde. 


Raute. 

Item  Serapio  der  meister  spricht,  dass  die  bletter  von  raute 
gegessenn  mit  figen  vnnd  weiss  nuss  benemen  den 
gifftigen  vnde  tottlichen  schaden  der  Pestilentz,  vnde 
ist  das  aller  gewisthe  Preseruatiuum  dass  man  haben 
magk. 


Item  Ruta  gesoten  mit  essig  vnnd  den  genuczt  benympt  das 
we  der  brüst  vnnd  vortreibet  den  hust  vnde  ist  gutt 
dene,  die  eynen  kurtzenn  odam  han,  vnde  heilet  dass 
geswer  vff  der  lungen  genant  Peripleumonia  do  von 
dem  menschen  entsteet  vnd  herkompt  die  darre. 


Item  dass  Saff  von  ruten  gelossen  yn  dy  nasse  locher  be- 
nympt das  Mutten.  Widdervmb  dass  Saff  von  ater- 
nesseln  machet  blutten. 


Digitized  by  Google 


254 


I.  SCHRIFTEN  VON  COI'I'EKNICUS. 


Item  Trefflich  ist  rute  vor  vorgifft.  Alzo  Serapio  Von 
dem  wesel,  weu  sie  sich  mit  der  slangenn  beisset. 
szo  isset  Mustela  raten,  Szo  mag  ir  dy  Slange  keinn 
gifft  zcufngenn. 

Item  Raten  gesoten  yn  öle  vnde  dass  warm  yu  die  oren 
gelossen  vertreibet  die  worme  dor  ynne. 


Item  Ruten  Saff  mit  Lossen  ?}  ole  gemiscet  vnd  mit  essig 
vnnd  dass  heubt  do  mitte  gestrichen  benympt  dass 
heubtes  we. 


Vritica  nesselenn. 

Item  Kesselen  Samen  ist  gutt  calculosis.  Dyascorides  spricht : 
Nesselenn  gesotenn  vnn  die  gestossenn  vnd  ussen  vff 
den  bauch  geleit  weichet  yn. 


Item  Nesselenn  gesoten  vnde  die  haut  do  mitte  gewaschen 
heilet  den  bossen  grind. 


Item  der  Samen  gestossen  vnde  gemischet  mit  honig  vnde 
alzo  genucz  mit  wyn  benympt  den  alten  hust  vnnd 
räumet  dy  brüst  in  warheit. 


Item  der  Same  gepuluert  vnd  gestrawet  yn  den  schaden 
Cancer  genant  vortreibet  den  zcuhant. 


Item  eyter  nesseln  Meter  in  öle  gesoten  heilet  wunden  von 
dem  dobendeu  hunde  gebissen  zcuhant. 


Digitized  by  Google 


MEDIC1NISCHE  BÜCHEB-E1XZEICIIXUNGEX. 


Item  welcher  nicht  vele  gehorenn  mag  der  szal  der  selbigen 
nesseln  wurtzelen  yn  weyn  adder  yn  wasser  syeden 
vnde  das  trincken  ess  hilff  yn  behende. 


Item  ater  Kesseln  gestossen  unt  salcz  vnde  mit  eiger  to- 
torn  vnd  mit  honer  Smalcz  gemenget  vnde  yn  den 
sweis  bade  die  haut  do  mit  bostrichenn  zwe  adder 
mall  vortreibet  dass  Jucken  vnnd  rude  hutt. 


Polegium  polley. 

Item  wer  sich  am  leybe  krymert  der  siede  polley  mit  wasser 
vnnd  wasche  sich  mit  dem  warmen  wasser  iss  vorget 
ym  vnde  wirt  darna  nicht  rudigk. 


Item  Polley  gepuluert  vnde  dy  zeene  do  mitte  gereben  vor- 
treibet alle  sinertzen  do  von. 


Item  Polley  mit  honig  vnde  salcz  gemist  hilff  den  lamen 
vnnd  zcubrochen  gelydern  do  nff  geleit. 


Item  Polley  gesoten  yn  weyn  ist  gntt  genucz  widder  den 
snoppen  vnde  widder  den  fluss  dess  hcubtes. 

Endlich  findet  sich  auf  Blatt  a,b  Folgendes  : 

Item  Sueramp  same  genuczet  vortreibet  die  spolworme  vnde 
ist  auch  gut  vor  vorgifft  besunder  vor  das  beissenn 
der  vorgifftigenn  thire. 

Convenit  Acetosa  calido  stomacho  item  iccuri  cordi. 
excitat  appetitum  comedendi.    Item  Succus  iminiesue 


256 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPPERNICUS. 


auribus  pellit  tumorem  bie  geftoolft  Item  Saccus  valet 
contra  fluxum  sanguinis  alio  nomine  disscnteria.  Nota 
quod  aqua  acetosa  mixta  Teriaco  valet  maximum 
contra  pestem. 


Anhang. 

Der  Vollständigkeit  wegen  darf  an  dieser  Stelle,  wo  alles  Material  zu- 
sammengetragen ist,  welches  sich  in  Betreff  der  ärztlichen  Thätigkeit  von 
Coppernicus  erhalten  hat,  der  Abdruck  eines  »regimen  sanitatis«  nicht 
unterlassen  werden,  welches  in  zwei  Ermländischen  Manuskripten  als  von 
Coppernicus  stammend  bezeichnet  wird.  Uipler  (in  seiner  Schrift  »Koperni- 
kus  und  Luther«  S.  66  ff.)  hat  dieses  apokryphe  Schriftstück  nicht  nur  ab- 
gedruckt, sondern  sogar  einer  philologischen  Behandlung  für  würdig  er- 
achtet, wenngleich  er  selbst  die  schweren  Bedenken  hervorhebt,  welche 
gegen  die  Beziehung  auf  Coppernicus  sprechen.  Hipler  sagt  mit  Recht,  es 
sei  dieses  regimen  sanitatis  »im  besten  Falle  anderswoher  coptrt».  Den- 
noch verzeichnet  er  bei  seinem  Abdrucke  genau  die  Varianten  der  beiden 
erhaltenen  Abschriften. 

Das  eine  Manuskript,  in  welchem  sich  jene  »Gesundheits-Regelung«  er- 
halten hat,  befindet  sich  auf  dem  Braunaberger  Stadtarchive  und  stammt 
aus  dem  17.  Jahrhunderte.  Die  andere  Abschrift  gehört  erst  dem  IS.  Jahr- 
hunderte an,  ist  aber  einem  älteren  Originale  entnommen,  welches  sich 
gegenwärtig  nicht  mehr  nachweisen  lässt.  Sie  ist  enthalten  in  Katenbringk 
»Miscellanea  Vanniensia»,  welche  im  bischöflichen  Archive  zu  Frauenburg 
aufbewahrt  werden.  Dieser  Sammlung  ist  der  nachfolgende  Abdruck  ent- 
Regimen Sanitatis  D.  Copernici  Canonici  Warmiensis. 

Januarius.  Bibe  de  optimo  vino,  sanguinem  non  minuas,  potionem 
non  accipias,  assato  balneo  utere,  inane  cominede  sed  non  nimium,  nara  su- 
perflua  commestio  febres  generat.  —  Qui  1.  2.  5.  7.  8.  15.  sanguinem  mi- 
nuerit,  ipso  anno  morietur;  si  tonltru  sonuerit,  ventos  validos.  abundantiam 
frugum  significat. 

Februarius.  Sanguinem  non  minuas,  potionem  accipe,  omnia  quae- 
vis  commede,  tarn  acida,  quam  amara,  caput  custodi  a  frigore,  vinuin  sive 
bonam  cerevisiani  bibe  in  balneo.  Qui  6.  7.  sanguinem  minuerit.  ipso  anno 
morietur.  Si  qnis  3.  7.  13.  generatus  fuerit,  corpus  eius  usquequaque  sal- 
vum  permanebit,  quod  Beda  Presbyter  adnotavit.  Si  tonitru  sonuerit,  ini- 
micornm  et  divitum  mortem  significat. 


Digitized  by  Google 


ME DIC I NISCHE  UÜCHER-EINZEICHN UNGEN. 


257 


Marti ua.  Saepe  lavare  et  balneare  bonum  est,  purga  dentes  frieans 
cum  sale,  non  minuas  sanguinem,  provoca  vomitum  propter  quotidianos 
febres,  quotidie  commede  seinen  Ruthae,  Salviae,  foeniculi,  assii  ac  petro- 
sitini.  —  Qui  15.  16.  sanguinem  minuerit,  ipso  anno  morietur  et  qui  7.  mi- 
nuerit,  lumen  oculorum  amittet.  Si  tonitrn  sonuerit,  ventos  validos  ac  fru- 
gum copiam  significat. 

April  ib.  Sanguinem  minuere  propter  pulmonem  et  alia  impedimenta. 
Crudas  radices  non  commede  non  fumigantes,  quia  morbum  syncopum  ge- 
nerant.  Qui  6.  7.  16.  sanguinem  minuerit,  eo  anno  morietur.  Qui  8.  mi- 
nuerit, infra  40  dies  proeul  dubio  morietur.  Qui  1«"*  intrante  Aprilis  vul- 
neratus fuerit  aut  potionem  aeeeperit,  aut  statim  aut  cito  morietur.  Si  to- 
nitru  sonuerit,  iueundum,  fruetiferum  annum  et  iniquorum  mortem  significat. 

Mai us.  Maius  quibusdain  infirmis  sanus  est  ac  quibusdam  non.  Si 
vis  sanus  fieri,  absynthium  in  vino  plua  valet  quam  in  pura  aqua  coctum, 
bibe  potionem,  commede  salviam,  rutham  sume.  —  Qui  7.  15.  18.  minuerit 
sanguinem,  eo  anno  morietur.  Si  tonitru  sonuerit,  frugura  ac  fruetuum  co- 
piam signi6cat. 

Juni  us.  Aquam  fontanam  propter  pulmonem  ieiuno  stomacho  bibe, 
lac  sume  coctum,  in  coena  Ceduar,  Betonica,  Animonia  utere.  Qui  6.  mi- 
nuerit sanguinem,  eo  anno  morietur.  Si  tonitru  sonuerit,  copiam  frugum  et 
varias  infirmitates  in  hominibus  significat. 

Julius.  Si  vis  sanus  esse,  custodi  te  a  nimia  dormitatione,  ab  assato 
balneo,  a  piseibus  palustribus  et  a  minutione  sanguinis,  a  caulibus  et  a  si- 
milibus  eibis.  Potio  tua  sit  gamandria,  rutha,  salvia,  apiuin  et  anetum.  — 
Qui  15.  17.  sanguinem  minuerit,  ipso  anno  morietur. 

Augustus.  Est  periculosus;  non  cuatodiens  te  a  frigore,  infirmus 
eris,  calidis  eibis  uti  ac  saepe  balneare  bonum  est.  Agrimonia,  Polegium 
sume  in  refectionem.  Qui  19.  20.  minuerit  sanguinem ,  eo  anno  morietur. 
Qui  in  primo  minuerit,  vel  vulneratus  fuerit,  aut  potionem  aeeeperit,  statim 
aut  in  proximo  die  morietur.  lnfans  si  natus  fuerit,  non  proficit,  sed  dira 
morte  moritur.   Si  tonitru  sonuerit,  multi  homines  aegrotabunt. 

September.  Aliquas  bucelUs  lacte  perfuras  ieiunus  commode  et  om- 
nes  fruetus  maturos  sume.  —  Qui  17.  18.  sanguinem  minuerit,  eo  anno 
morietur.    Si  tertia  tonitru  sonuerit,  copiam  frugum  significat. 

Oc tober.  Hoc  mense  tarn  volatilia  quam  quadrupeda  bona  sunt,  ex- 
cepto  cancro,  qui  tunc  laeditur  a  inaximo  »erpente;  mustum  bibe,  potia  tua 
sit  Ceduar.  galganum  et  cinamomum.  Qui  7.  minuerit  sanguinem,  eo  anno 
morietur.  Si  tertia  tonitru  sonuerit,  ventum  validmu  et  fruetuum  arborum 
inopiam  significat. 

November.  Noli  calide  balneare,  potio  tua  sit  zinziber,  cinamomum 
et  Cubeba.  Qui  16.  17.  minuerit  sanguinem,  eo  anno  morietur.  Si  tonitru 
sonuerit,  frugum  copiam  et  annum  iueundum  significat. 

Dccember.  Custodi  cerebrum  tuura  a  frigore,  ut  per  totum  annum 
sis  sanus  in  espite,  aperi  cepbalicam  et  balnea  quantum  vis,  pyretum  et 
zinziber  manduca.  —  Qui  6.  7.  15.  sanguinem  minuerit,  infra  40  dies  mo- 
rietur.   Qui  finiente  Decembri  aut  infra  diein  4.   vulneratus  fuerit  aut 


ii 


17 


258 


I.  SCHRIFTEN  VON  COi'l'KItXICUS. 


potionem  acceperit,  in  proximo  uiorietur.  Si  tonitru  BOnuerit,  copiam  an- 
norum,  pacem  et  concordiam  significat.  — 

Katenbringk  bat  der  Abschrift  des  vorstehend  abgedruckten  »Regimen 
sanitatis«  die  »Annotation  folgen  lassen :  »Vix  credibile  est  hocce  regimen  sa- 
nitatis  a  tarn  celeberriino  viro  praescriptuin  esse  maxime  propter  auguria, 
qaae  superetitionem  et  inanes  observationes  sapere  videntur;  credo  potius 
aliqua  reginiina  sanitatis  ipsius  partus  esse,  ast  plurima  adscriptitia  et 
fictitia.« 

Der  letzteren  Bemerkung  wird  sicherlich  ein  jeder  beipflichten ,  auch 
wer  der  Ansicht  huldigt.  Coppernicus  habe  in  Betreff  seiner  ärztlichen 
Thätigkeit  sich  den  Anschauungen  seiner  Zeit  durchaus  accommodirt.  Von 
den  »guten«  und  »bösen  Tagen«  der  einzelnen  Monate  und  den  thörichten 
Observanzen  ganz  zu  schweigen,  reichen  schon  die  Angaben  Uber  die  Folgen 
der  Gewitter  in  den  verschiedenen  Jahreszeiten  hin,  um  die  Möglichkeit 
auszuschliessen,  dass  Coppernicus  dieses  »regimen«  empfohlen  haben  könnte. 


IV.   Die  Büoher-Einzeichnungen  in  griechischer  Sprache. 


An  verschiedenen  Stellen  des  ersten  Bandes  ist  die  Absicht 
kundgegeben,  die  vereinzelten  griechischen  Bemerkungen,  welche 
Coppernicus  in  seine  Bücher  eingezeichnet  hat.  im  zweiten  Bande 
in  grösserer  Ausführlichkeit  zusammenzustellen.  Nach  wieder- 
holter Ueberlegung  wird  jedoch  davon  Abstand  genommen .  weil 
eine  solche  Zusammenstellung  der  au  sich  unwesentlichen  Notizen 
kaum  ein  relatives  Interesse  beanspruchen  kann ;  es  darf  genügen, 
auf  den  früheren  Abdruck  zu  verweisen. 

Die  griechischen  Brocken,  welche  die  <Daivou.eva  des  Aratus 
enthalten,  sind  Bd.  I,  Thl.  t.  8.  411  und  Thl.  2,  8.  416  mit- 
getheilt.  Die  griechischen  Notizen ,  welche  sich  in  der  Editio 
princeps  des  Euklid  finden,  sind  Thl.  1,  S.  112  und  Thl.  2,  S. 
407  abgedruckt. 

Von  den  reichhaltigeren  Zusatz-Bemerkungen,  welche  Cop- 
pernicus in  das  Lexikon  des  Chresthonius  eingetragen  hat,  ist 
eine  Ueihe  grammatischer  Notizen  Band  I,  Thl.  1.  S.  407  mit- 
getheilt.    Sie  bedürfen  kaum  einer  Vervollständigung.  * 


*  Dm«  die  Zahl  der  schriftlichen  Zusätze,  welche  Coppernicus  in 
das  Lexikon  des  l'hrcsthonius  eingetragen  hat.  nicht  gross  ist,  lehrte 
der  Abdruck  in  den  Analect.  Warm.  8.  120.  Hipler  hat  die  Notate 
mit  ziemlicher  Vollständigkeit  gegeben,  es  sind  nur  wenige  Über- 
gangen ;  dennoch  füllt  die  Zusammenstellung  wenig  mehr  als  den  Kaum 
einer  Seite. 

IT* 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPPERNICUS. 


Coppernicus  hat  sich  vorzugsweise  die  abweichenden  Formen 
der  unregelmässigen  Vcrba  aufgeschrieben,  jedoch  nicht  aus 
der  Lektüre;  sie  sind  vielmehr  nur  aus  dem  Lexikon  selbst  ex- 
cerpirt.  Chresthonius  hat  nämlich  die  unregelmässigen  Formen 
der  Aoriste,  das  Futurum  und  Perfectum  bei  der  Präsens-Form 
aufgeführt  und  Coppernicus  dieselben  nur  an  der  entsprechenden 
alphabetischen  Stelle  im  Lexikon  eingereiht,  um  sie  vorkommen- 
den Falls  schneller  auffinden  zu  können.* 

Man  ersieht  aus  dieser  Manipulation  recht  deutlich,  mit 
welchen  Schwierigkeiten  zur  Zeit  von  Coppernicus  bei  der  Dürf- 
tigkeit der  grammatischen  Hülfsmittel  die  Erlernung  der  griechi- 
schen Sprache  verknüpft  gewesen  ist.  Coppernicus  hat  sich  die 
unregelmässigen  Verbal-Formen  selbst  dann  notirt,  wenn  das 
Präsens  nur  in  geringer  Entfernung  von  der  Stelle  aufgeführt  war, 
wo  jene  nach  der  alphabetischen  Ordnung  einzureihen  waren. 

Eigentlich  lexikalische  Zusätze  finden  sich  in  geringerer  An- 
zahl; auch  von  diesen  erscheint  es  überflüssig,  eine  vollständige 
Zusammenstellung  zu  geben,  wie  dieselbe  im  ersten  Bande  an- 
gekündigt war.  Coppernicus  hat  einige  wenige  Worte  neu  hinzu- 
gefügt, bei  andern  ausser  der  von  Chresthonius  gegebenen  Ueber- 


•  Zu  Belegen  uiogen  die  auf  Seite  I86>>  notirten  Verbal-Fonneu  dienen; 
es  tindeu  sich  dort  deren  füuf  dem  Texte  eingereiht : 

»iKitov&ao  t:.  ar.u  tou  -iTfw 
»TTErraxi«  —.  a~o  tov»  TretaCoi 
»-t~toxa«  cecidi  a  ttitttoj. 

■rcTTox««  bibi  a  -tvw. 


Das»  Coppernicus  seine  grammatischen  Notizen  nicht  systematisch  ver- 
zeichnet und  nicht  alle  von  Chresthonius  aufgeführten  un regelmässigen 
Formen  sich  in  alphabetischer  Ordnung  eingereiht  hat,  zeigt  z.  B.  die  Bemer- 
kung z.  S.  1*5  :  »K«ao|Aai.  ja.  azo  toj  rar/oi«.  Coppernicus  hat  hier  nicht 
angegeben,  dass  dio  Form  reteofiat  auch  von  trcl»»  hergeleitet  werden  kann, 
wie  es  Chresthonius  an  betreffender  Stelle  angemerkt  hatte. 


Digitized  by  Google 


GRIECHISCHE  BÜCHER-EINZEICHNUNGEN.  261 

setzung  noch  eine  weitere  Bedeutung  notirt,  wie  sie  ihm  bei  der 
Lektüre  aufgestossen  war.* 

Eine  durchgehende  Verbesserung  hat  die  von  Chrestho- 
nius  gegebene  Uebersetzung  der  griechischen  Monats -Namen 
erfahren;  allein  auch  hier  genügt  es,  die  Notate  von  Cop- 
pernicus  anzuführen,  ohne  eine  weitere  Untersuchung  anzu- 
schliessen.  ** 


*  So  unwichtig  die  lexikalischen  Zusätze  an  sich  sind,  welche  Cop- 
pernicus  im  Chresthonius  angemerkt  hat,  so  geben  sie  doch,  gleich  den 
grammatischen  Notaten,  sichere  Belege  für  den  Eifer,  den  derselbe  den  grie- 
chischen Studien  zugewandt  hatte.  Einzelne  Beispiele  sollen  nachstehend 
angeflihrt  werden: 

Bei  dör^Yjot  fol.  7  ist  «attT^aCt«  hinzugefügt,  bei  drtK);  •  dttrjpta«  ohne 
eine  Uebersetzung  anzuschliessen ;  fol.  119>>  hat  Coppernicus  zugeschrieben: 
x*t-rot  quamquam,  fol.  134  nopnopuTÜ  fastidium;  fol.  179»»  rao; 
atnicus  vel  cognatus;  fol.  188  zepmeoow  palleo;  fol.  189  irtpuio« 
impar;  fol.  243  <peXXa  loca  petrosa,  caprinis  apta  paseuis. 
Fol.  245  ist  neben  dem  Verbum  <fpovriCm  notirt:  ^povrio-rtj;,  jedoch  ohne 
beigefügte  Uebersetzung. 

An  einzelnen  Stellen  sind  die  griechischen  Worte  verbessert;  fol.  151 
ist  bei  pcTeyptov  die  richtige  Form  pc-rar/ptoN  beigeschrieben,  fol.  50 
7>4t*o;  in  fXeoxo;  verändert,  ebenso  fol.  249  der  Druckfehler  yrjpoTjxTjTo; 
verbessert  in  •/ ctpo-rfitj-ro;. 

Bei  einer  Roihe  von  Worten  endlich  sind  der  von  Chresthonius  gegebenen 
Uebersetzung  noch  andere  Bedeutungen  beigefügt:  fol.  78  hatte  Chrestho- 
nius 4va).Xrf£  durch  vicissiiu  erklärt,  Coppernicus  schreibt  hinzu:  »alterna- 
tim,  per  rautationem«;  fol.  121»  steht  neben  den  von  Chresthonius  ge- 
gebenen Uebersetzungen  »laboro,  aegroto,  patiom  hinzugeschrieben  »de- 
ficio«;  fol.  131  ist  bei  »xavdo;  pilus  palpetrarum«  notirt  »angulus  oculi»; 
fol.  230  hatte  Chresthonius  -rem;  durch  »Interim,  tandom,  antea,  brevi« 
wiedergegeben,  Coppernicus  fügt  noch  hactonus  hinzu;  fol.  250  ist  bei 
»ircepopt«  locus  extra  finos«  beigeschrieben  »exilium»;  fol.  245  hatte 
Chresthonius  zu  <?t>.?;>o;  keine  Uebersetzung  gegeben,  sondern  es  nur 
durch  »xopfAo;«  erklärt,  Coppernicus  schreibt  nach  fol.  134  -truneus« 
hinzu. 

*•  Coppernicus  hatte  ein  bedeutendes  Interesse  an  der  richtigen  Reihen- 
folge der  attischen  Monate,  weil  die  chronologische  Feststellung  der  durch 
die  Alexandriner  überlieferten  Beobachtungen  der  Alten  zum  Theil  dadurch 
bedingt  wurde.  Er  ist  jedoch  zu  keinem  festen  Resultate  gekommen;  die 
Schwankungen  seiner  Ansicht  werdeu  durch  die  mehrfachen  Verbesserungen 


Digitized  by  Google 


I.  SCHRIFTEN  VON  COPPERNICUS. 


Der  Vollständigkeit  wegen  mögen  schliesslich  noch  die  bei- 
den kleinen  Einzeichnungen  eine  Stelle  finden,  von  denen  sich 


im  Lexikon  des  Chresthonius  hinlänglich  bezeugt  Die  letzteren  sollen  — 
in  Ergänzung  der  oben  S.  60  ff.  gegebenen  Mittheilungen  —  in  alphabeti- 
scher Ordnung  nachstehend  aufgeführt  werden;  von  einer  eingehenderen 
Untersuchung,  wie  sie  Band  I,  Tbl.  1,  S.  41.1  angekündigt  war,  wird  jedoch 
Abstand  genommen. 

Bor/*p4|M</jY  hatte  Chresthonius  durch  Junius  übersetzt,  Coppernicus  ver- 
ändert in  »Augustus  mensis«:  r«j*7j>.i«v  erklärt  er  für  »Januarius* 
Chresthonius  als  Oc tober, ;  den  ' V.xvzopfai&v  als  «Junius«  Chresthonius: 
Aprilis; ;  den  K> .aT T)j*o>.{«»v  bezeichnet  Coppernicus  als  Februartus  (Chre- 
sthonius: »Deceraber«),  den  B^r/tcav  als  »Aprilis«  (Chresthonius:  »Fe- 
bruarius«].  den  Mat}i.'ixrr)pto>v  als  »September«  ; Chresthonius:  «Augustus«}, 
den  M'/jy-j/ttüv  als  »Marti  us«  : Chresthonius :  »Januarius«}.  Den  (von  Chre- 
sthonius ausgelassenen;  II>avelrt<6v  schaltete  Coppernicus  an  der  alphabetisch 
richtigen  Stelle  ein  zwischen  irra>/<$;  und  rGpipy,;}  und  bestimmt  ihn  als 
»mensis  October«  ursprünglich  hatte  er  ihn  für  den  »mensis  Augustus« 
erklärt,  diese  Bestimmung  später  jedoch  weggestrichen;.  Den  Sxipatp^pttfa* 
endlich,  den  Chresthonius  als  »Martius  mensis«  interpretirt  hatte,  bestimmte 
Coppernicus  als  »Majus«. 

Fügt  man  nun  in  die  Coppernicanische  Reihenfolge  der  griechischen 
Monate,  wie  sie  aus  den  vorstehend  aufgeführten  Notaten  zum  Chresthonius 
gewonnen  ist,  die  von  Coppernicus  nicht  bezeichneten  Monate  MtraTutNufr» 
und  AvöeoTT^tcuv  an  den  ihnen  nach  der  gewöhnlichen  Bestimmung  zukom- 
menden Stellen  ein,  so  erhält  man  folgende  Reihe: 

'  KxCtTOpßattnv  MeT7fEtTNJtf»v]  BoTjOOOflUÖV 

Juni  Juli  August 

MilfiaxTT(pia»v  flvivc^idjv  AvHe37T;pt<UV 

September  October  November 

HoaciWiv  rafiTj).tt{>v  KXasTjfioXiwv 

December  Januar  Febniar 

Mowvj/udv  Haf/YT(>.itwv  Ix'pvf  opiwv 
März                   April  Mai. 

Genau  in  der  vorstehenden  Folge  hatte  Coppernicus  die  attischen  Mo- 
nate in  einer  Einzeichnung  geordnet,  welche  sich  auf  dem  Vorsatz-Blatte 
des  Chresthonius  niedergeschrieben  findet: 

• 

V  HU  G  i? 

Mmvi^icov        Bapfr(Xioav    Exipo'foptcuv    KxTropßaiav    Mi7i7£tTvitov  Bot^p^jjiiwv 
Matfxaxrrjpuuv  rijav£^tajv    AvOtCTjptrov     llonetoecuv        Papi]).iar<  K).«57$oXie>v 

a         n  «.         "X*  x* 


Digitized  by  Google 


GRIECHISCHE  BÜCHER- EINZEICHNUNGEN .  263 

» 

die  eine  auf  dem  Vorsatz-Blatte,  die  andere  auf  dem  letzten  freien 
Blatte  des  Lexikon  von  Chresthonius  findet. 

In  der  ersteren  hat  Coppernicus  die  griechischen  Ausdrucke 
für  einzelne  Theile  des  Wagens  ohne  Uebersetzung  zusammen- 
gestellt: sie  lautet: 

»Apfia,  6i<ppo;,  avtofc,  Xvor3'  xav&01»  xvt^vy),  trj;.«* 

Die  zweite  kurze  Notiz  bezieht  sich  auf  die  beiden  kapitu- 
larischen  Hauptorte  Allenstein  und  Mehlsack;  die  näheren  Be- 
ziehungen sind  jedoch  schwer  zu  enträthseln**  : 

» AAvoUbivr,  ario  MeXaax  q>U  aji<po>TSpa  sie!)  Bpof>«. 


Nachmals  hat  Coppernicus  jedoch  diese  ursprungliche  Reihenfolge  der 
Monate  geändert,  indem  er  durch  das  Unterstreichen  der  Worte  Avderrrjpuuv 
und  riosufcib-* ,  gleichwie  durch  die  darunter  gesetzten  Zeichen  des  Thier- 
kreises andeutete ,  dass  er  sich  in  der  Anordnung  geirrt  habe.  Dem  An- 
thesterion  hatte  er  nämlich  ursprünglich  das  Zeichen  des  Steinbockes  £ 
untergeschrieben,  dieses  später  aber  durchstrichen  und  das  Zeichen  des 
Wassermannes  dafür  gesetzt.  Unter  dem  Poscideon  steht  ebenso  ausgestri- 
chen nochmals  das  Zeichen  des  Schützen  *»,  aber  auch  das  des  Steinbockes 
7,  letzteres  gleichfalls  durchstrichen.  Unter  dem  Gamelion  stand  ursprüng- 
lich das  Zeichen  dos  Wassermannes  ,  dasselbe  ist  aber  getilgt,  ohne  dass 
ein  anderes  Zeichen  dafür  substituirt  wäre.  Offenbar  hat  Coppernicus  es 
nur  verabsäumt,  das  fehlende  Zeichen  unterzusetzen. 

*  Hipler,  welcher  die  kleine  Notiz  zuerst  mittheilte,  {Anal.  Warm.  S. 
121)  hat  sich  in  der  Wiedergabe  des  ersten,  fünften  und  vorletzten  Wortes 
geirrt.  Die  Worte  Apeta  und  vjt^i,  welche  Iiipier  gesetzt  hat,  haben  gar 
keine  Beziehung  zum  Wagen;  es  ist  von  Coppernicus  überdies  ganz  deut- 
lich »Apua«  und  »x^T(fxT(«  geschrieben.  Das  drittletzte  Wort  lautet  bei 
Hipler  x-mov,  welches  in  der  Bedeutung  »Wagenkorb-  wohl  zulässig  wäre ; 
allein  Coppernicus  hat  deutlich  »xavttot«  geschrieben. 

•*  Auch  diese  Einzeichnung  hat  Hipler  ,n.  a.  0.  S.  121  j  nicht  richtig 
wiedergegeben;  sie  lautet  bei  ihm: 

Zunächst  hat  Hipler  die  Striche  unter  «xr:i%«,  *.>St«  und  »Bp',ü«  Uber- 
sehen; sie  zeigen  deutlich  an,  dass  diese  Worte  als  Zahlzeichen  gebraucht 
sind.  Sodann  heisst  das  zweite  Wort  nicht  ni',  sondern  a t  i  ö ,  das  dritt- 
letzte Wort  endlich  ist  deutlich  als  >\>lt  zu  lesen. 

Die  Notiz  würde  bedeuten : 

»Allenstein  1314,  Mehlsack  SOS,  beides  zusammen  2179.« 


264 


I.  8C7HKIFTEN  VON  COPPERNICU8. 


Eine  Beziehung  der  Zahl  1314  (rrto;  zu  Allenstein  könnte  vielleicht  noch 
gefunden  werden;  nach  einer  Inschrift  an  der  dortigen  Kirche  ist  dieselbe 
im  Jahre  1315  erbaut.  Nicht  zu  errathen  ist  jedoch  der  Grund  für  die 
Verbindung  der  Zahl  865  (<t>£t)  mit  Hehlsack  (die  dortige  Kirche  ist  1330 
erbaut ;  im  Jahre  Hö 5  war  Proussen  Uberhaupt  noch  nicht  in  die  Geschichte 
eingetreten;. 

Dass  die  Zusammenstellung  der  griechischen  Worte  »<fct&«  und  »d>$e«  mit 
Allenstein  und  Hehlsack  als  mnemotechnische  HUlfsmittel  von  Coppernicus 
gebraucht  seien,  ist  eine  ansprechende  Vermuthung  Curtze's  (Reliq.  Co- 
pern.  S.  4);  derselbe  hebt  zugleich  hervor,  dass  das  zu  AXvoXtBtvrj  und 
McXaem  passende  Wort  Bpo»  recht  gut  als  Vermittler  des  Gedächtnisses  zum 
Behalten  der  Zahlen  1314  und  8G5  gebraucht  werden  konnte. 


Digitized  by  Google 


Anhang. 


Die  unechten  Schriften. 

I.  Die  Septem  Sidera« 

Unter  den  irrthümlich  auf  den  Namen  von  Coppernicus 
übertragenen  Schriften  sind  die  »Septem  Sidera«  voranzu- 
stellen, ein  Cyklus  von  sieben  asklepiadischen  Strophen,  deren 
Inhalt  sich  auf  die  Mysterien  der  Geburt  und  Kindheit  Christi 
bezieht. 

Diese  kleine  Gedicht-Sammlung  —  den  Zeitgenossen  von 
Coppernicus  ganz  unbekannt  —  erschien  erst  zwei  Menschen- 
alter nach  seinem  Tode.  Nähere  Angaben  Uber  den  Heraus- 
geber, den  Professor  an  der  Universität  Krakau  Joh.  Brosciuß, 
ebenso  die  erforderlichen  bibliographischen  Notizen  Uber  die 
erste  und  die  folgenden  Ausgaben  findet  man  im  ersten  Bande, 
Thl.  2,  S.  372  ff.  Dort  sind  auch  die  äusseren  und  inneren 
GrUnde  zusammengestellt,  welche  gegen  die  Autorschaft  vou 
Coppernicus  zu  erheben  sind. 

Die  beiden  ersten  durch  Broscius  besorgten  Ausgaben  der 
Septem  Sidera  sind  nicht  erhalten:  der  nachstehende  Abdruck 
erfolgt  nach  der  dritten  Ausgabe,  welche  Broscius  im  Jahre 
1629  zu  Krakau  in  der  Oflicin  von  Fr.  Caesarius  erscheinen 
Hess. 


Digitized  by  Google 


-im 


UNECHTE  SCHRIFTEN 


Das  Titel-Blatt  der  Ausgabe  von  1629,  von  welcher  sich 
noch  ein  Exemplar  auf  der  Universitäts-Bibliothek  zu  Krakau 
vorgefunden  hat,  enthält  auf  der  Vorderseite  nur  einen  Kranz 
von  sieben  Sternen  und  darunter  die  Worte  »Septem  Sidera«. 
Der  Name  »Coppernicus«  wird  überhaupt  nur  ein  einziges  Mal 
—  fast  schüchtern  —  in  der  Vorrede  von  Broscius  genannt. 

Die  Widmungs-Vorrede  an  Papst  Urban  VIII.  (S.  3—6) 
lautet : 

»Urbano  VIII.  Pontifici.    Optimo  Maximo. 

Regis  Regum  incunabula  et  pueritiam,  Beatissime  Pater, 
septem  tabellis  Tuae  Sanctitati  offero.  Novum  est  picturae  ge- 
nus.  Non  enim  lignum,  non  aes,  non  tela  defert  istas  imagines, 
sed  coelum;  color  etiam  in  densissima  nocte  spectabilis.  Arti- 
ficium  porro  tantum,  ut  vel  Apelli  non  cedat:  dubito  an  non  su- 
pcret.  Qundraginta  octo  imaginibus  antiquitas  coelum  distinxerat: 
in  bis  autem  multa  fabulosa.  ut  ex  Hygino  aliisque  patet.  Dis- 
plicuit  authori  novae  picturae,  splendori  coelesti  tenebras  fabu- 
larum  permistas  esse.  Veritati  lucem,  luci  veritatem  jüngere 
aggressus,  primas  tantum  duxit  lineas:  paulo  tarnen  ante  mor- 
tem commisit  bono  artifici  colores  iuducendos.  Hoc  artis  arca- 
num  per  aliquot  jam  manus  a  Copernico  in  Academia  Jagel- 
lonia  ivit.  De  quo  cum  ego  a  praeceptoribus  secreto  didicissem, 
ut  certiora  habercra,  in  Trussiam  abii.  Tacendo  quaerebam, 
veritus  ne  tarn  praestans  inventum,  vel  potius  inventi  residuum 
meas  manus  effugeret,  vel,  ut  isto  saeculo  ingenia  aemula  sunt 
non  docilia.  quoquo  modo  averteretur.  Ac  tandem  ab  Illustris- 
sirao  piae  memoriae  Simone  Uudnicio  admissus  ad  veteres  Var- 
miae  bibliothecas,  quarum  nonnullas  jam  violenta  manus  invasit. 
dum  nihil  contemno,  dum  minutissimas  etiam  chartulas,  quibus 
boni  artifices  aliquando  praestantissima  inventa  breviter  com- 
raittimt,  excutio:  ad  illud  Archimedeum  EupTjxot,  3upr,xa,  ventum 
est.    Dejecit  antiqnas  quadraginta  octo  imagines,  novas  quadra- 


Digitized  by  Google 


DIE  SEPTEM  SIDERA. 


ginta  novem  induxit,  fortasse  ob  septenarii  dignitatem,  vel  quod 
magis  credo,  ut  medium  haberet  ab  extremis  aequaliter  distans. 
Quae  enim  tabella  hujus  septenarii,  illa  quoque  totius  seriei  me- 
dia est,  hoc  est  vicesima  quinta.  Dens  bone,  quam  pulchra! 
quam  nitida!  quam  omnibus  saeculis  atque  locis  communis! 
Singuli  versus  stellae  sunt,  nulli  elisioni,  vel  ut  mathematice  lo- 
quar,  nulli  ecclipsi  obnoxiae.  Jam  ante  sedecim  annos  praemisso 
primo  prodromo,  de  hac  re  nonnihil  indicaveram:  deinde.  ante 
decem  cum  in  Italiam  irem,  altero  sub  auspiciis  Illustrissimi  et 
Keverendissimi  Domini  Domini  Martini  Szyszkowski,  Dei  Gratia 
Episcopi  Cracoviensis ;  eorumque  exemplaria  nonnulla  minuta 
forma  Romam  ad  amicos  meos,  nominatim  vero  Heverendum  Do- 
minum Abrahamum  Bzovium  transmiseram.  Sed  et  ad  alios  per 
Germaniam.  Viderintne  illa  Bayerns  aut  ejus  successores,  Deus 
quidem  novit.  Certe  neque  iisdem  principiis  neque  iisdem  me- 
diis,  etsi  ad  eundem  finem  insistunt.  Examinabuntur  haec,  uti 
existimo,  ab  üb,  qui  felicissimum  Lynceorum  Institutum  sequuntur. 
Licebit  cuique,  pro  suo  arbitratu  coelum,  quod  in  haereditatem 
cunctis  relictum  est  Plinio  teste,  distinguere.  Ego  hanc  dispo- 
sirionem  a  primo  inventore  Co  per  nie  o,  Sanctae  Sedi  Apostolicae 
destinatam,  ex  antiquis  Biblothecis  produeo,  Tuaeque  Santitati 

Magne  parens,  ter  sanete  parens,  cui  credita  coeli 

Imperia,  auspiciis  dudum  firmata  Deorum, 
supplex  oflfero;  liceat  enim  uti  Tui  doctissimi  Vatis  carmine. 

Dens  Te,  Beatissime  Pater,  Ecclesiae  Sanctae  diutissime  con- 
servet,  ut  Meliphtongae  Tuae  Apes  mel  suavissimum  publicae 
per  orbem  tranquilitatis  proferre  nunquam  cessent. 

Sanctae  Apostolicae  Romanae  Sedi  et  Tuae  Sanctitati  obse- 
quentissimus 

Joannes  Broscius 
Doctor  Medicinae,  Baccalaureus  Sacrae  Theol.  et  ejusd.  facultatiB 
Ordinarius  in  Acad.  Crac.  Professor.« 


268 


UNECHTE  SCHRIFTEN. 


SIDUS  1. 

CHRISTUM  A  PROPHETIS  PROMISSUM  PROPONIT. 

PromisBum  cupitis  cernere  Principem, 
Qui  vos  in  populum  quandoque  liberum 
Praestans  asserat  heros, 
In  regnoque  suo  beet. 

Expectate  parum,  mox  aderit  Pius  : 
Non  est  is  Pario  marmore  durior, 
Nec  quisquam  citus  aeque 
Votis  annuit  optiinis. 

Sed  diflfert  animi  consilium  sui. 
Ut  desideriis  fervidioribua, 
Expectatus  hic  Rospes 
Pos8it  gratior  excipi. 

Quum  vero  veniet  Pastor  Olympius. 
Tum  distenta  ferent  ubera  candido 
Plenae  lacte  capellae. 
Plenae  pignoribus  bonis. 

Non  jumenta  ferus  disjiciet  Leo, 
Mulcebit  pavidam  mitis  ovem  Lupus. 
Hic  nascetur  amomum, 
Illic  cinnama,  saccarum. 

Pascet  lanigeras  Pastor  oviculas. 
Omni  laeta  dabit  pascua  copia: 
Uno  millia  fönte 
Potabit  sitientia. 

O  fons  perspicuo  splcndidior  vitro. 
Summis  orte  citra  principium  jugis. 
Uuc  delabere  tandem. 
Gentis  |>elle  tuae  sitim! 


DIE  SEPTEM  SIDEBA. 

sidus  n. 

CHRISTUM  A  PATRIBÜ8  DESIDERATÜM  PRÜPONIT. 

Cur  sie  aula  domus  Empyreae  patet? 
Et  sol  ante  latens  clarior  emicat? 
Dulci  mella  liquore 
E  duris  scopulis  fluunt? 

Mund U8  belli  potens,  attonitus  eilet, 
Pulchris  laeta  nitent  arva  coloribns, 
Miro  fragrat  odore 
Aer  bis  nimium  locis? 

Pracgnans  Helisabeth,  quae  sterilis  fuit, 
Cum  praegnantc  canit  Virgine  carmina. 
Claro  jubila  plausu 

In  gummös  abeunt  polos. 

Illam  saepe  frequens  Angelus  in  Domuni. 
Laeta  fronte  volat,  laetior  evolat: 
Regem  nuntiat  illum, 
Qui  venturus  agit  moras. 

0  summi  soboles  inelyta  prineipis 
Pura  nascere  jam,  nascere  Virgine ! 
Jam  descende  pateruo 
Expectate  nimis  sinu ! 

Te  desiderio  poseimus  intimo, 
Consolare  pios  ocius  anxios. 
Eja  vise  superne 

Imam  Parvnle  patriam ! 

Felix  ante  sacras  una  puellulas, 
Quae  coeleste  suo  fert  utero  decus ! 
0  aurora  serenum 
Velox  Luciferum  vehe! 


- 


UNECHTE  SCHRIFTEN. 
* 

SIDCJS  III. 

CHRISTUM  DE  VIRGINE  NATCM  PRAE  8E  PERT. 

Quis  fulta  posuit  te  puer  in  casa? 
Quis  laedi  tenerum  frigoribus  vetat? 
Virgo  summa  Maria, 
Quae  flavam  religat  comam. 

Simplex  munditiis,  dotibus  aurea, 
Quam  semper  nitidam,  Semper  amabilem. 
Sanctus  Spiritus  aura 
Caelesti  replet  intime: 

Natum  virgineo  confovet  in  sinu, 
Et  lactat  niveo  nobilis  ubere, 
Dat  solatia  flenti 
Mater  sedula  filio. 

Hinc  bos,  hinc  asinus  creber  anhelitu 
In  terra  posito  te  refovet  genu: 
Quem  plebs  nosse  negabit, 
Hunc  norunt  animalia. 

Desceudit  superis  huc  quoque  de  polis 
Cautans  Angelicus  cum  radiis  chorus : 
Summo  gloria  Patri! 
I'ax  sit  pacis  amantibus! 

Ad  praescpe  sono  protinus  exciti 
Pastures  veniunt  a  grege  simplici: 
Christo  gloria  nato ! 
Pax  sit  pacis  amantibus! 

Coelum  dulcisonis  carminibus  sonat. 
Per  mundi  resonant  jubila  machinam  : 
Uni  gloria  trino! 

Pax  sit  pacis  amantibus ! 


DIE  SEPTEM  8IDERA. 


SIDUS  IV. 

CHKISTLM  IÜXTA  LEGEM  CIRCIMCISÜM  DECLARAT. 

Lux  octava  suo  lucet  in  ordine : 
Lux  divina  nova  lucet  online: 
Infans  nomen  IESUS 
Circutncisus  habet  datum. 

Ex  hoc  annus  habet  principium  die. 
Quo  primum  voluit  fundere  sanguiuem 
Nuper  natus  IESUS, 

Largis  non  sine  lachryniis. 

Omnes  huc  homines  currite  perditi ! 
Hic  est  uostra  salus  unica  parvulus! 
Sanctum  nomen  IESU 
Nonien  nerape  salutis  est. 

Si  quis  juncta  vidct  damna  periculis. 
Ainissisque  timet  pauperiem  bonis: 
Hunc  ditabit  IESUS, 
Illum  si  pius  invocet. 

Si  cui  Leviathan  insidias  parat, 
Si  muudus  satagit  vel  caro  fallere: 
Hic  exoret  IESUM, 
Fiet  tutior  illico. 

Si  quem  tabificus  morbus  habet  diu. 
Si  cum  terribili  morte  premit  pavor: 
Se  commendet  IESU, 
Et  solatia  sendet. 

Hoc  quicunquc  novum  nomen  amabile 
Per  concepta  sibi  vota  vocaverit 
Hunc  servabit  IESUS. 
Fretum  praesidio  suo. 


UNECHTE  SCHRIFTEN. 

SIDÜS  V. 

CHRISTUM  A  TRIBU8  MAGIS  ADORATÜM  EXHIBET. 


Quod  fulget  medio  sidus  in  aere, 
Hanc  reges  Ephratae  ducit  ad  insulam: 
Ecquem  vultis?  IESUM? 
Ista  sub  casula  latet. 

Ingressi  stabulum  steniimini  solo, 
Et  proni  puerum  corpore  parvulum. 
Regem  mente  supremum 
Confestim  veneramini. 

Surgentes  humili  poplite  cernui, 
De  gazis  puero  munera  promite, 
Aurum  thusque  Sabaeum, 
Et  myrrhae  lacrymas  gravis. 

Nunc  vultum  pueri  cernite  blandulum : 
Nunc  cum  matre  licet  virgine  colloqui: 
Hic  est  noster  IESUS, 

Huic  nomen  MARIAE  manet. 

Hunc  olim  Balaam  pollicitus  fuit. 
Visurum  Dominum  se  procul  impins: 
Haec  est  Stella  Iacobi 
Splendens  gentibus  ex  domo. 

Speetatum  satis  est  jam.  Proceres  pii. 
Gentes  ista  sciant  nuncia  plurimae! 
Prompt»  ite  cainelis 
Fergentes  aliam  viam! 

Herodes  etenim  rex  nimis  improbus 
Est  vulpes  animo  callida  sub  dolo, 
Mox  mactaret  IESUM. 
Hic  si  nosset  cum  fore. 


DIE  SEPTEM  SIDEKA. 


273 


sinus  ti. 

CHRISTUM  IN  TEMPLO  PRAESENTATUM  MANIFKSTAT. 

Praesagit  mihi  mens  nescio  quid  boni, 
In  templum  placidus  nos  animus  vocat. 
Si  dignaris,  eamus 
Mox,  Mox.  mi  Simeon  senex! 

Aras  snmmus  adit,  suspice,  Pontifex: 
Et  de  more  sacras  immolat  hostias. 
Diversis  holocaustis 
It  coelo  redolens  odor. 

En  praestans  hnmili  mente  puerpera 
Offert  hunc  Domino  filiolum  Deo, 
Torqnata8que  eolumbas, 
Crepans  cereolum  sacrum. 

Hanc  matrem  reliquo  consimilem  gregi 
Lustrarique  suo  cum  puero  putant; 
,  Atqui  Virgo  pudica 

Sanctorum  Dominum  gerit. 

A  quo  tanta  precor  lumina  dimieant? 
An  sol  totus  in  hanc  iusiliit  domum? 
Hac  lux  fulget  ab  ara? 
Non !  hoc  a  puero  venit. 

Tardos  accelera,  mi  Simeon,  gradus, 
Ulnis  et  puerum  suscipe  fervidis; 
Huius  luraine  vultus 
Jam  vultu  satia  tuum. 

Hunc  in  te  residens  Spiritus  innuit, 

Quem  visurus  eras  esse  Dei  micans 

Lumen  lumine  Christum! 

Nunc  in  pace  mori  juvat. 
II.  18 


Digitized  by  Google 


274 


UNECHTE  SCHRIFTEN. 


sidüs  yn. 

CHRISTUM  PÜEKUM  INTER  DOCTORES  DÜODENXEM  COLLOCAT. 


Ad  Christum  puerum  nunc  pueri  boni. 
Accedendo  piis  dicite  vocuiis: 
Felix  hospes  IESU 
Expectatus  ades  diu ! 

Ecquid  quaeso  vales?  unde  redis  precorr 
Ut  cessere  tibi  die  age  singula? 
Nam  nos  multa  pericla 
Vexavere  miaerriraos. 

Uerodcs  furiis  impius  horridis 
Accensus  pueros  undique  bimulos 
Collectos  velut  agnos, 
Ferro  conseeuit  truci. 

Qui  quondam  fuimus  numine  trimuli. 
Fratrum  terribilem  vidimus  heu  necem ! 
Planet U8  astra  parentnm 
Pervenere  sub  aurea. 

Aegypto  redii  salvus  ab  infima 
Multos  ante  dies  in  patriam  meam : 
Hic  autem  duodenni.s 
Coelestem  veneror  patrem. 

Ad  me  candiduli  currite  parvuli ! 
Vivendi  speeimem  sumite  nobile! 
In  sacram  simul  aedem 
Hanc  me  concomitamini ! 

Admiranda  Dei  cernimus  in  domo: 
Doctores  medio  cum  puero  senes 
Disceptant  super  illo 


Meseia  raemorabili 


DIE  SEITBM  SIDEKA. 


27.', 


Quam  prudenter  inops  verba  facit  puer! 
Qnam  solerter  eis  explicat  abdita! 
Nunc  interrogat  illos, 
Nunc  respondet  acutius. 

Doctos  ingenium  coelitus  inditum 
Non  longi  Senium  temporis  efficit : 
Hic  canus  puer  est  bis, 
Hi  sunt  bis  pueri  senes. 


Annumeravi 
Anno  quo 

Bis  Septem  Phoebus  rerum  pulcherrima  bis  sex 
Roma  capit,  Lunae  quinque  ter  orbis  habet.  (16*29.; 
Cracoviae 

In  Officina  Francisci  Caesarii. 


Digitized  by  Google 


II.  Kleinere  Dichtungen. 

Ausser  dem  Cyklus  der  »Septem  Sidera«  wird  noch  die 
Autorschaft  von  zwei  kleinen  Gedichten  dem  Coppernicus  zuge- 
schrieben. 

a)  Das  erste  ist  ein  unbedeutendes  Epigramm,  welches  Cop- 
pernicus im  Jahre  1512  an  Dantiscus  gerichtet  haben  soll: 
lipo;  'luiavvTjv  :öv  Aivo053jxova. 
Hic  est  dictus  ubique  curialis, 
Est  et  nomine  reque  curialis. 
Musarum  Studiosus  est  lyraeque, 
Verbis  carmina  iunxit  exsolutis 
Nexu  non  pereunte  Linodesmon. 
Die  Gründe,  aus  denen  das  vorstehende  Gedichtchen  nicht 
auf  Coppernicus  Ubertragen  werden  kann,  sind  im  ersten  Bande 
Thl.  2.  8.  37b"  zusammengestellt.    Es  musste  aber  die  Unecht- 
heit  auch  an  diesem  Orte  schon  deshalb  ausdrücklich  hervorge- 
hoben werden,  weil  jene  Verse  noch  in  dem  vorliegenden  Werke 
Band  I,  Thl.  1,  S.  27)  irrthllmlich  als  von  Coppernicus  her- 
rührend bezeichnet  worden  sind.    Das  unbedeutende  Machwerk 
ist  übrigens  erst  seit  Kurzem  durch  den  Druck  bekannt  geworden* : 

•  Das  Epigramm  »floo;  Iwiwr;*  tov  Amocsuovi«  ist  erst  im  Jahre  1855 
durch  Dominik  Szulc  Zywot.  Mik.  Kop  p.  74)  veröffentlicht  worden;  es 
hatte  bis  dabin  in  einer  Handschrift  der  Krakauer  Universitüts-Bibliothek 
versteckt  gelegen,  über  welche  die  folgende  Anmerkung  nähere  Aus- 
kunft giebt. 


Digitized  by  Google 


KLEINERE  DICHTUNGEN. 


277 


es  ist  aus  einer  unkritischen  Kompilation  Uber  das  Leben  und 
die  Schriften  von  Coppernicus  hervorgezogen,  welche  sich  aus 
der  zweiten  Hälfte  des  17.  Jahrhunderts  handschriftlich  auf  der 
Universitäts-Bibliothek  zu  Krakau  erhalten  hat.* 

*  Auf  der  Universitäts-Bibliothek  zu  Krakau  wird  aus  der  Mitte  des 
17.  Jahrhunderts  eine  Reihe  von  Manuskripten  aufbewahrt,  welche  »ich  auf 
die  Geschichte  der  Universität  beziehen :  »Fastorum  Studii  generalis  almae 
Academiae  Cracov-  Tomi  VII  per  Martinuni  Radyminski ,  Collegii  Maioris 
Professoren),  8.  Sedis  Apostoliciae  Protouotarium  a.  1658  consignati« .  Im 
4.  bände  dieser  Folge  befindet  sich  eine  »Coinmentatio  de  vita  et 
scriptis  Nicolai  Copernici«.  Diese  ist  zugleich  mit  einem  Abdrucke 
der  »Septem  Sidera«}  im  Jahre  1873  als  Festschrift  dor  Universität  Krakau 
zur  4.  Säkular- Feier  des  Geburtstages  von  Coppernicus  veröffentlicht  worden 
(p.  17— 23  . 

Radyminski  stellt  in  seiuer  »Coinmentatio«  einige  Notizen  Uber  das  Leben 
von  Coppernicus  zusammen.  Vorzugsweise  aber  ist  er  bemliht,  in  aufrich- 
tiger Pietät  gegen  Coppernicus  die  Lehre  von  der  Erd-Bewegung  zu  ver- 
theidigen  und  namentlich  auch  von  dem  Vorwurfe  der  Schrift-Widrigkeit 
zu  befreien.  Radyminski  hat  gute  Quellen  vor  sich  gehabt,  von  denen  wir 
einige  nicht  mehr  besitzen;  u  a.  kennt  er  Briefe  von  Rheticus  an  Came- 
rarius  und  »Volphius«.  Allein  andererseits  ist  er  oft  recht  unkritisch  ver- 
fahren. Dass  er  S.  21  den  10.  Juli  1524  statt  1523  angiebt,  ist  nicht  hoch 
anzuschlagen;  dagegen  ist  nicht  zu  entschuldigen  die  Mittheilung,  dass  die 
Denkschrift  Uber  die  Verbesserung  der  preussischen  MUnze  auf  der  Tagfahrt 
zu  Posen  von  Coppernicus  Uberreicht  worden  sei!  —  Sogar  Uber  die  Kra- 
kauer Universitäts- Verhältnisse  ist  der  Verfasser  der  »Fasti  Studii  Generalis 
almae  Academiae  Cracoviensis«  schlecht  unterrichtet.  Er  läast  Coppernicus 
mathematische  »Collegia  publica«  bei  Brudzewski  hören,  obwohl  letzterer 
bereits  vor  1491  die  Reihe  seiner  mathematisch-astronomischen  Vorträge 
abgeschlossen  hatte.  Endlich  »oll  nach  Radymiiiski's  Angabe  die  »prima 
et  secunda  laurea«  dem  »Magister  artium»  Coppernicus  in  Krakau  zu  Theil 
geworden  »ein,  während  die  erhaltenen  Promotions-BUcher  bezeugen,  dass 
derselbe  keinen  akademischen  Grad  in  Krakau  erhalten  hat. 

Bei  diesem  unkritischen  Verfahren  Radymiiiski's  in  der  Mittheilung 
wichtiger  Lobens- Verhältnisse  von  Coppernicus  darf  es  nicht  Wunder  nehmen, 
dass  er  in  einem  verhältnissmässig  unbodeutonden  Punkte  leichtfertiger 
erscheint. 

Radyminski  giebt  nämlich  mit  bestimmten  Worten  an,  dass  das  Ge- 
dichtchen mit  der  Ueborschrift  »NtxoXao;  v»  KoT^epvixo;  rpo;  looavvTtv  tov  Ai- 
voofojxv»»«  dem  Epithalamium  vorgedruckt  sei,  welches  Joh.  Dantiscus  zur 
Hochzeits-Feier  des  Königs  Sigismund  I.  gedichtet  hatte.  Nun  besitzen 
wir  aber  den  von  Dantiscus  selbst  besorgten  Abdruck  seines  Gedichtes, 
welcher  bei  Joh.  Haller  zu  Krakau  Li  12  erschienen  ist,  uud  dort  findet  sich 


27S 


UNECHTE  SCHKIFTEX 


b  Wichtiger  ist  es,  hier  nochmals  mit  besonderem  Nach- 
drucke hervorzuheben,  dass  auch  die  bekannte  sapphische  Strophe 
nicht  von  Coppernicus  herrührt,  welche  man  gern  für  einen 
Denkspruch  des  Coppernicus  ausgegeben  hat,  oder  gar  für  eine 
Grabschrift,  welche  er  sich  selbst,  von  Reue  über  sein  wissen- 
schaftliches Vergehen  erfasst,  gedichtet  habe  : 

»Non  parem  Pauli  gratiam  requiro 
»Veniam  Petri  neque  posco.  sed  quam 
»In  crucis  ligno  dederas  latroni, 
»Sedulus  oro«. 

Die  Verse  sind  alt  und  bereits  früh  mit  Coppernicus  in  Ver- 
bindung gebracht.  Ein  jüngerer  Landsmann  desselben,  Dr.  Mel- 
chior Pyrnesius  (t  1589),  hat  sie  zur  Unterschrift  filr  ein  Epitaph- 
Bild  gewählt,  welches  er  in  die  Pfarrkirche  zu  St.  Johann  stiftete. 
Die  beiden  ältesten  Biographen  vou  Coppernicus,  Starowolski  und 
Gassendi,  kennen  das  Bild,  wie  die  Unterschrift  nicht.  Beides 
wurde  weiteren  Kreisen  der  Gelehrten- Welt  erst  ein  Menscheu- 
alter  nach  dem  Erscheinen  von  Gassendi's  »vita  Copernici«  dureli 
Hartknoch  s  »Alt  und  Neues  Preussen«  (S.  371;  vorgelegt.  Hart- 
kuoch  fügt  der  Geschichte  und  Beschreibung  des  Bildes  nur  die 
Bemerkung  hinzu:  »Dieses  Bildnüss  des  Copernici  lassen  die 
Frantzoseu  und  andern  oft  abcontcrfeyen« ;  Uber  die  Autorschaft 
der  beigefügten  Verse  spricht  er  sich  nicht  aus. 

auch  nicht  die  geringste  Andeutung  von  jenem  vermeintlich  Coppcrnicani- 
achen  Epigramm.  Ebensowenig  ist  letzteres  in  dem  Abdrucke  enthalten, 
welcher  aus  einer  alten  Abschrift  im  2.  Bande  der  »Acta  Toiniciana* 
p.  30—39;  veröffentlicht  ist.  Da  jedoch  kein  Grund  vorliegt,  die  Zuver- 
lässigkeit Radyminskis  in  Zweifel  zu  ziehen,  so  bleibt  nur  die  Annahme, 
dass  er  die  in  Rede  stehenden  Verse  in  einem  Exemplare  des  Haller'schen 
Druckes  handschriftlich  vorgesetzt  gefunden  hat.  Allein  unter  dieser 
Voraussetzung  sind  seine  Worto  wiederum  nicht  besonders  glücklich  ge- 
wählt. Er  sagt  nämlich  »Ex 8 tat  argutum  epigramma  Epithalamio 
praefixum,  quod  Johannes  Dantiscus  ....  in  Nuptias  S.  Poloniae  Regia 
Sigismund i  primi  Cracoviae  anno  1512  typis  ediderat«. 


Digitized  by  Google 


KLEINERE  DICHTUNGEN.  279 

Auch  von  Späteren1  ist  eine  Untersuchung  über  den  Dichter 
der  erwähnten  sapphischen  Strophe  nicht  angestellt.  Vielmehr 
wurden  die  Verse,  welche  Pyrnesius  dem  Coppernicua  in  den 
Mund  legt,  als  sie  unbeanstandet  aus  einer  Biographie  in  die 
andere  Ubertragen  waren,  allmählich  als  Coppernicanische  aus- 
gegeben, und  schliesslich  gar  als  eine  Grabschrift  bezeichnet, 
welche  Coppernicus  sich  selbst  gedichtet  habe.* 

Es  ist  Hipler's  Verdienst,  den  letzteren  Mythus  zerstört  zu 
haben.  Er  hat  das  Gedicht  aufgespürt,  dem  die  Strophe  ent- 
nommen ist.  einer  34  Strophen  langen  sapphischen  Ode  auf  das 
Leiden  Christi,  welche  Aeneas  Sylvius  Piccolomini,  der  spätere 
Papst  Pius  II.,  im  Jahre  1444.  also  hundert  Jahre  vor  dem  Tode 
von  Coppernicus  gedichtet  hat  **    Freilich  sucht  Hipler  noch  die 

*  In  den  Worten :  »Non  purem  Pauli  gratiain  requiro«  Hegt  allerdings 
nicht  blos  ein  allgemeines  Bekenntniss  unserer  menschlichen  Schwachheit 
vom  christlichen  Standpunkte;  es  hat  Pyruesius  vielmehr  sicherlich  auf  den 
Widerstreit  Bezug  genommen,  in  den  nach  der  damals  viel  verbreiteten 
Meinung  das  Coppernicanische  System  zu  dem  kirchlichen  Glauben  getreten 
sei.  Lichtenberg  hat  dieser  Auffassung  einen  starken  Ausdruck  gegeben, 
indem  er  in  seiner  Biographie  des  Coppernicus  (Venn.  Schriften  VI,  MS, 
von  dem  Denkmale  des  Pyrnesius  sagt :  «Vielleicht  gilt  das  Monument  zwar 
dem  subtilen  Mathematiker,  aber  noch  weit  mehr  dem  bussfertigen  astrono- 
mischen Sünder,  der,  wie  einige  Frömmler  wähnten,  im  Leben  durch  die 
ketzerische  Lehre,  üass  sich  die  Erde  um  ihre  Achse  und  um  die  Sonne 
bewege,  ebon  den  verfolgte  und  verläugnete,  den  Petrus  und  Paulus  auch 
einmal  in  ihrem  Leben  verfolgt  und  verläugnet  hatten,  und  der  nun  hier  in 
einem  sapphischen  Seufzer  Busse  thut  und  bekennt ,  dass  er  ein  armseliger 
Schacher  gewesen  sei.  So  genommen  erinuert  diese  Grabschrift  an  eine 
andere,  die  ihm  Ziegler  in  seiuem  »Schauplatz  der  Welt«  ;S.  40  gesetzt 
hat,  die  zwar  nicht  Sapphisch,  aber  ganz  in  dem  Geiste  jener  Sapphischen 
abgefasst  ist: 

Im  Lehren  war  ich  falsch,  im  Leben  war  ich  frumm, 
Die  Kugel  dieser  Welt  lief  mit  mir  um  und  um . 
Nun  schick'  ich  meinen  Geist,  der  soll  die  Sterne  zählen, 
Der  Himmel  lasse  mich  den  Himmel  nur  nicht  fehlen.« 
•*  Im  Pastoral-Blatte  für  die  Diöcese  Ertuland  (1S74  S.  3u  ff.  hat 
Hipler  das  ganze  Gedicht  mitgetheilt.  aus  welchem  die  dem  Copperuicus 
zugeschriebene  Strophe :  »Non  parem  Pauli  gratiara  requiro  etc «  entnommen 
ist    Sie  bildet  in  diesem  Gedichte,  welches  mit  den  Worten:  »Quid  tibi 


Digitized  by  Google 


280 


UNECHTE  SCHRIFTEN. 


Ansicht  zu  retten,  es  habe  Coppernicus  die  fremden  Verse, 
welche  er  sich  als  Denkspruch  im  Leben  ausgewählt  hätte,  auch 
als  Unterschrift  für  das  Epitaph-Bild  bestimmt,  welches  noch  bei 
seinen  Lebzeiten  angefertigt  gewesen  sei.* 


t andern  scelerate  quaeris«  beginnt,  die  32.  Strophe.  Gedichtet  ist  dasselbe 
von  Aeneas  Sylvius  Piccolomini  im  Jahre  1444,  welcher  damals  eben  in  die 
Dienste  des  Kaisers  Friedrich  III.  als  Geheim-Schreiber  getreten  war;  ihm 
hat  der  Dichter  auch  die  Ode  zugeeignet. 

*  Noch  im  Jahre  1855  hatte  Hipler,  als  er  -des  Ermländischen  Bischofs 
Johannes  Dantiscus  und  seines  Freundes  Nikolaus  Kopernikus  geistliche  Ge- 
dichte« herausgab,  die  Strophe  »Non  parem  Pauli  gratiam  requiro«  geradezu 
als  »Epitaphium  Nicolai  Copernici  ab  ipso  scriptum  paulo 
ante  mortem«  bezeichnet.  Nachdem  er  später  diese  vermeintlich  Cop- 
pernicanischen  Verse  in  dem  Gediehte  von  Aeneas  Sylvius  aufgefunden 
hatte,  trat  er  den  Rückzug  dadurch  an,  daas  er  meinte,  »die  glückliche 
Wahl  der  trefflichen  Unterschrift  auf  dem  Thorner  Bilde  werde  jeder  Un- 
befangene auf  Kopernikus  selbst  zurückführen  müssen,  da  kein  anderer  als 
der  Portraitirte  selbst  das  Recht  habe,  sich  den  schönen  Vergleich  mit  dem 
Schlicher  zu  erlauben«.  Die  Bekanntschaft  aber,  welche  Coppernicus  mit 
dem  Gedichte  des  Aeneas  Sylvius  durch  die  Wahl  jener  Strophe  bekundet 
habe,  führt  Hipler  (die  Porträts  des  Nikolaus  Kopernikus  S.  21)  darauf 
zurück,  dass  ein  Neffe  des  Dichters,  der  nachmalige  Papst  Pius  III.,  mit 
Lucas  Watzelrode,  dem  Oheim  von  Coppernicus,  innig  befreundet  ge- 
wesen sei. 


Zweite  Abtheilung. 


Zeitgenössische  Schriftstücke 

zum  Leben  und  zur  Lehre  von  Coppernicus. 


II. 

ZEITGENÖSSISCHE  SCHRIFTSTÜCKE 

ZUM  LEBEN  UND  ZUH  LEHRE  VON  COPPERNICUS. 


Auf  den  nachfolgenden  Blättern  sollen  nur  die  von  den  unmit- 
telbaren Zeitgenossen  des  Ooppernicus  ausgegangenen  Druckschriften, 
bez.  Briefe  zum  Abdruck  kommen.  Die  nach  dem  Tode  von  Oop- 
pernicus veröffentlichten  Schriften  über  ihn  werden  im  dritten  Bande 
Verwerthung  finden. 

Dass  Uber  Ooppernicus  und  seine  Lehre  bei  dessen  Lebzeiten  nur 
sehr  Weniges  der  Oeffentlichkeit  übergeben  ist,  darf  uns  nicht  Wunder 
nehmen.  Das  Werk  »de  revolutionibus«  ist  ja  erst  im  Todesjahre  des 
Verfassers  erschienen,  der  »Commentariolus«  ferner,  welcher  ein  De- 
cennium  früher  geschrieben  war,  hatte  nur  in  den  Freundes-Kreisen 
Verbreitung  gefunden.  Sonach  ist  es  wohl  erklärlich,  dass  die  Männer 
der  Wissenschaft  eine  zurückhaltende  Stellung  bewahrten,  da  ihnen 
doch  lediglich  die  Grund- Anschauungen  des  Ooppernicanischen  Welt- 
systems bekannt  geworden  waren. 

Nur  dem  begeisterten  Schüler  und  Apostel  der  neuen  Lehre, 
welchem  die  Pforten  zu  dem  Heiligthume  ganz  geöffnet  waren,  stand 
es  zu,  einen  eingehenderen  Bericht  über  die  Entwicklung  der  kosmischen 
Anschauungen  seines  Meisters  zu  veröffentlichen.  In  dankenswerter 
Weise  hat  Rheticus,  wo  sich  ihm  Gelegenheit  dazu  bot,  dieselbe  gern 


2S4 


SCHRIFTEN  VON  KHETICÜS. 


benutzt,  seinen  wissenschaftlichen  Schriften  Mittheilungen  Aber  das  Leben 
nnd  den  Charakter  des  grossen  Mannes  einzufügen.* 

Leider  sind  gerade  diejenigen  Schriften  von  Rheticus  verloren, 
welche  die  reichste  Fundgrube  für  das  Leben  seines  Lehrers  und  die 
Genesis  des  Systems  geboten  hätten :  die  Biographie,  welche  er  von 
Coppernicus  verfasst  und  die  Schutzschrift ,  in  welcher  er  den- 
selben gegen  den  Vorwurf  der  Schriftwidrigkeit  seiner  Lehre  ver- 
theidigt  hatte.** 


*  Schon  Gassendi  hat,  die  hohe  Bedeutung  der  Schriften  von  Rheticus 
richtig  würdigend,  grossere  Auszüge  aus  dessen  »Narratio  prima«  seiner 
»VttA  Copernici«  einverleibt. 

**  Im  ersten  Bande,  Tbl.  2,  S.  493  ff.  ist  bereits  erwähnt,  dass  die 
beiden  im  Texte  angeführten  Abbandlungen  von  Rheticus  im  Drucke  nicht 
erschienen  und,  wie  es  scheint,  auch  handschriftlich  nicht  mehr  vorhanden 
sind.  Es  worden  diese  Denkmale  der  Piotät  des  dankbaren  Schülers  auch 
von  keinem  zeitgenössischen  Schriftsteller  erwähnt,  und  ihre  Existenz  scheint 
der  nachfolgenden  Generation  ganz  unbekannt  gewesen  zu  sein. 

Unsere  Kenntniss  von  der  Existenz  der  beiden  Abhandlungen  von  Rhe- 
ticus beruht  allein  auf  der  Erwähnung  derselben  in  dem  Briefe,  den  Giese 
nach  dem  Tode  von  Coppernicus,  am  2G.  Juli  1543,  an  Rheticus  geschrieben. 
Dieses  für  die  Coppernicanische  Forschung  so  wichtige  Schriftstück  wird 
unten  in  Beinern  ganzen  Wortlaute  initgetheilt  werden.  Die  bezüglichen 
Stellen  sind  jedoch  auch  an  diesem  Orte  herauszuheben :  » .  .  .  .  Quin  optein 
etiam  —  schreibt  Giese  —  praemitti  vitam  auctoris,  quam  a  te  ele- 
ganter Bcriptam  olim  legi,  nec  deesse  historiae  aliud  puto,  nisi  exitum 

vitae«  «Vellern  aduecti  quoque  opusculum  tuum,  quo  a  Sacra- 

rum  Scripturarum  dissidentia  aptissime  vindicasti  telluris  motum«. 


Digitized  by  Google 


Schriften  von  Kheticus 


I.  Die  Narratio  Prima.* 

Der  nachfolgende  Abdruck  der  »Narratio  prima«  erfolgt  nach  der 
ersten  von  Rheticus   selbst  besorgten  Ausgabe,  welche  zu  Danzig 


*  Einige  Vorbemerkungen  Uber  die  »Narratio  prima«  des  Rheticus 
finden  sich  bereits  im  ersten  Bande,  Tbl.  2,  S.  395  ff. ;  eine  Uebersicht  des 
Inhaltes  ist  ebendaselbst  S.  42ti— 444  gegeben. 

Der  Titel  "Narratio  prima»  ist  von  Rheticus  für  seine  Abhandlung  ge- 
wählt worden,  weil  dieselbe  sich  nur  auf  einen  Theil  des  Werkes  »de  re- 
volutionibus«  beschrankt,  und  Rheticus  die  Absicht  hatte,  noch  einen 
zweiten  Bericht  folgen  zu  lassen.  Er  hebt  dies  an  drei  Stellen  seines 
Berichtes  ausdrücklich  hervor;  auf  dieselben  wird  in  den  Anmerkungen 
später  noch  besonders  verwiesen  werden. 

An  der  ersten  Stello  sagt  Rheticus,  er  habe  die  Absicht  gehabt  Uber 
den  Lauf  des  Mondes  und  der  Planeten  ausführlicher  zu  berichten,  um  den 
grossen  Nutzen  kundzuthun,  den  die  Lehre  von  Coppernicus  für  die  Wissen- 
schaft haben  werde.  Allein  der  gegenwärtige  Bericht  würde  dadurch  zu 
sehr  angeschwollen  sein,  deshalb  werde  er  einen  besonderen  Bericht  folgen 
lassen,  »peculiarem  hac  de  re  Narrationem  instituendam  duxi«. 

Aebnlich  drückt  sich  Rheticus  an  zwei  späteren  Stellen  aus:  »  .  . .  Ve- 
rum enimvero,  —  sagt  er  am  Schlüsse  des  Abschnittes  »enumeratio  nova- 
rum  hypothesiutn«,  —  cum  haec  non  tarn  huius  loci  siut,  quam  alterius 
cuiusdain  disputationis  etc.«  —  Die  letzte  Stelle  findet  sich  in  dem  Ab- 
schnitte »hypotheses  motuum  quinque  planetarum«;  sie  lautet:  »Motus  absi- 
dum  planetarum,  quemadmodum  et  alia  quaedam.  alteri  etiam  reser- 
vantur  Narrationi«. 


r 


•286 


SCHRIFTEN  VON  RHETICUS. 


1540  erschienen  ist/  (Die  Interpunktion  und  Orthographie  ist  je- 
doch nicht  beibehalten,  sondern  dem  gegenwärtigen  Gebrauche  an- 
gepasst.)** 

Das»  Rheticus  noch  einen  zweiten  Bericht  habe  wollen  erscheinen  lassen, 
ersehen  wir  auch  aus  dem  unten  S.  287  ff.)  mitgetheilten  Vorworte  zum 
zweiten  Abdrucke  der  '»Narratio  prima«,  worin  der  Herausgeber  seine 
Freunde  auffordert,  sie  möchten  für  die  Verbreitung  der  Abhandlung  Sorge 
tragen,  damit  »tali  pacto  Altera  Narratio  maturius  emittatur«. 

Ein  zweiter  Bericht  ist  jedoch  nicht  erschienen.  Der  Grund  liegt 
nahe,  da  Rheticus  bekanntlich  gleich  nach  seiner  Rückkehr  aus  Preussen 
von  Coppernicus  die  Erlaubnis*  erhielt ,  dessen  grosses  Werk  selbst  dem 
Drucke  zu  Ubergeben. 

*  Der  Bericht  des  Rheticus  Uber  das  Werk  »de  revolutionibus*,  in  der 
Form  eines  Sendschreibens  an  seinen  einstigen  Lehrer  Johannes  Schoner 
in  Nürnberg  abgefasst,  ist  unter  unmittelbarer  Inspiration  von  Coppernicus 
auf  dem  bischöflichen  Schlosse  zu  Löbau  niedergeschrieben,  aber  erst  von 
Frauenburg,  nach  der  Rückkehr  von  einem  mehrwöchentlichen  Besuche  bei 
Tiedemann  Giese,  nach  Nürnberg  abgesandt. 

Anfänglich  war  das  Schriftstück  nur  handschriftlich  in  Freundes-Kreisen 
verbreitet,  ward  jedoch  bereits  in  den  Winter-Monaton  1539/40  bei  Franz 
Rhode  in  Danzig  zum  Drucke  befördert. 

Diese  erste  Ausgabe  der  »Narratio  prima«  zählt  38  Blätter  in  klein 
Quart;  sie  hat  weder  Blatt-  noch  Seiten-Zählung,  wohl  aber  Kustoden  und 
Signaturen  A— K  a  4  Blatt). 

Die  erste  Seite  enthält  den  Titel,  Blatt  lb  ist  weiss.  Der  astronomi- 
sche, der  Hauptthcil  der  »Prima  narratio«  findet  sich  auf  Blatt  2« — 31» 
,11  inj.  —  Unmittelbar  an  diesen  Bericht  Uber  das  Werk  von  Coppernicus 
schliesst  sich,  ohno  dass  im  Drucke  auch  nur  ein  Zwischenraum  gelassen 
wäre,  der  Anhang,  das  »Eucomium  Borussiae«  Blatt  31»— Blatt  35»  (H  in 
bis  I  in). 

Blatt  35»  enthält  in  den  erBten  drei  Zeilen  die  Datirung  des  ganzen 
Sendschreibens:  »Ex  Musaco  nostro  Varmiae  IX  Calond.  Octobris  anno  Do- 
mini MDXXXIX«. 

Unmittelbar  darunter  folgt  die  Zuschrift  eines  »Hcnricufl  Zeelius«,  welcher 
die  von  Rheticus  gebrauchten  griechischen  Worte  erklärt  und  die  Druck- 
fehler zu  verbessern  bittet,  »quae  non  quidem  nostra  negligentia  sed  nescio 
quo  fato,  dum  editionem  properamus,  irrepsere«. 

Der  Druck- Vormerk  findet  »ich  fol.  36»:  «»Excusum  Gedani  per 
Franciscum  Rhoduiu  MDXL«.  Das  Druck fehler-Verzeichniss  folgt 
erst  nach  zwei  leeren  Seiten  auf  37»»  und  38». 

**  Die  Zahlen  sind  in  der  editio  prineeps  ganz  willkürlich  behandelt; 
sie  sind  bald  mit  römischen,  bald  mit  arabischen  Zahlzeichen  gedmekt. 
Es  schien  jedoch  kein  Grund  vorzuliegen,  hier  eiue  Aenderung  eintreten  zu 


ized  by  Google 


!.   DIE  NARRATIO  PRIMA. 


287 


Einen  zweiten  Abdruck  der  »Narratio  prima«  besorgte  gleich  nach 
dem  Erscheinen  der  Original-Ausgabe  für  das  (geschäftlich  damals  ab- 
geschlossene) Süd-Deutschland  ein  Freund  von  Rheticus,  der  durch 
seine  zahlreichen  Schriften  wohlbekannte  Achilles  Pirminius  Gassarus.* 
Ihm  hatte  Rheticus  noch  von  Danzig  aus  ein  Exemplar  seiner  »Kar 
ratio  prima«  zugesandt  und  in  einem  Begleit-Briefe  einige  Einzelheiten 
Uber  Coppernicus  und  dessen  Werk  beifügt.**  Die  literarische  Gabe 
hatte  in  dem  empfänglichen  Gemttthe  des  gleichgestimmten  Freundes 


lassen;  auch  die  Thorner  (Säkular-; Ausgabe  hat  die  wunderliche  Schreibung 
der  Zahlen  von  Rheticus  beibehalten.  Die  Brüche  sind  in  der  editio  prin- 
ceps  durchweg  nach  unserer  Weise  geschrieben;  sie  sind  selbstverständlich 
in  den  vorliegenden  Abdruck  Übernommen.  Die  übrigen  Ausgaben  dagegen 
—  mit  Ausnahme  der  zweiten  und  der  Thorner  —  haben  nach  Mästlins 
Vorgange  \ welcher,  wie  unten  näher  berichtet  wird,  die  »Narratio  prima« 
des  Rheticus  dem  »Mysterium  cosmograpbicum«  von  Kepler  als  Anhang  bei- 
gegeben hat)  die  Brüche  mit  Worten  bezeichnet  abdrucken  lassen. 

Was  die  Orthographie  betrifft,  so  ist  nur  bei  wenigen  Worten,  wie  bei 
dem  so  oft  wiederkehrenden  »apogluin«  die  Schreibweise  von  Rheticus  bei- 
behalten. Alle  späteren  Herausgeber  —  mit  Ausnahme  der  Warschauer  — 
haben  gleichfalls  die  Schreibart  »apogluin«  Übernommen,  selbst  Mästlin, 
welcher  in  den  Anmerkungen  lediglich  die  Form  »apogaeum«  anwendet.  — 
Die  grossen  Anfangs-Buchstaben,  welche  Rheticus  häufiger  gebraucht,  sind 
nur  bei  einzelnen  Worten,  bei  »Sol«,  Lima,  Orbis  magnus,  Veteres  und 
einigen  terminis  teebnicis,  sowie  bei  »Praeceptor»  übernommen.  —  Kleinere 
stilistische  Aenderungen ,  wie  sie  Mästlin  der  grosseren  Deutlichkeit  wegen 
nicht  selten  vornimmt,  sind  unterlassen- 

*  Achilles  Pirminius  Gassarus,  geb.  1505,  also  ein  Decennium 
älter  als  Rheticus;,  war  ein  angeregter,  nach  verschiedenen  Richtungen 
thätiger  und  angesehener  Gelehrter.  Er  hatte  1522  die  Universität  Witten- 
berg aufgesucht  und  darauf  seine  Studien  in  Wien  und  Avignon  fortgesetzt. 
Zu  der  Zeit  als  Rheticus  seine  »Narratio  prima«  schrieb,  lebte  Gassarus  als 
Stadt-Physikus  in  dessen  Geburtsstadt  Feldkirch,  später  in  Augsburg  ;~  1577). 

Ausser  verschiedenen  medicinischen  Abhandlungen  hat  Gassarus  astro- 
nomische und  historische  Schriften  verfasst ;  sie  sind  in  Jöcher's  Gelehrten- 
Lexikon  s.  v.  aufgeführt. 

•*  Wir  wissen  dies  aus  der  Dedikations-Epistel,  welche  Gassarus  seinem 
Abdrucke  der  Narratio  prima  vorangestellt  hat.  Er  schreibt  an  Vogelinus: 
»Mitto  tibi  libellum  ....  quem  Georgius  Joachimus  Rheticus  ....  una  cum 
epistola  horum  rerum  rofertiBsima  ex  Gedano  ad  me  dedit«.  Dieser 
Begleit-ßrivf  dos  Rheticus,  in  welchem  u.  a.  sicherlich  auch  vertrauliche 
Mitthoilungen  Uber  Coppernicus  enthalten  waren,  ist  leider  verloren. 


Digitized  by  Google 


gezündet.  Voll  Begeisterung  Aber  die  ihm  »gekommene  Kunde  von 
der  neuen  Lehre  war  Gas*am§  sofort  bereit,  fftr  dieselbe  Propaganda 
zu  machen.  Er  setzte  sieh  mit  Georg  Winter  zu  Basel  in  Verbindung 
und  lies«  bei  diesem  die  Narratio  prima  - übellum  .  .  .  admirabüeci. 
undiquaque  ad  stuporem  usque  ra&a&o;«»T«To>*  von  Neuem  auflegen  * 

*  Der  von  Gaasarus  besorgte  Abdruck  der  «Narratio  prima«  tat  in 
Octav-Fonnat  erschienen  und  umfasst —  den  Namen-Index  eingejehlo-'sen — 
122  Seiten.  Es  folgen  auf  den  bedruckten  Theil  de«  Baches  noch  3  leer.- 
Blätter,  auf  deren  letztem  sich  das  Wappen  des  Druckers  findet:  auf  dem 
drittletzten  steht  der  Druck-Vermerk:  »Apud  Robertum  Winter  Basileae 
A°.  1541». 

Das  erste  Blatt  enthält  den  —  etwas  veränderten  —  Titel.  Es  ist  der 
Name  Rheticus  hinzugefügt;  ausserdem  wird  noch  hervorgehoben,  dass  dem 
astronomischen  Theile  das  »Encomium  Borussias  angehängt  ist.  Auf  den 
Titel  folgt  das  von  Rheticus  aus  Alcinous  gewählte  Motto  und  sodann  ein 
von  Vogelinus  an  Gassarus  zum  Abdrucke  Übersandte«  Epigramm;  letzteres 
ist  bereits  im  ersten  Bande  Thl.  2,  S.  427  abgedruckt. 

In  vielfacher  Beziehung  charakteristisch  ist  das  Vorwort,  welches  Gas- 
sarus in  der  Form  eines  offenen  Briefes  an  seinen  Freund  Vogelinus  dem 
Abdrucke  der  »Narratio  Prima«  vorangestellt  hat : 

Doctissimo  Viro  I).  Poctori  Georgio  Yogelino 
Constantieniu,  Philosopho  et  Medico,  Amico  tanquam  Fratri, 
Achilles  F.  Gassarus  Lindauensis 
Salutem  dicit. 

En  initto  ad  te,  Vir  excellentissime,  &3ztp  r&i;  -v.  rjaxUlov  ).t«ov.  Li- 
bellum  hunc  non  modo  novura,  nostrisque  hominibus  ignotum,  sed  tibi 
quoque,  ni  plane  fallor,  admirabilem,  et  undequaque  ad  stuporem 
usqtie  rctpaloSoiTaTov.  Quem  Georgius  Joachimus  Rheticus, 
artium  liberalium  magister,  mathematumque  apud  Vittembergam  aliquando 
Professor,  civis  et  amicus  meus  summus,  superioribus  diebus  una  cum 
epistola  harum  rerum  refertissima  ex  Gedano  ad  me  dedit. 
Qui  über,  licet  consuetae  hactenus  docendi  methodo  non  respondeat. 
poBsitque  non  unico  themate  usitatis  Bcholarum  tbeoricis  contrarius  et 
ut  Monachi  dicerenti  haereticua  existimari;  videtur  tarnen  novae, 
vnriBsimae  astronomiae  restitutionem ,  imo  r^v  ziU-ftt-iTpln*  haud  dubie 
prac  se  ferre,  praesertim  cum  de  eiusmodi  propositionibus  cvidentiasima  de- 
creta  jactitet,  super  quibus  a  doctissimis  non  modo  mathematicis .  sed  phi- 
losophis  maximis,  etiam  non  citra  sudorem,  quod  aiunt,  in  toto  terra rum 
orbe  diu  controversum  esse  nosti :  nempe  de  sphaerarum  coelestium  numero, 
sidcrum  distantia,  Solis  regimine ,  planetarum  tum  situ  tum  circulis,  Anni 
stata  quantitate,  aequinoctioruui  solstitiorumque  notis  punctis,  Terrae  Ueni- 
quo  ipsius  et  loco  et  motu,  siuiilibuaquc  arduissimis  rebus.   Quorum  om- 


Digitized  by  Google 


I.  DIE  NARRATIO  PRIMA.  289 

Nach  diesem  zweiten  Abdrucke  sind  —  bis  auf  die  Thorner  Sä- 
kular-Ausgabe  des  Werkes  »de  revolutionibus«  —  die  späteren  Ausgaben 
der  »Narratio  prima«  sämmtlich  besorgt.  Gaasendi  bezeichnet  sogar 
irrthümlich  den  von  Gaasarua  besorgten  Abdruck  als  den  einzigeu: 
die  Danziger  Ausgabe  kannte  er  gar  nicht.* 


nium  rationeiu  decisionesque ,  dum  diversis,  attameo  suis  nuper  adinventis 
apodixibus  fideliter  demonstrandum  se  homo  hic  adserat :  non  video,  qui 
argumentum  illud  ab  noBtri  aeculi  eruditis  explodi,  convelli  aut  contemoi 
debeat.  Nain  vel  apud  mediocriter  inathesi  imbutos  ipsosque  adeo  tut  sie 
loquar  ephemeridistas,  res  astronoinicas  {quae  tarnen  scientiarum  ab  circini 
calculique  iufallihilem  rectitudinem  certiasimae  creduntur]  non  una  in  parte 
hodie  tum  teniporum  diuieusione  tum  uiotuuin  observatione  daudicare, 
nec,  quod  geometria  peculiariter  profitetur,  ad  amussiin  Semper  quadrare 
constat.  Proinde,  carissime  Georgi,  cum  plurimis  in  Urania  difticultatibus 
liberari,  abstrusissiwos  insuper  nobis  nodos  aperiri  sentiamus,  transmissum 
hunc  libellum,  rogo,  diligenter  perlege,  lectum  acrius  diiudica,  iudicatum 
vero  fac  age  cunetis  uiathematuin  cultoribus,  praeeipue  autem  vicinis  tuis, 
unice  commenda  et  evolvendura  subinde  propina,  si  vel  tali  pacto  non  soluin 
Altera  Narratio  maturius  emittatur,  sed  ex  iutegro  rarum  bor.  et  prope 
Divinum  opus  {cuius  stwoyjv,  tanquam  index,  Narrati«  »nes  istae  oBtendunt] 
not  um  magis  factum  amari  et  crebrioribus  votis  ab  auetore  ipso ,  homine 
proeul  dubio  incomparabilis  doctrinae,  Hereuleique  sive  potius  Atlantici  la- 
boris  efflagitari,  totutuque  etiaiu  per  amici  mei  observandissimi  praesentium 
scriptorum  instigationem,  operam  et  soduluni  calcar  communicari  nobis  ali- 
quaudo  poasit.  Id  quod  iuscriptione  hac  cum  primis  sie  curatum  volo,  per 
te  nimirum  rem  in  physicarum  peritissimum,  tui  similibus  bonestissimae 
huius  diseiplinae  sectatoribus  occasionem  praebere,  ut  digua  gratitudiue 
iunioribus  Crescendi  copia  atque  maioribus  eruendae  veritatis  ansa  contra 
j  *  plebeiorum  ocnlorum  exainen  etiam  tarn  liberaliter  quam  uberrime  detur; 

" '"  cernis  enim  liquido,  quid  professio  iata  desideret,  quidque  et  quam  magni- 

fica  elenehus  hic  promittat.  Quare  cum  ingenuis,  ut  soles,  animum  adverte, 
ut  ita  libellum  hunc  suseipere  excipereque  pergatis ,  ne  integro  et  splendis- 
simo  convivio,  cuius  hic  gustum  valde  opiparum  faeimus,  veluti  erepto  fau- 
cibti8  famelicis  suavissimo  bolo  privatOB  atque  penitus  defraudatos  nos  esse 
posthac  dolenter  feramus  ac  tristius  queramur.  Bene,  mi  aiuice,  vale  et 
lue  amando  vulgi  hoc  in  negotio  iudicium  ride,  siquidem  non  dubium 
est,  quin  novitas  ista  absque  rancore  doctis  omnibus  tum  grata  tum  utilis 
aliquando  futura  sit. 
i>:  Veldkirchii  Khetiae,  a  nato  Servatore  Christo  M.  D.  XL.  anno. 

•  Gassendi  ist  Uber  den  Aufenthalt  des  Rheticus  zu  Frauenburg  — 
wie  schon  im  ersten  Bande  hervorgehoben  wurde  —  sehr  dtlrftig  unter- 
richtet.  So  lässt  er  denselben  bereits  im  Jahre  1540  nach  Deutschland 
zurückkehren  und  auf  seiner  Rückreise,  von  Dauzig  aus,  das  Manuskript 
II.  19 


d  by  Google 


2<m 


SCHKIKTKN'  VON   KIIKTK  US, 


Einen  vollständigen  Abdruck  der  »Narratio  prima»  mit  dem 
Anhange  »Encomium  Borussiae«]  findet  man  —  ausser  den  beiden  Se- 
parat-Ausgaben  von  1540  und  1541  —  nur  in  dem  Anbange  zu  den 
ersten  Ausgaben  von  Keplers  »Mysterium  cosmographicnm« . " 


der  »Narratio  prima«  an  Gassarus  übersenden.  ■ . .  •  .  llaec  ex  narratione 
Prima  Rhetici,  qui  Secundauine  conscripserit ,  an  illa  edita  uspiani  fuerit, 
an  alicubi  adhuc  delitescat,  aaseverare  non  possuinus.  Edituin  dumtaxat. 
cum  hac  Prima  habemus  Borussiae  Prussiaeve  Encomium,  quod  ideiu  con- 
scripait  unaque  Wartnia  ad  .Schonerum  uiisit,  memorato  anno  MDXXXIX 
ac  IX  Calend.  Octobris.  Ketinuit  vero  penes  se  ntriusque  exemplum,  quod 
cum  insequente  anno  in  Gerinaniam  rediens  transmisisset  ex 
itinere  (Gedano  puta  Dantiscove)  in  Khetiam,  ad  amicum  veterem 
ac  eruditum  virutn  Achillem  P.  Gassarum,  ipae  Gassarus  anno 
proximo,  hoc  est  MDXLI,  edi  Basileae  utrumque  curuvit».  (Vita 
Copernici  p.  29.) 

*  Der  »Prodromus  dissertationum  cosmograpbicaruui  continens  mysterium 
cosmograpbicum«  war  bekanntlich  Kepler  s  erste  grössere  Schrift.  Er  hatte 
sie  vou  Gratz  an  seinen  Freund  und  Lehrer  Michael  Mästlin  nach  Tübingen 
gesandt,  welcher  dieselbe  sehr  beifällig  aufnahm  und  zum  Drucke  be- 
förderte. 

In  richtiger  Würdigung  der  hohen  Bedeutung  der  »Narratio  Prima«  für 
das  Coppernicanische  System  hatte  Mästlin  dem  »Prodromus«  von  Kepler 
einen  Abdruck  jener  Abhandlung  beigegeben.  Die  Gründe  führt  er  im 
Vorworte  an:  »Quoniam  in  hoc  prodromo  Keplerus  saepe  ad  Rhetici  Nnr- 

rationem  appellat  ....  ego  eam  una  cum  Encomio  Borussiae  ad- 

iungendam  oinnino  necessarium  censui.  Idque  tauto  uiagis,  quod 
videbam  e  duobus  his  scriptis  magnam  Prodromi  partem,  ubi  stilus  ob  bre- 
vitatem  nonnulla  abrupit,  plurimum  lucis  accepturaui  esse.  Accedit,  quod 
etiam  multa  in  ipsis  Copernici  libris  loca  obscuriora  Kheticus  hic  ex  professo 
explicat,  unde  haec  Narratio  et  Encomium  loco  brevis  in  Coper- 
nicum  commentarii  haberi  possunt«. 

In  derselben  Weise  hatte  Kepler  selbst  im  Eingange  seines  »Prodromus« 
den  Werth  der  »Narratio  Prima«  hervorgehoben  »  .  .  .  .  Nunquam  id  facilius 
docuero  lectorem,  quam  si  ad  Narrationem  Rhetici  legendam  illi  autor  et 
persuasor  existain». 

Trotz  dieser  bestimmten  Erklärungen  Kepler  s  und  Mästlin's  bat  Frisch, 
der  jüngste  Herausgeber  von  Kepler  s  Wcrkeu,  es  nicht  für  gut  befunden, 
die  »Narratio  Prima»  dem  »Prodromus«  beizugeben,  weil  Mästlin  »uhne 
Wissen  und  die  vorherige  Zustimmung  von  Kepler«  gehandelt  habe.  Kep- 
lers Worte,  auf  welche  sich  Frisch  ausserdem  beruft,  hat  er  missveretauden. 
Keineswegs  aus  inneren  Gründen,  sondern  lediglich  der  erhöhten  Druck- 
kosten wegen  hatte  Kepler  seiner  Schrift  die  »Narratio  Prima«  ursprüng- 
lich uicht  beifügen  wollen.  — 


Digitized  by  Google 


i.  Die  narkatio  prima. 


291 


Die  »Narratio  prima«  allein  ist  abgedruckt  in  der  zweiten 
(der  zu  Basel  15G6  erschienenen;  Ausgabe  des  Werkes  »de  revolu- 


Mästliu's  Ausgabe  der  »Narratio  prima«  ist  sehr  verdienstlich.  Mästlin 
giebt  keineswegs  —  wie  Gassarus  es  gethan  hatte  —  einen  blossen  Abdruck 
der  Editio  princeps;  er  hat  den  Text  vielmehr  in  mehrfacher  Beziehung 
lesbarer  gestaltet,  leichte  Irrthlimer  von  Rheticus  verbessert,  nur  selten 
weitergehende  Aenderungen  vorgenommen.  Es  hat  Mastlin  ferner,  dem 
Verständnisse  des  Lesers  entgegenzukommen,  die  beiden  Figuren  dem  Texte 
eingefügt,  welche  dem  nachstehenden  Abdrucke  gleichfalls  beigegeben  sind. 
In  der  Editio  princeps  fehlen  diese  «Schemata  deinonstrationuin« ,  von  denen 
Mastlin  annimmt,  sie  hätten  sich  zweifelsohne  iin  Manuskripte  vorgefunden, 
seien  jedoch  »nescio  qua  incogitantia«  in  Wegfall  gekommen ,  es  scheint  die 
Annahme  wohl  mehr  begründet,  dass  Rheticus  sie  in  der  Danziger  Officin 
nicht  in  wlinschenwerther  Weise  hat  können  ausführen  lassen., 

In  der  Vorrede  zu  seiner  Ausgabe  der  «Narratio  prima«  legt  Mästlin 
ein  offenes  Bekenntniss  seines  wissenschaftlichen  Glaubens  an  die  Copper- 
nicanische  Lehre  ab.  -Etenim  Copernici  hypotheses  oiunium  orbium 
et  sphaerarum  ordinein  et  magnitudinom  sie  numerant,  dispo- 
nunt,  connectunt  et  metiuntur,  ut  nihil  quiequam  in  eis  mu- 
tari  aut  transponi  sine  totius  Universi  confusione  possit; 
quin  etiam  omniB  dubitatio  de  situ  et  serie  procut  exclusa 
manet«.  Ganz  irrig  ist  eB  demnach,  Mästlin  mit  Beckmann  —  Erml. 
Ztschr.  II,  247  —  als  schüchternen  Anhänger  der  Coppernicanischen  Lehre 
zu  bezeichnen,  welcher  nur  »durch  Kepler  hingerissen,  sie  gelegentlich  in 
Schutz  genommen  habe«.; 

Abgesehen  von  den  kleineren  Textes-Zusätzen,  in  denen  Mästlin  die 
Belegstellen  zu  den  von  Rheticus  eingeflochtenen  Citaten  beifügt  oder  auf 
den  »Prodromus«  Keplers  verweist,  giebt  derselbe  eine  fortlaufende  Inhalts- 
übersicht der  einzelnen  Abschnitte.  Vor  allem  aber  linden  wir  in  der 
Ausgabe  Mästlin  s  eine  Reihe  wissenschaftlicher  Ausführungen,  von  welchen 
einige  für  die  Geschichte  der  Wissenschaft  nicht  unwichtig  sind. 

Auf  S.  103  ist  hinzugefügt  ein  «Schema  anomaliae  praecessionis  aequi- 
noctioruui  et  inaequalis  magnitudinis  anni  tropici« ;  eine  längere  Ausführung 
enthält  Seite  129,  130:  -Schema  utriusque  librationis  pro  obliquitatis  et 
verae  aequinoctialis  cum  eclipticae  sectionis  mutatione  monstranda«.  Das 
grösste  Iuteresse  jedoch  bietet  eine  Anmerkung  zu  dem  Abschnitte:  «Hy- 
potheses motuum  ijuinque  plane tarum  secundum  longitudinem«.  Mästlin  hat 
dort  (S.  14l.v  einen  Brief  Tycho  Brahe's  an  Peucer  —  aus  dem  Jahre  l.'tbS  — 
mitgetbeilt ,  in  welchem  jener  seine  Zustimmung  zu  der  Coppernicanischen 
Anordnung  der  Himmelskörper  ausspricht.  (Brahe's  Brief  wird  unten  an 
der  betr.  Stelle  abgedruckt  werden.) 

Noch  reicher  mit  wissenschaftlichen  Zusätzen  allsgestattet  hat  Mästlin 
seiuen  zweiten  Abdruck  der  «Narratio  prima«,  welcher  der  Ausgabe  von 
Kepler  s  »Prodromus«  beigegeben  ist ,  die  ein  Viertel-Jahrhundert  nach  der 


Digitized  by  Google 


ÄC-HfclF-rES  VOX  RHKTICTS. 


tionibu*.,  so  wie  in  der  Warschauer  und  der  Tborner  S&knlar-  Aus- 
gabe des  Coppernican  lachen  Werkes. 

Von  dem  .Encomium  Borussiae*  iat  auaser  in  den  drei  vorstehend 
aufgeführten ,  vollständigen  Aasgaben  der  «Narratio  prima«  nur 
ein  besonderer,  und  noch  dazu  unvollständiger  Abdruck  erschienen, 
welchen  die  Acta  Borussica  im  Jahre  1751  brachten  (II.  S.  413— 42r>  . 
Eine  deutsche  Cebersetzung  lieferte  Beckmann  in  der  »Zeitschrift  für 
Geschichte  nnd  Alterthnmskonde  Ermland*  1S66   III.  8.  1—26  . 


I)er  nachstehende  AM  ruck  der  »Xarratio  prima»  lehnt  »ich  — 
wie  oben  bereit*  bemerkt  wnrde  - —  ganz  an  den  Text  der  Editio 
princepH  an;  allein  der  Titel  ist  nicht  beibehalten,  sondern  ans  den- 
selben Gründen,  wie  in  der  Thorner  ^Säkular-!  Ausgabe  umgestaltet. 

Auf  dem  Titel-Blatte  der  Editio  prineeps  findet  sich  nicht  einmal 
der  Name  den  Verfassers.  Der  Titel  lantet  daselbst:  »Ad  clarissimum 
virum  l).  Joannem  Hchonerum  eruditisaimi  viri  et  mathematici  excel- 
lentissimi.  revereudi  D.  Doctoris  Nicolai  Oopernici  Torunnaei  Canonici 
Varmiensis  per  quendam  iuvenem,  mathematicae  atudiosum .  Narratio 
prima. 

ersten  Veröffentlichung  1»>21  in  Frankfurt  erschien.  Hier  hat  Mästlin  u.  a. 
eine  längere  Auseinandersetzung  mit  Tycho  Brahe  S.  113—115;  abdrucken 
lassen  in  Betreff  der  Einwendungen,  welche  dieser  einst  in  seiuen  «Progym- 
nasticis«  gegen  die  Cnppernicanische  Lehre  erhoben  hatte.  Ausserdem  hat 
er  zu  dem  in  der  ernten  Ausgabe  uiitgetheilten  Briefe  Brahe  s  an  Peucer 
eine  »Additin  posterior«  nachgetragen,  in  welcher  er  Brahe'»  Zustimmung 
als  hinfällig  bezeichnete,  weil  sie  zum  Theil  auf  falschen  Prämissen  beruhe. 


Digitized  by  Google 


GEORG  II  IOACHIMI  RHETICI 

DE  LIBRIS  KEVOLUTIONUX 
NICOLAI  COPEKXIC1 

NAKRATIO  PRIMA. 

ALC1NOUS. 


Digitized  by  Google 


Clarisaimo  viro  D.  Joanni  Schonero 


ut  parenti  suo  colendo 

G.  Joachimus  Rheticus  S.  D. 

Pridie  Idus  Maias  ad  te  Posnaniae  dedi  literas,  qnibus  te  de 
suscepta  mea  profectione  in  Prussiam  certiorem  feci,  et  signifi- 
caturum  me  quam  primum  possem,  famaene  et  meae  exspectationi 
responderet  cvcntus,  pronrisi.  Etsi  autem  viri  iam  decem  septi- 
manas  in  perdiscendo  opere  astronomico  ipsius  D.  Doctoris,  ad 
quem  concessi ,  tribuere  potui,  cum  propter  adversam  aliqnantu- 
lum  valetudinem,  tum  quia  honestissimc  a  reverendissimo  D.  Do- 
mino Tidemanno  Gysio  Episcopo  Culmensi  vocatus  una  cum  D. 
Praeceptore  meo  Lobaviam  profectus  aliquot  septimanis  a  studiis 
qnievi.  Tarnen  ut  promissa  denique  praestarem  et  votis  satis- 
facerem  tuis,  de  his,  quae  didici,  qua  potero  brevitate  et  per- 
spicnitate.  quid  D.  Praeceptor  mens  sentiat,  ostendam. 

Principio  autem  statuas  vclim,  doctissime  D.  Schönere,  hunc 
Virum,  cuius  nunc  opera  utor,  in  omni  doctrinamm  gencrc  et 
astronomiae  peritia  Regiomontano  non  esse  minorem;  libcntius 
autem  eum  cum  Ptolemaeo  confero,  non  quod  minorem  Regiomon- 
tanum  Ptolemaeo  aestimem.  sed  quia  hanc  felicitatcm  cum  Pto- 
lemaeo Praeceptor  meus  communem  habet,  ut  institutam  astro- 
nomiae emendationem  Divina  adiuvantc  dementia  absolveret,  cum 


296 


SCHRIFTEN  VON  RHKTICUS. 


Regiomontanus  heu  crudelia  fataV  ante  columnas  suas  positas  e 
vita  migravit. 

D.  Doctor  Praeceptor  mens  sex  libros  conseripsit.  in  quibus 
ad  imitationem  Ptolemaei  singula  mathematice  et  geometrica  mc- 
thodo  docendo  et  demonstrando  totam  astronomiam  complexus  est. 

Primus  Uber  generalem  mundi  descriptionem  et  fundamenta, 
quibus  omniura  aetatum  observationes  et  apparentias  salvandas 
suscepturus  est,  continet.  His,  quantum  de  doctrina  sinuum, 
triangulorum  planoruni  et  sphaericorum  suo  operi  ncceBsarium 
aestimavit,  subiungit. 

Hecundus  est  de  doctrina  primi  raotus  et  his.  quae  sibi  de 
stellig  fixis  hoc  loco  dicenda  putavit. 

Tertius  de  motu  Soli*. 

Et  quia  experientia  eum  docuit  quantitatem  anni  ah  aequi- 
noctiis  numerati  ex  motu  etiam  stellarum  fixarnm  dependere,  in 
prima  huius  libri  parte,  vera  ratione  et  divina  profecto  solertia, 
motus  stellarum  fixarum  mutationesque  punctorum  solstitialium 
et  aequinoctialium  inquirere  ostendit. 

Quartus  liber  est  de  motu  Lunae  et  eclipsibus. 

Quintus  de  motibus  reliquorum  planetarnm. 

Sextus  de  latitudinibus. 

Priores  tres  libros  perdidici.  quarti  generalem  ideam  concepi, 
reliquorum  vero  hypotheses  primum  animo  complexus  sum. 
Quantum  ad  priores  duos  attinet,  nihil  tibi  scribendum  putavi; 
idque  partim  peculiari  quodam  meo  consilio,*  partim  quod  do- 


*  Dass  Rheticus  sagt,  er  habe  »peculiari  quadam  consilio«  Uber  die 
beiden  ersten  BUcher  des  Coppernicaniachen  WerkeB  in  der  »Narratio  Prima« 
keine  näheren  Mittheilungen  gegeben,  ist  wohl  einfach  dadurch  zu  erklären, 
dass  er  dieselben  flir  eine  »altem  narratio«  vorbehalten  hatte. 

Auch  Uber  die  Bewegungen  des  Mondes  und  der  Planeten  hatte  Rheti- 
cub  die  Absicht  »pecu  1  i arein  narrationem  instituere«,  wie  er  an  einer 
späteren  Stelle  seiner  »Narratio  Prima«  auBdrUcklich  angiebt  (Vgl.  den  Ab- 
druck in  der  Thorner  Säkular- Ausgabe  des  Werkes  "de  revolutionibus- 
S.  457). 


Digitized  by  Google 


I.  DIE  NAR RATIO  PRIMA. 


297 


ctrina  primi  motus  nihil  a  oommuni  et  recepta  ratione  discedit,  nisi 
qnod  tabula8  declinationum.  ascensionum  rectarum,  differentiarum 
ascensionalium  et  reliquas  ad  hanc  doctrinae  partem  pertinentes 
ita  de  integro  construxit,  ut  ad  observationes*  omnium  aetatum 
per  partem  proportionalem  accommodari  possint.  Quae  igitur  in 
tertio  libro  tradit  cum  hypothesibus  omnium  reliquorum  motnum, 
quantum  in  praesentiarum  pro  ingenii  mei  tenuitate  assequi  po- 
tuero,  tibi  Deo  dante  dilucide  recitabo. 

De  motibus  stellar  um  flxarum. 

Cum  D.  Doctor  praeceptor  meus  Bononiae  non  tarn 
discipuluB  quam  adiutor  et  testis  obse rvationum  doc- 
tissimi  Viri  Dominici  Mariae,  Romae  antem,  circa  an- 
num  Domini  1  500,  natus  annos  plus  minus  viginti 
Septem  Professor  mathematum  in  magna  scholasti- 
corum  frcquentia  et  Corona  magnorum  virorum  et  arti- 
ficum  in  hoc  doctrinae  genere,  deinde  hic  Varmiae 
suis  vacanB  studiis  summa  cura  observationes  anno- 
tasset,  ex  obser vationibus  stellarum  fixarum  elegit 
eam,  quam  anno  Doraini  1  525  de  Spica  Virginis  ha- 
buit.  Constituit  autem  eam  elongatam  fuisse  a  puncto  autum- 
nali  17  gradus  21  minuta  fere,  cum  ipsius  declinationem  me- 
ridianam  non  minorem  8  gradibua  40  minutis  deprehenderet. 
Deinde  conferens  omnes  observationes  auctorum  cum  suis  invenit 
anomaliae  revolutionem  seu  circuli  diversitatis  esse  completam, 
nosque  nostra  aetate  a  Tiraochare  usque  in  secunda  revolutione 


*  Im  Texte  ist  die  Lesart  der  editio  prineeps  wiedergegeben,  welche 
von  den  spätem  Herausgebern  ohne  ausreichenden  Grund  verlassen  ist. 
Mästlin  und  die  Warschauer  Ausgabe  hat  die  Worte  »ad  observationes«  in 
»observationibu»"  verändert;  in  der  Thorner  Ausgabe  ist  die  Präposition 
»ad«  weggelassen. 


2<>S 


SCHRIFTEN  VON  RHETK  TS. 


esse.  Quare  medium  motum  stellarum  fixarum  atque  aequationes 
diversi  niotus  gcomctrice  constituit.  Quia  cnim  Tiraocharis  ob- 
servatio  Spicae  anno  36  primae  periodi  Calippi  collata  cum  ob- 
§ervatione  anni  48  eiusdem  periodi  nos  docet,*  stellaB  illa  aetate 
in  72  annis  unum  gradum  processißße,  deinde  ab  Uipparcho  ad 
Menelauni  semper  in  centum  annis  unum  gradum  confecisse : 
constituit  apud  se.  Timocharis  observationes  in  postremum  qua- 
drantcm  circuli  divcrsitatis  incidisse.  in  quo  motu»  appamerit  me- 
dioeris diminutus;  in  tempore  autem  intermedio  inter  Hipparchum 
et  Menelaum  motum  diversitatis  fuisse  in  loco  tardissimo.  Si- 
quidem  Menelai  observationes  et  Ptolemaei  collatae  ostendunt  in  86 
anni«  per  unum  gradum  Stellas  tunc  motas,  quare  Ptolemaei  ob- 
servationes facta»  motu  anomaliae  existente  in  primo  quadrante. 
stellasque  tunc  motu»  motu  tardo  sive  aucto.  Porro  quia  a  Pto- 
leinaeo  ad  Albategnium  uni  gradui  66  anni  respondent,  atque 
nostrae  observationes  collatae  cum  Albategnii  osteudant  Stellas 
motu  diverso  iteruin  in  70  annis  unum  gradum  conficcre,  scd  ad 
alias  suas  in  Italia  babitas  observatio  ea,  quam  supra  dixi,  col- 
lata ostendit  Stellas  fixas  motu  diverso  in  100  annis  iterum  per 
unum  gradum  progredi :  Bole  quoque  clarius  est  a  tempore  Pto- 
lemaei ad  Albategnium  motum  diversitatis  terminum  mediocrem 
primum  praeteriissc,  totumque  quadrantem  medioeris  additi  et 
circa  Albategnii  tempora  fuisse  in  loco  summae  velocitatis.  Ab 
Albategnio  autem  ad  nos  tertiam  quadrantem  motus  diversi  esse 
absolutum.  et  intcrim  Stellas  progressas  motu  veloci  diminuto  al- 
terum  liinitem  medioeris  motus  praetergressum ,  et  nostra  aetate 
iterum  in  quartum  quadrantem  motus  medioeris  diminuti  anoma- 
liam  pervenisse,  proiude  iam  iterum  motum  diversum  tardissimum 
limitcm  appetere.  llacc  autem  l).  Praeceptor  ut  ad  certam  ra- 
tionem  redigeret .  quo  ordine  cum  omnibus  observationibns  con- 
sentirent,   eonstituit  motum   diversum  in  1717  annis  Aegyptiis 

•  V«l.  l'tolt'i«,  Alma*:.  VII.  4. 


Digitized  by  Google 


I.   DIE  KAKRATIO  PRIMA. 


•290 


compleri,  maximamque  aequationeni  70  fere  minutorum  motura 
autem  niedin m  stellarum  in  anno  Aegyptio  50  secundorum  fere 
esse,  atque  integram  motns  medii  fnturam  revolutionem  in  25  816 
annis  Aegyptiis.* 

De  anno  ab  aequinoctio  generalis  consideratio. 

Hanc  motuum  in  stellis  fixis  rationem  comprobant  etiam  an- 
nnae  quantitates  a  punctis  aequinoctialibus  observatae.  atque 
certo  constat,  quare  ab  Hipparcbo**  ad  Ptolemaeum  dies  integer 
minus  ^  diei  interciderit ;  ab  hoc  autem  ad  Albategnium  7  dies 
fere,  ab  Albatcgnio  ad  suas  observationes,  quas  anno  Domini  1515 
habuit,  dies  5  fere,  neque  haec  omnino  instrumentorum  vitio,  ut 
hactenus  creditum ,  »ed  certa  et  conscntienti  sihi  ubique  ratione 
fieri.  Quare  minime  ab  aequinoctiis  aequalitatem  mo- 
tus  sumendam,  sed  a  stellig  fixis,  ut  mirabili  con- 
sensu  omnium  aetatum  tarn  de  Solis  et  Lunae  quam 
de  rcliquorum  planetarum  motibus  observationes  tes- 
tantur. 

Quia  a  Timocbare  ad  Ptolemaeum  stellae  proccsserunt  motu 
tardissimo  solum  diei   quartac  super  365  dies,  a  Pto- 

lemaeo  autem  ad  Albategnium.   quia  veloces,  diei  qua- 

dranti   decedere  reeeptnm    est:    nostra  aetate  si  conferantur 


*  Vgl.  Copern.  de  rev.  orb.  cael.  III,  6,  Albatcgniu»  de  motu  stellarum 
cnp  27.  28;  Ptolein.  Almag.  III,  2. 

•*  In  der  editio  prineeps  Host  man  irrthilmlich  »a  Timochare«, 
welchen  Namen  auch  die  Thorner  Ausgabe  aus  Versehen  beibehalten  hat. 
Zwischen  Titnochares  und  Ptolemaeus  ist  ein  Zeitraum  von  mehr  als  4M» 
Jahren.)  —  Mäatlin  hat  für  Timochares  richtig  den  Namen  Hipparch's  sub- 
stituirt,  wie  derselbe  sich  auch  in  dem  betr.  Abschnitte  des  Werkes  -de 
revolutionibus«  iIII,  13}  vorfindet. 

Dass  die  Warschauer  Ausgabe  den  Namen  Hipparch's  von  Mastlin  über- 
nommen hat,  ist  selbstverständlich.  Dieselbe  hat  nämlich  —  was  hier 
nachträglich  ein  Air  allemal  hervorzuheben  ist  —  sich  ganz  an  Mästlin  s 
Textos-Recension  angeschlossen. 


Digitized  by  Google 


300 


SCHRIFTKN  VON  RHKTICÜ8. 


observationes  ad  Albategnii,  patet  deesse  quadranti  -fa  diei  par- 
tem.  Tardo  igitur  motni  maior  anni  quantitas  ab  aequinoctiis 
respondere  videtur.  veloci  minor,  decrescenti  velocitati  anni  aug- 
mentam ,  adeo  ut ,  si  accnrate  anni  quantitas  ab  aequinoctiis 
nostra  aetate  examinetur,  cum  Ptolemaeo  fere  itemm  consentiat. 
Proinde  statuendum  puncta  aequinoetalia  moveri  in  praecedentia. 
quemadmodum  in  Luna  nodos,  et  nequaquam  Stellas  secundum 
signorum  consequentiam  progredi. 

Imaginandum  itaque  fuit  esse  aequinoctium  medium,  quod 
procedat  a  prima  Stella  Arietis  orbis  stellati  aequali  motu  post- 
ponendo  Stellas  fixas.  et  utrinque  ab  hoc  aequinoctio  medio  ipsum 
aequinoctium  verum  motu  diverso  et  regulari  disccdere.  cuius 
tarnen  clongationis  semidiameter  70  minuta  non  multum  excedat. 
sicque  certam  et  quantitatis  anni  ab  aequinoctiis  rationem  singulis 
aetatibus  exstitisse  et  adliuc  hodie  deprehendi  possc;  praeterquam 
quod  haec  ratio  exactissime,  et  quasi  ad  minutum.  observationibus 
stellarum  fixaram  omnium  artificum  respondet. 

Ut  autem  liuius  rei  gustum  aliquem  tibi,  doctissime  D.  Schö- 
nere, praebeam,  en  computavi  tibi  praecessiones  aequinoctiorum 
vcras  ad  quaedam  observationum  tempora. 


Anno  Acgyprio 


Praccessio  vera 


Tempore 


Gr 


Min. 


203 

127 


■1 
I 


•24 


Timocharis 
Hipparchi 


l*€»Ht  nativitatcm  domini 


S80 
1070 
I.V2.r» 


IS 
19* 

27 


10 
37 
21 


40 


Ptolemaei 

Albategnii 

Arzahelis* 


■  IM«-  Kditio  princop*  hnt  irrrhOtntich  »12«.  Schon  Mästlin  hat  dafür 
di«  richtige  Zahl  -1»-  »ulwtitulrt 


I.  DIE  NABEATIO  PKIMA. 


301 


Ptolemaei  praecessio  subtracta  a  locis  stellarum  in  Ptolemaeo 
positis  relinquit,  quantum  a  prima  Stella  Arietis  distent.  Alba- 
tegnii  deinde  praecessio  addita  ostendit  verum  locum  observationis. 
Hoc  fit  in  omnibus  aliis  similiter.  Maxime  autem  baec  ad  amus- 
sim  observationibus  umuium  artificum  respondent,  ubi  etiam  siu- 
gula  annotantur  minuta,  vel  ex  declinationibus  positis  habentur, 
aut  ex  Lunae  motu  ad  maiorem  praecisionem  reducto,  ut  nostrae 
nos  docent  observationes  cum  Veterum  collatae.  Nam  neglectis, 
ut  vides,  aliquot  minutis,  partem  salteni  gradus  recitant  4  vel  J, 
vel  {  etc.  Haec  autem  motibus  absidum  plauetarum  non  satis- 
faciunt,  proinde  peculiarem  motum  eis  tribui  oportuit,  ut  patebit 
ex  Solis  theoria. 

C'aeterum  cum  deprehendisset  a  stellis  fixis  aequalitatem  motus 
sumendam,  investigavit  diligentissime  annum  sidereum.  quem  reperit 
CC'CLXV  dieram,  XV  minutorum,  XXIV  secuudorum  fere  esse  et 
perpetuo  fuisse.  a  quo  tempore  factas  observationes  constat.  Nam 
quod  referente  Albategnio  Babylonii  tria  secunda  plus  ponunt, 
Tbebit  unum  secundum  minus,  haec  sine  iniuria  vel  instrumentis  et 
observationibus.  quae,  ut  scis,  neutiquam  axpißisTotTat  esse  possunt, 
vel  diversitati  motus  Solis.  vel  etiam  quod  vetustissimi.  non  ba- 
bita  certa  eclipsium  ratione,  diversitates  aspectus  »Solis  in  obser- 
vationibus neglexeruut,  imputari  potest.  Nequaquam  tarnen  com- 
parandus  hic  error  totius  huius  temporis  a  Babyloniis  ad  nos 
cum  illo,  qui  est  22  secundorum  diei  inter  Ptolemaeum  et  Alba- 
tegnium.  Quod  autem  necesse  fuerit  inter  Hipparchum  et  Ptole- 
maeum diem  minus  ^  intercidere,  inter  hunc  et  Albategnium 
7  fere  deficere.  non  sine  summa  voluptate  ex  praedicta  mo- 
tuum  stellarum  ratione  et  ipsius  D.  Praeceptoris  de  motu  Solis 
tractatione  tibi,  Doctissime  D.  Schönere,  collegi,  ut  paulo  post 
videbis. 


302 


SCHRIFTEN  VON  K1IKTICU8. 


De  iuutaliouc  obliquitatis  eclipticae. 


Mutationem  maximae  declinationis  haue  rationem  habere.  D. 
Doctor  Praeceptor  ineus  reperit,  ut,  dum  motu«  diversitatiB  stella- 
rum  fixarum  semel  compleretur .  dimidia  obliqnitatis  contiu- 
geret.  Quare  et  integrum  mutatiouis  obliquitatis  revolutiouem  in 
IIIMCCCCXXXIIII  annis  Aegyptiis  fieri  constituit. 

Timocharis,  Aristarchi  et  Ptolemaei  temporibus  mutationem 
obliquitatis  iu  tardissima  variatione  fuisse  constat,  adeo  ut  imniu- 
tabilem  maximam  declinationem  crederent  Kemper  |-J  partes  cir- 
culi  magni.  Albategnius  post  hos  23  gradus  35  minuta  fere  sua 
aetate  prodidit.  Deinde  Arzahcl  post  cum  CXCfere  aunis  23  gradus 
34  miuuta.  Prophatius  ludaeus  ab  hoc  iterum  CCXXX  annis 
23  gradus  32  minuta.  Nostra  autem  aetate  nou  maior  23  gradi- 
bus  28{  minutis  apparct.  Proindc  cum  darum  sit,  in  CCCC 
annis  ante  Ptolemaeum  motum  mutationis  obliquitatis  tardissimum 
fuisse,  ab  hoc  vcro  ad  Albategnium,  per  DCCL  annos  fere,  de- 
crcvisse  per  17  minuta,  et  ab  Albategnio  ad  nos  in  DCL  annis 
saltem  per  7  minuta:  seqnitur  mutationem  obliquitatis  fieri,  quein- 
admodum  planctarum  ab  ccliptica  discessus,  motu  quodam  libra- 
tiouis  seu  iu  lineam  rectam,  cuius  est  in  medio  velocissimum 
esse,  circa  extrema  tardissimum.  Fuit  igitur  polus  aequinoctialis 
seu  eclipticae  circa  Albategnii  tempora  in  medio  fere  huius  libra- 
tionis  motu,  hoc  autem  seculo  circa  alterum  terminum  tardissi- 
mum, quo  in  loco  maxima  unius  poli  ad  alterum  fit  appropin- 
quatio.  Scd  supra  posuimus  per  motum  aequinoctialis  salvari 
motus  stellarum  fixarum  et  diversitatem  annuae  quantitatis  ab 
aequinoctiis,  et  huius  poli  sunt  vertices  terrae,  a  quibus  poli  ele- 
vationes  sumuntur.  Vides  igitur,  ut  tc,  doctissime  D.  Schönere, 
obiter  moneam,  quales  hypotheses  seu  theorias  motuum  observa- 
tiones  exigant,  verum  adhuc  clariora  testimonia  audies. 

l'orro  assumit  D.  Praeeeptor  miniinam  obliquitatem  23  gra- 


1.   DIE  NAKUATIO  I'HIM A. 


303 


dus  28  minutn  futurum,  cuius  ad  maxiniam  sit  differentia  24  nü- 
nutorum.  Ex  bis  constituit  geometrice  tabulam  niinutorum  pro- 
portional i  um,  ut  luaxiina  eclipticae  obliquitas  inde  ad  omues  aetates 
elici  possit.  Sic  fuere  minuta  proportioualia ,  tempore  Ptoleinaei 
5S.  Albategnii  24,  Arzahclis  15.  nostra  aetate  1;  bis  ad  24  mi- 
nuta differentiae  facta  parte  proportionali  patet  mutationis  obli- 
quitatis  certam  regulam  esse  deprebensam. 


De  eccentricltate  et  motu  apogii  solis. 

In  Solis  motu  cum  circa  aimi  fluxam  instabilemque  quanti- 
tatem  omnis  difficultas  versetur,  prius  de  apogii  et  eccentricitatis 
mutatione  dicendum,  ut  omncs  causas  inaequalitatis  anni  adstru- 
amus,  quas  tarnen  reguläres  et  certas  ostendit  D.  I*raeceptor  as- 
sumptis  theoriis  ad  hoc  accommodatis.  Cum  Ptolcmaeus  statuerct 
apogium  Solis  fixum,  maluit  vulgatam  recipere  opinionem  quam 
suis  credere  observatiouibus,  quae  parum  fortassis  a  vulgata  dif- 
ferebant,  sed  ut  ccrta  tarnen  coniectura  ex  ipsius  uarratione  eli- 
citur,  constat  eccentricitatem  circa  iiipparchum.  nempc  per  CC 
ante  ipsum  annos,  talium  partium  417  fuisse,  qualium  quae  ex 
centro  eccentrici  est  10,000.  Ptolemnei  autem  aetate  earundem 
414,  Arzahelis  cui  }K)tiorem  fi dem  etiam  Regiomontanus  noster 
tribuit)  ex  maxima  aequationc  340  fere  fuisse  constat,  sed  nostro 
tempore  323.  siquidem  maxiniam  aequationeni  non  maiorem  1 
gradu  :>o^  miuutis  se  dcprehendere  D.  Praeceptor  affinuat. 

Deinde  cum  diligentissime  perpcnderet  motus  absidum  Solis 
et  rcliquorum  planetarum,  primum  inveuit,  ut  etiam  ex  pracdictis 
vides,  peculiaribiiB  motibus  absidas  sub  spbaera  stellarum  tixarum 
procedere,  ncque  plus  convenire,  ut  uuo  motu  apparentes  motus 
stellarum  fixarum  et  absidum  nec  non  mutationis  obliquitatis  ab 
una  causa  dcpendere  affirmcmus,  quam  si  quis  vestrorum  artifi- 
cum.  qui  Tou;  aurojiotTou;  plauotarum  motus  referunt.  uua  eadcm- 


Digitized  by  Google 


304 


8CHBIFTKN  VON  BHETICÜ8. 


que  machinatione  singulorum  planetarum  motus  et  apparentias  ef- 
fingere  conetur,  aut  quis  pedem,  manum  et  linguam  ab  eodem 
musculo  et  vi  niotrice  eadem  suas  omnes  actiones  perficere,  de- 
fendendum  praesumeret.  Attribuit  itaque  D.  Praeceptor  apogio 
Soli»  duos  motu s,  medium  scilicet  et  difterentem,  quibus  sub 
octava  sphaera  moveatur.  His  aecedit,  quod.  cum  aequinoctiuiu 
verum  aequali  et  diverso  motu  in  antecedentia  signorum  moveatur. 
Solis  et  reliquorum  planetarum  apogia.  quemadmodura  stellae  fixae, 
postponantur.  Quare  ut  omnium  aetatum  observationes  consen- 
tienti  «ibi  invicem  lege  respondereut ,  tres  istos  motus  a  se  invi- 
cem  disceruere  eoactus  est. 

Haec  ut  intelligas,  assumas  maximam  eccentricitatem  417. 
minimam  321  futuram,  et  diflFereutia  sit  90  partium,  diameter 
scilicet  parvi  circuli,  in  cuius  circumferentia  ab  ortu  ad  occasum 
centrum  eccentrici  moveatur,  a  centro  igitnr  mundi  ad  centrum 
huius  parvi  circuli  369  partes  erunt.'  Omnes  autem  hae  partes, 
ut  mox  dictum  est,  talium  sunt,  qualium  qnae  ex  centro  eccen- 
trici  10,000  partium.  Hubes  machinationem,  quam  ex  tribus 
supra  recitatis  eccentricitatibus  investigavit,  simili  prorsus  ratioue, 
quemadmodum  cx  tribus  Lunae  eclipsibus  aequales  ipsius  motus 
Divino  certe  invento  corriguntur. 

Porro  statuit  centrum  eccentrici  revolutionein  conficere  aequali 
velocitate,  qua  et  omnis  mutationis  obliquitatis  diversitas  redit. 
Atque  haee  res  digna  profecto  est  summa  admiratione,  quod 
tauto  et  tarn  mirabili  consensu  perficiatur! 

Ante  nativitatem  Domini  LX  fere  annis  erat  inaxima  ec- 
centricitas,  atque  eodem  etiam  tempore  maxima  Solis  declinatio. 
et  qua  ratione  una,  simili  et  prorsus  non  alia  reliqua  quoque 
decrevit,  ut  saepius  maximam  mihi  in  varia  rerum  mearum  for- 


*  Der  Druckfehler  der  editio  prineeps  26U  st:Ut  8ü9,  ist  in  der  Tborner 
Ausgabe  stehen  geblieben,  trotzdem  er  bereits  durch  Mästlin  verbessert 
war.    Man  vergleiche  überdies  de  revol.  orb.  cael.  III,  21. 


I.   DIE  NARRATIO  PRIMA. 


305 


tuna  hic  et  item  alibi  id  generis  naturae  lusus  mitigationem  ad- 
ferant  aegrnmqae  animam  suavissime  leniant. 

Ad  motura  eccentrici  monarchias  mundi  matari. 

Addam  et  vaticinium  aliqnod.  Omnes  monarchias  incepisse 
videmus,  cum  centrum  eccentrici  in  aliquo  insigni  huius  parvi 
circuli  loco  fuit.  Sic  cum  Solis  esset  maxima  eccentricitas,  Ro- 
manum  Imperium  ad  Monarchiam  declinavit,  et  quemadmodnm 
illa  decrevit ,  ita  et  hoc  tanquam  consenescens  defecit  atqne 
adeo  evanuit.  Cum  perveniret  ad  quadrantem  terminumqne  me- 
diocrem, lata  est  lex  Mahometica;  incepit  itaque  alind  magnum 
imperium  et  velocissime  ad  motus  rationem  crevit,  dum  in  cen- 
tum  annis,  cum  minima  futura  est  eccentricitas.  hoc  quoque  im- 
perium suam  conüciet  periodum,  ut  iam  circa  ista  tempora  in 
summo  sit  fastigio,  a  quo  aeque  velociter,  Deo  volonte,  lapsu 
graviore  ruet.  Gentro  autem  eccentrici  ad  alterum  terminum  me- 
diocrem perveniente.  speramus  ad  futurum  Dominum  nostrum 
Jesum  Christum.  Nam  hoc  in  loco  circa  creationem  mundi 
fuit;  neqne  multum  discrepat  haec  computatio  a  dicto  Eliae,  qui 
Divino  instinctu  mundum  VIM  tantum  annos  duraturum  vatici- 
natus  est,  quo  tempore  duae  fere  revolutiones  peraguntur.  Ita 
apparet  hunc  parvum  circulum  verissime  Rotam  illam  Fortunae 
esse,  cuius  circumactu  Mundi  monarchiae  initia  sumant  atqne 
mutentur.  In  hunc  enira  modum  summae  totius  historiae  Mundi 
mutationes  tanquam  hoc  circulo  inscriptae  conspiciuntur.  Porro 
qnalia  illa  imperia  esse  debuerint,  aequisne  legibus  an  tyrannicis 
constituta,  quomodo  ex  magnis  coniunctionibus  et  aliis  eruditis 
coniecturis  deprehendatur,  a  te  brevi,  Deo  volente,  coram  audiam. 

Porro  dum  centrum  eccentrici  descendit  versuB  centrum  uni- 
versi,  consentaneum  est,  centrum  parvi  circuli  secundum  signorum 
consequentiam  singulis  annis  Aegyptiis  per  25  fere  secunda  pro- 
cedere.    Et  quia  centrum  eccentrici  a  summa  distantia  in  antece- 
n.  20 


300 


SCHRIFTEN  VON  RHETICUS. 


dentia  movetur,  aequatio  respondens  motui  anomaliae  temporis 
propositi  a  medio  motu  subtrahitur,  donec  semicircnlus  comple- 
atur;  in  reliquo  vero  additur.  ut  versus  apogii  motus  habeatur. 

Maxima  autem  aequatio  inter  apogium  verum  et  medium 
geometrice,  ut  convenit,  ex  praedictis  deducta  est  7  graduum  24 
minutorum;  reliquae,  ut  fieri  solet,  pro  ratione  centri  eccentrici 
in  hoc  parvo  circulo  sunt  constitutae.  Motum  diversum  certum 
habemus,  quia  sunt  tria  loca  data;  de  medio  motu  est  aliqua 
dubitatio,  quia  non  habemus  ad  illa  tria  loca  veram  apogii  Solis 
8ub  ecliptica  positionem,  idque  propter  errorem,  qui  inter  Alba- 
tegnium  et  Arzahelem  incidit,  ut  refert  Regiomontanus  noster 
Lib.  III  in  propositione  XIII  Epitomes. 

Albategnius  nimis  libere  abutitur  mysteriis  astronomiae,  ut 
multis  in  locis  videre  est.  Si  hoc  in  constitutione  apogii  Solis 
quoque  fecit,  ut  demus  sane  eum  certum  tempus  aequinoctii  ha- 
buisse,  quia  tarnen  impossibile  est,  ut  etiaui  Ptolemaeus  testatur. 
solstitiorum  tempora  praecise  instrumentis  constituere,  siquidem 
unum  minutum  declinationis ,  quod  certe  facile  sensom  effugit, 
nos  quatuor  fere  gradibus  hoc  loco  defraudare  potest,  quibus 
quatuor  respondent  dies:  —  quomodo  potuit  locum  apogii  solis 
constituere?  Si  processit  per  loca  eclipticae  intermedia,  ut  pro- 
positione XIIII  eiusdem  tertii  Regiomontanus  tradit,  parum  certiori 
argumento  usus  est.  Quod  ergo  erraverit,  sibi  imputet.  qui  eo- 
lipses  elegit  non  circa  apogium,  sed  circa  longitudines  medias  ec- 
centrici Solis  contingentes,  ubi  apogium  Solis  per  sex  gradus  a 
vero  ipsius  loco  collocatum  nullum  notabilem  in  eclipsibus  erro- 
rem inducere  potuit. 

Arzahel  referente  Regiomontano  402  observationes  se  ha~ 
buisse  gloriatur,  et  ex  hoc  apogii  locum  constituisse.  Concediinus 
ista  diligentia  veram  quidem  eccentricitatem  reperisse;  sed  cum 
non  pateat,  eum  eclipses  Lunae  circa  absidas  Solis  adhi buisse 
in  consilium,  nihil  magis  eis  assentiendum  apparet  in  summae 
absidis  constitutione  quam  Albategnio.    Hic  vides,  quanto 


I.  DIE  NARRATIO  1>RIMA. 


307 


cum  labore  D.  Praeceptori  enitendum  fuerit,  ut  me- 
dium apogii  motum  constitueret.  Ipse  per  XL  fere 
annos  in  Italia  et  bic  Varmiae  eclipses  et  motum 
Soli 8  observavit,  atque  elegit  banc  observationem ,  qua 
constituit  anno  Domini  MDXV  apogium  Soli»  6f  Cancri  gra- 
dus  obtinuisse.  Deinde  omnes  eclipses  in  Ptolemaeo  exa- 
minans  et  ad  suas,  quas  ipse  diligentissime  observavit,  con- 
ferens  medium  apogii  annum  motum,  a  stellis  quidem  fixis  25 
fere  secundorum,  ab  aequinoctio  autem  medio  1  minuti  15  se- 
cundorum  fere  esse  constituit.  Atque  hac  ratione  per  utrumque 
motum  medium  et  diversum,  vera  praecessione  adbibita,  colligitur, 
quod  versus  apogii  locus  ab  aequinoctio  vero  Uipparcbi  quidem 
tempore  in  63  gradibus  fuerit,  Ptolemaei  64|,  Albategnii  76|, 
Arzahelis  82,  nostra  autem  aetate  cum  experientia  omnia  con- 
sentire.  Haec  profecto  melius  conveniunt  quam  Alfonsina,  qui- 
bus  apogium  Solis  in  12*  Geminorum  Ptolemaei  tempore  fuisse 
constituitur ,  nostro  in  principio  Cancri;  ad  Arzahelis  sententiam 
nos  duobus  gradibus  propius  accedimus.  Albategnii  loci  apogii 
iuxta  illos  computatio  1  gradu  superat,  nos  ab  eo  non  immerito 
6  gradibus  deficimus.  Nam  D.  Doctor  Praeceptor  mens 
minime  a  Ptolemaeo  et  suis  observationibus  disce- 
dere  potest,  tum  quia  suas  oculis  suis  vidit  et  deprendit, 
tum  etiam,  quia  cernit  summa  diligentia  et  per  eclipses  Solis 
Lunaeque  motus  Ptolemaeum  ad  amussim  examinasse  certos- 
que,  quoad  eins  fieri  potuit,  constituisse.  Quod  autem  ab  eo 
uno  gradu  fere  differre  cogimur ,  id  nos  motus  apogii ,  quod 
ipse  fixum  putavit,  edocuit,  quare  et  minorem  hoc  in  loco  exa- 
minandi  curam  adhibuit. 

Habes,  quae  sit  D.  Praeceptoris  mei  de  motu  Solis  sententia. 
Composuit  itaque  tabulas ,  quibus  omni  tempore  proposito  verum 
locum  apogii  Solis,  veram  eccentricitatem  verasque  aequationes, 

*  Müstlin  hat  für  »Solis  in  18«  eingesetzt  »Solis  in  18  cum  dividio«. 

20* 


:*08 


SCHRIFTEN  VON  RHETK'US. 


aequales  SoliB  motns  ad  Stellas  fixas  et  aequinoctia  media,  unde 
verum  Solis  locum  correspondentem  cum  omniura  aetatum  obser- 
vationibus  colligat.  Hinc  manifestum  est,  tabulas  Hipparchi,  Pto- 
lemaei,  Theonis,  Albategnii,  Arzahelis,  et  ex  his  aliqua  ex  parte 
conflatas  Alfonsinas,  temporaneas  solummodo  esse  et  ad  summum 
CC  annos  durare  posse,  donec  videlicet  notabilis  diversitas  quan- 
titatis  anni,  eccentricitatis,  aequationis,  etc.  contingat;  id  quod 
simili  certa  ratione  in  motibus  et  apparentiis  reliquorum  plane- , 
tarum  accidit.  Non  immerito  igitur  D.  Doctoris  praecep- 
toris  mei  Astronomia  perpetua  vocari  poterat,  ut  om- 
nium  aetatum  observationes  testantur,  et  procul  dubio 
posteritatis  observationes  confirmabunt !  Caeterum  mo- 
tus  suos  et  loca  absidum  a  prima  Stella  Arietis  computat,  cum 
a  stellis  fixis  motuum  sit  aequalitas ;  deinde  praecessione  vera  ad- 
dita,  quantum  singulis  aetatibus  vera  planetarum  loca  ab  aequi- 
noctio  vero  distiterint,  colligit  et  constituit. 

Quod  si  talis  paulo  ante  nostram  aetatem  rerum  coelestium 
doctrina  exstitisset,  nullam  Picus  in  octavo  et  nono  libro  occa- 
sionem,  non  solum  astrologiam,  sed  et  astronomiam  impugnandi 
habuisset.*  Ipsi  enim  in  dies  videmus,  quemadmodum  notabiliter 
a  veritate  communis  calculus  discrepet. 

(Juantitatis  anni  ab  aequinoctiis  specialis  consideratio. 

Plerique  in  emendatione  Calendarii  diversas  etiam  quanti- 
tates  anni  ab  auctoribus  constitutas,  sed  confuse  enumerant 
neque  quicquam  determinant,  quod  certe  mirum  in  tantis  mathe- 
maticis. 

*  Der  bekannte  Pico  von  Mirandola  hatte  seine  Angriffe  gegen 
die  Astrologie  und  Astronomie  bereits  ein  halbes  Jahrhundert  vor  dem  Er- 
scheinen der  »Narratio  prima«  veröffentlicht;  wir  sehen  aus  dem  Citate  des 
Rheticns  jedoch,  dass  das  Ansehen  dieses  gelehrten  »monstrum  sine  vitio«, 
wie  ihn  Scaliger  nannte,  noch  lange  nach  seinem  Tode  (+  1494)  nachwirkte. 


I.  DIE  NARRATIO  PRIMA.  3(H) 


Vides  autem,  doctissime  D.  Schönere,  quatuor  ex  praedictis 
causas  inaequalis  motus  Soüb  ab  aequinoctiis :  inaequalitatem 
praecessionis  aequinoctiorum,  inaequalitatem  motus  Solis  in  ec- 
lijitica,  decrementnm  eccentricitatis,  denique  apogii  duplici  de 
causa  progressum,  quare  et  iisdem  de  causiB  annum  ab  aequinoo- 
tii8  minime  aeqaalem  esse  posse.  Ptolemaeo  quidem  facile  ig- 
nosci  potest,  quod  aequalitatem  ab  aequinoctiis  sumendam  posuit, 
cum  Stellas  fixas  in  consequentia*  moveri,  locuraque  apogii  fixum 
statueret,  neque  eccentricitatem  Solis  decreBcere;**  quomodo 
autem  alii  se  excusare  velint,  ego  non  video.  Etsi  namque  con- 
cederemns  eis,  Stellas  et  apogium  Solis  eodem  motu  in  signorum 
consequentiam  ferri,  nibilque  propterea  de  tempore  ab  aequinoctio 
vero  in  rei  veritate  mutari,  sed  potius  propter  instrumentorum 
defectum,  omnem  quod  tarnen  dicere  nostra  aetate  foret  abeur- 
dissimum  diversitatem  contingere,  siquidem  apogii  Solis  progressus 
parum  admodum  quantitatem  anni  mutat;  tarnen  non  ideo  se- 
quetur,  Solem  regulariter  ad  aequinoctium  verum  Semper  aequali 
tempore  redire,  quemadmodum  Lunam  dicimus  regulariter  ab 
apogio  medio  epicycli  elongari,  ad  idemque  aequali  tempore 
reverti,  ut  doctissimus  Marcus  Beneventanus  ex  Alphonsinorum 
sententia  refert.  Nam  cum  certe  eccentricitatem  Solis  non  possi- 
mus  negare  non  mutari,  ipsi  viderint,  quomodo  affirment,  propter 
mutationem  anguli  diversitatis  a  motu  medio  anni  quantitatem 
ab  aequinoctio  observatam  non  mutari.  Ego  profectorei- 
publicae  et  studiosis  omnibus,  quibus  D.  Doctoris 
Praeceptoris  mei  labor  profuturus  est.  plurimum  gra- 
tulor,  quod  nos  certam  diversitatis  anni  rationem 
habeamus ! 


*  Mäatlin  hat  noch  hinter  «conseqaentia«  zur  Erläuterung  -aequ»lit«r 
eingeschoben. 

*•  Auch  hier  hat  Mästlin  hinter  »decrescere« ,  um  den  Satz  klara  zi 
machen,  die  Worte  «deprehendere  posBet*  hinzugefügt. 


310  SCHRIFTEN  VON  RHETICU8. 

Sed  nt  haec  omnia  facilius  animo  perspicias,  doctissime  D. 
Schönere,  en  tibi  ob  oculos  idem  in  numeris  propono,  nt  his  de- 
nique.  quae  snpra  promisi,  respondeam. 

Sit  Sol  in  puncto  vernalis  aequinoctii  medii,  quod  tempore 
observationis  aequinoctii  autumnalis  ab  Hipparcho  factae,  anno 
ante  nativitatem  Domini  CXLVII,  tribus  gradibus  29  minutis  pri- 
mam  stellam  Arietis  praecedebat.  Sol  procedat  ab  eodem  puncto 
octavae  sphaerae,  ut  in  anno  sidereo  scilicet  365  diebus,  15  mi- 
nutis, 24  secundis  fere)  ad  idem  punctum  revertatur.  Quia 
autem  aequinoctium  medium  in  anno  sidereo  Soli  procedit  obviam 
per  50  fere  secunda,  sit  ut  Sol  prius  ad  punctum  vernale  medium 
perveniat,  quam  ad  locum,  unde  digressus  fuit ,  ubi  videlicet  Sol 
et  aequinoctium  medium  in  eodem  eclipticae  puncto  coniuncti 
erant.  Minor  igitur  annus  ab  aeqninoctio  medio,  quam  sidereus, 
qui  ex  nostris  bypothesibus  365  dierum.  14  minutorum  34  secun- 
dorum  fere  esse  colligitur.  Sed  si  inquiramus,  quot  dies  et 
partes  diei  respectu  aequinoctii  medii,  in  CCLXXXV  annis,  qui 
sunt  inter  Hipparcbum  et  Ptolemaeum,  excrescant,  inveniemus 
LX1X  dies  IX  minuta  fere :  deficerent  itaque  11  dies  VI  minuta, 
si  singulis  annis  quartam  diei  partem  excrescere  assumamus. 
Perpendamus  igitur  et  reliquas  causas,  donec  unura  tantum  diem, 
minus  diei  desiderari  reperiamus.  Tempore  observationis  Hip- 
parcbi  aequinoctium  verum  praecedebat  aequinoctium  medium  se- 
cundum  signorum  antecedentiam  21  minutis  eclipticae  stellatae 
fere,  in  quo  puncto  tunc  Sol  erat,  sed  tempore  Ptolemaei  seque- 
batur  aequinoctium  verum  ipsum  medium  47  fere  minutis.  Igitur 
cum  Sol  tempore  Ptolemaei  pervenisset  ad  21  minutura  ante 
punctum  aequinoctii  medii,  ubi  Hipparchi  tempore  aequinoctium* 
verum  reliquerat,  non**  erat  aequinoctium,  neque  cum  pervenit 


*  Die  Editio  prineeps  liest  «aequiiiocti  alem  verum«.  In  den  Text  ist 
Mästlin's  Verbesserung  »aequinoctium«  aufgenommen,  welche  sich  in  allen 
späteren  Ausgaben  gleichfalls  findet. 

MäBtlin  hat  statt  »non«  das  bezeichnendere  »non dum-  gewählt. 


Digitized  by  Google 


I.   DIE  NAKRATIU  PRIMA. 


311 


ad  aequinoctium  medium,  sed  postquam  illad  per  47  minuta 
transcendit  in  centrura  terrae,  ut  Plinius  loquitur,*  incidit  in 
locum  vide licet  aeqninoctii  veri.  Fnerunt  igitur  Soli  1  gradus  8 
minuta  ascendenda,  quem  arcum  motu  vero  1  die  8  minutis  con- 
fecit.  Hoc  servo  ad  latus  et  perpendo,  quantum  angulus  diver- 
sitatis  hoc  in  loco  decreverit,  et  invenio  illi  unum  fere  minutum 
diei  correspondere.  Patet  itaque  diebus  ab  aequinoctio  medio 
computatis  tempus  1  diei  9  minutorum  accedere.  quare  et  reete 
Ptolemaeum  prodidisse  inter  suam  et  Hipparchi  observationem 
a  vero  aequinoctio  ad  verum  CCLXXXV  annos,  LXX  dies, 
XVIII  minuta  esse:  proinde  et  LVII  diei  minuta  deficere, 
quod  etiam  ex  substractione  1  diei,  9  minutorum  de  2  die- 
bus, 6  minutis,  supra  respectu  aequinoctii  medii  desideratia 
innotescit. 

Verum  dicamus  de  defectu  7  die  mm  inter  Ptolemaeum  et 
Albategnium,  quod  ideo  est  illustre,  quia  maius  est  temporia 
intervallum ,  nempe  DCCXLIII  annorum ,  quare  et  omnes  causae 
magis  erunt  conspicnae.  Tempore  Ptolemaei  aequinoctium  medium 
praecedebat  ipsam  primam  stellam  Arietis  7  gradibus  28  fere 
minutis  in  signorum  antecedentiam.    Aequinoctio  autem  medio 
subinde  soli  obviani  eunte,  ut  dictum,  factum  est,  ut  in  annis  in- 
termediis  inter  Ptolemaeum  et  Albategnium  CLXXX  dies,  14  mi- 
nuta fere  per  additamenta  respectu  aequinoctii  medii  excreacerent. 
Deficient  igitur  V  dies,  31  minuta,  si  tempus  ad  aequinoctium  me- 
dium, ad  id  eonferamus,  quod  exsultat,  cum  in  quatuor  annis  unus 
dies  colligitur.    Caeterum  Sol  tempore  Ptolemaei  aequinoctium 
verum  in  47  minutis  post  aequinoctium  medium  in  signorum  con- 
sequentiam  reliquerat;  Albategnii  autem  aetate  aequinoctium  verum 
in  22  minutis  ante  aequinoctium  medium  in  signorum  antece- 
dentiam erat.    Prius  igitur  Sol  ad  aequinoctium  verum  quam  ad 


*  Plin.  hist.  nat.  lib.  II,  cap.  19. 


312  SCHRIFTEN  VON  RHETICU8. 

medium,  vel  ubi  aequinoctium*  verum  reliquerat,  venit,  quod  est 
contrarium  priori  exemplo.  Quantum  itaque  temporis  uni  gradui 
9  minutis  respondebit,  tantum  de  diebus  respectu  aequinoctii 
medii  decedet  et  residuo,  nempe  V  diebus  XXXI  minutis,  accedet, 
et  qnia  eodem  modo  cum  differentia  anguli  diversitatis  propter 
eccentricitatis  decrementum,  cui  30  diei  minuta  respondent, 
agendum ,  unus  dies  XXX  minuta  propter  mutationem  anguli 
diversitatis  et  inaequalem  praecessionis  motum  reliquis  dnabus 
inaequalis  motus  Solis  causis  admixtis  tempore  mediocri  decedent, 
et  additamentum  verum  a  tempore  Ptolemaei  ad  Albategnii 
observationis  tempus  CLXXVIII  dierum  XLIIII  minutorum 
exibit.  Sed  idem  decrementum  adiunctum  V  diebus  XXXI 
minutis  monstrat  VII  dies  et  1  minutum  excidisse,  quod  osten- 
dendum  erat.** 

Tantae  molis  erat  tali  ratione  stellarum  fixarum  et  Solis 
motus  restituere,  quo  ex  motuum  eorum  coliigantia  vera  annuae 
quantitatis  ab  aequinoctiis  ratio  colligi  posset.  Regnum  ita- 
que in  astronomia  doctissimo  Viro  D.  Praeceptori  meo 
Dens  sine  fine  dedit,  quod  Dominus  ad  astrono- 
micae  veritatis  restaurationem  gubernare,  tueri  et 
augere  dignetur!  Amen! 

Statui  tibi  breviter,  doctissime  D.  Schönere,  integram  tracta- 
tionem  motus  Lunae  et  reliquorum  planetarum,  quemadmodum 
stellarum  fixarum  et  Solis  conscribere,  ut,  quae  utilitates  ex  D. 
Praeceptoris  libris  ad  studiosos  mathematicae  totamque  posteri- 
tatem  veluti  ex  uberrimo  fönte  promanaturae  sint,  intelligas. 
Verum  cum  vidcrem  mihi  opus  in  praesentiarum  nimis  excrescere. 


•  Des  leichteren  Verständnisses  wegen  ist  auch  an  dieser  Stelle  statt 
■aequinoctialem«  die  Aeodernng  von  Mästlin  »aequinoctium«  substituirt. 

**  Mästlin  fügt  an  der  bez.  Stelle  einen  erläuternden  Zusatz  ein,  über- 
schrieben: -Schema  anomaliae  praecessionis  aequinoctiorum  et  inaequalis 
magnitudinis  anni  tropici«. 


Digitized  by  Google 


I.  DIE  NARRATIO  PRIMA. 


peculiarem  hac  de  re  Narrationem  instituendam  duxi.* 
Quod  igitur  bis  tanquam  praecurrere  viamque  praeparare  neces- 
sarium  putavero,  hoc  loco  expediam  et  hypothesibus  motus  Lunae  et 
reiiquorum  planetarum  generalia  quaedam  inspergam,  quo  et  de 
toto  hoc  opere  maiorem  spem  concipias,  et,  quae  eum  coggerit 
necessitas  ad  alias  assumendas  hypotheses  seu  theorias,  per- 
spicias. 

Cum  in  principio  noBtrae  Narrationis  praemiserim  D.  Prae- 
ceptorem  suum  opus  ad  Ptolemaei  imitationem  instituere,  mihi 
amplius  nihil  quaßi  relictum  esse  video;,  quod  de  ipsius  emen- 
dandi  motus  ratione  apud  te  praedicem.  Siquidem  Ptolemaei 
indefatigabilem  calculandi  diligentiam,  quasi  supra  vires  humanas 
observationum  certitudinem  et  vere  divinam  rationem  omnes 
motus  et  apparentias  perscrutandi  exequendique ,  ac  postremo 
tarn  ubique  ipsius  inter  se  consentientem  docendi  et  demonstrandi 
methodnm  nullus,  cui  quidcm  Urania  est  propitia,  satis  admirari 
et  praedicare  potest. 

In  hoc  autem  eo  D.  Praeceptori  meo  maior  quam  Ptolemaeo 
labor  incumbit,  quod  Seriem  et  ordinem  omnium  motuum  et  ajH 
pareiitiarum ,  quem  observationes  IDI  annorum  tanquam  prae- 
stantissimi  duces  in  latissimo  astronomiae  campo  explicant.  in 
certam  sibique  mutuo  consentientem  rationem  seu  harmoniam 
colligere  cogitur.  cum  Ptolemaeus  vix  ad  quartam  tanti  temporis 
partem  Veterum  observationes,  quibus  se  tuto  committeret,  haberet. 
Et  cum  diro  too  xpovou'  ver0  ^eo  et  Praeceptore,  legum  politiae 
coelestis  errores  astronomiae  nobis  aperiantur,  siquidem  insensi- 
bilis  vel  etiam  neglectus  error  in  principio  constitutionis  hypothe- 
sium,  praeceptorum  et  tabularum  astronomiae  procedente  tempore 
sese  aperit  aut  etiam  in  immensum  propagatur,  D.  Doctori  Prae- 
ceptori meo  uon  tarn  instauranda  est  astronomia 
quam  de  integro  exaedificanda.  Ptolemaeus potuitplerasque 


*  Vgl.  oben  S.  296  Anmerkung. 


314  SCHRIFTEN  VON  RHETICÜS. 

Veterum,  ut  Timocharis,  Hipparchi  et  aliorum  hypotheses  ad  Seriem 
omnis  diversitatis  motuum,  quae  sibi  ex  tantillo  Observation  um 
tempore  elapso  nota  erat,  satis  concinne  accomodare :  ideo  recte  et 
prudenter,  quod  et  plausibilius  erat,  eas  elegit  hypotheses.  quae  et 
rationi  nostrisque  sensibus  magis  consonae  esse  videbantur,  et 
quibus  summi  ante  eum  artifices  usi  fuernnt.  Cum  antem  oni- 
nium  artificum  observationes  et  coelum  ipsum  ac  matbematica 
ratio  nos  convincant,  quod  Ptolemaeo  et  commune»  hypotheses 
nequaquam  ad  perpetuam  sibique  invicem  consentientem  colli- 
gantiam  et  harmoniam  rerum  coelestium  demonstrandam  et  in 
tabula»  ac  praecepta  colligendam  sufficiant:  necesse  fnit.  ut  D. 
Praeceptor  mens  novas  hypotheses  excogitaret,  quibus  videlicet 
positis  tales  motu  um  rationes  geometricc  et  arithmetice  bona  con- 
sequentia  deduceret,  quales  Veteres  et  Ptolemaeus  oiim  tui  Osfa 
^uyr,;  2}AjxaTt  in  altum  elevati  deprehenderunt,  qualesque  hodie 
Veterum  vestigia  colligentibus  in  coelo  esse  diligentes  observa- 
tiones  edocent.  Sic  nempc  in  posterum  videbunt  studiosi,  quem 
Ptolemaeus  et  reliqui  veteres  auctores  usum  habeant  quo  eos 
hactenus  tanquam  ex  scholis  exclusos  revocent  et  in  pristinum 
honorem  veluti  postliminio  reversos  restituant.  Poßta  inquit: 
»Ignoti  nulla  cupido«.  Ideo  non  mirum,  quare  Ptolemaeus  hac- 
tenus cum  tota  Vetustate  in  tenebris  neglectus  iacuerit,  quemad- 
modum  procul  dubio  et  tu,  optime  D.  Schönere,  cum  aliis  item 
bonis  doctisquc  viris  sacpius  doluisti. 

De  Lunae  motibus  considerationes  generale»  cum  nons  eins 

hypothesibus. 

Katio  eclipsium  vel  unica  astronomiae  honorem  apud  imperi- 
tum  vulgus  tueri  videtur.  Haec  autem  quam  hodie  a  communi 
calculo  et  in  tempore  et  praedicenda  quantitate  discrepet,  in  dies 
videmus.    Cum  vero  accuratissimaB  Ptolemaei  et  aliorum  optiino- 


Digitized  by  Google 


I.  DIE  NARUATIO  PKIMA. 


315 


mm  auctorum  obscrvationes  minirae  in  constituendis  tabulis  astro- 
nomicis,  qnod  quosdam  facere  videmus,  tanquam  falsa«  et  repro- 
bas  reiicere  debeamus,  nisi  manifestum  aliqnem  arguente  aetate 
errorem  irrepsisse  deprehendamus.  Quid  enim  magig  est  humanuni 
quam  falli  nonnunquam  et  decipi  vel  etiam  specie  recti  praesertim 
in  difficillimis  ietis  rebus  abstrusissimis  et  nequaquam  obviis? 

In  Lunae  motu  demonstrando  assumit  D.  Praeceptor  mens 
buiu8modi  theorias  et  motuum  rationes,  quibus  veteres  excellen- 
tissimos  philosophos  minime  in  observationibus  suis  caecos  fuisse 
appareat.  Quapropter,  sicut  supra  anni  ab  aequinoctiis  sumpti 
augmentum  et  decrementum  reguläre  esse  ostendimus,  ita  ex  di- 
ligenti  quoque  Solis  et  Lunae  motuum  examinatione  deduci  po- 
tent, quae  singulis  aetatibus  verae  Solis,  Lunae  et  Terrae  a  se 
invicem  distantiae,  quave  ratione  diametri  Solis,  Lunae  et  umbrae 
diversis  temporibus  aliter  atque  aliter  repertae  fuerint,  ut  certa 
insuper  etiam  diversitatis  aspectuum  Solis  et  Lunae  ratio  ha- 
beretur. 

Regiomontanus  noster  libro  V  propositione  22  Epitomes  in- 
quit:  »Sed  mirum  est,  quod  in  qttadratura,  Luna  in  perigio  epi- 
cycli  existente,  tton  tanta  appareat,  cum  tarnen,  si  integra  luceret, 
quadruplam  oportet  et  upparere  ad  magnitudinem,  quae  apparet  in 
oppositione,  cum  fuerit  in  apogio  epicgclin.  Senserunt  et  idem  Ti- 
mochares et  Menelaus,  qui  Semper  in  observationibus  stellarura 
eodem  Lunae  diametro  utuntur.  Sed  et  D.  Praeceptorem  meum 
experientia  docuit,  diversitates  aspectus  et  quantitates  corporis 
Lunae  in  omni  ipsius  a  Sole  distantia  parum  vel  nihil  diffenre  ab 
iis.  quae  in  coniunctione  et  oppositione  contingunt,  ut  manifestum 
sit  Lunae  minime  talem,  ut  receptum,  eccentricura  tribui  posse. 
Ponit  itaque,  quod  Lunae  orbis  terram  adjaccntibus  elementis 
complectatur,  cuius  deferentis  centrum  sit  centrum  terrae,  super 
quo  aequaliter  centrum  epicycli  Lunae  deferens  feratur.  Illam 
autem  secundam  diversitatem,  quam  a  Sole  Luna  habere  videtur. 
ita  salvat. 


31b 


SCHRIFTEN  VON  H1IETICUS. 


Assumit  Lunae  corpus  epicyclo  epicycli  homocentrici  moveri, 
hoc  est  primo,  qui  fere  in  coniunctione  et  oppositione  apparef* 
epicyclo  alium  parum  Lunae  corpus  deferentem  epicyclum  affingit. 
proportionem  autem  diametri  primi  epicycli  ad  diametrum  secundi 
sicnt  1097  ad  237  esse  demonstrat.  Caeterum  talis  est  motuum 
ratio.  Circulus  declivis  suam,  ut  antehac,  motus  rationem  obtinet, 
nisi  quod  eiusdem  aequalitatem  a  stellis  fixis  habet.  Deferens,  qui 
et  concentricus,  movetur  regulariter  et  aequaliter  super  suo  centro 
(scilicet  terrae  similitcr,  aequaliter  et  regulariter  a  linea  medii 
motus  Solis  discedens.  Epicyclus  primus  ctiam  super  suo  centro 
uniformiter  parvi  et  secundi  epicycli  centrum  in  superiori  parte  in 
antecedentia,  in  inferiori  in  consequentia  deferendo  circumvolvitur. 
Ponit  autem  istum  motum  ab  apogio  vero,  quod  in  superiori  parte 
epicycli  primi  linea  ex  centro  terrae  per  centrum  eiusdem  in  cir- 
cumferentiam  eiecta  ostendit  aequalem  et  regulärem  esse.  Luna 
autem  in  circumferentia  parvi  et  secundi  epicycli  etiam  regulariter 
et  aequaliter  movetur  ab  apogio  vero  parvi  epicycli  discedens, 
quod  videlicet  a  linea  exeunte  a  centro  primi  epicycli  per  centrum 
secundi  in  ipsius  circumferentia  ostenditur.  Atque  huius  motus 
haec  est  regula,  ut  ipsa  Luna  bis  in  suo  parvo  **  epicyclo  in  una 
deferentis  periodo  revolvatur ,  quo  tarnen  in  omni  coniunctione  et 
oppositione  Luna  in  perigio  parvi  epicycli,  in  quadraturis  autem 
in  apogio  eiusdem  reperiatur.  Haec  est  machinatio,  seu 
hypothesis,  qua  D.  Praeceptor  omnia  praedicta  in- 
convenientia  excludit,  et  quam  omnibus  apparentiis 
satisfacere  ad  oculos  ostendit,  quemadmodum  etiam  ex  - 
tabulis  ipsius  est  colligcre. 


*  Mästlin  hat  den  Relativ-Satz  ganz  umgestaltet;  bei  ihm  lautet  der- 
selbe: «qui  fere  inUr  coniwtctione$  vrf  oppositione*  et  quadraturaa  mcdio  tem- 
pore appareU. 

*♦  Statt  wparvu*  hat  Mästlin  die  —  nicht  nOthige  —  Aenderung  in  «hoc 
minore«  vorgenommen. 


I.  DIE  NARRATIO  PRIMA. 


317 


Porro  doctiBsime  D.  Schönere,  quemadmodum  nos  hic  in 
Luna  ab  aeqnante  liberatoB  esse  vides  et  tali  insuper  theoria 
assumpta,  quae  experientiae  et  omnibus  observationibus  correspon- 
det,  ita  etiam  in  reliquis  planetis  aequantes  tollit,  tribuens  cuili- 
bet  trium  superiorum  unum  solummodo  epicyclum  et  eccentricnm, 
quorum  nterque  super  suo  centro  aequaliter  moveatur,  et  pares 
planeta  in  epicyclo  cum  eccentrico  revolutiones  faciat;  Veneri 
autem  et  Mercurio  eccentricnm  eccentrici.*  Qu  od  enim  pla- 
netae  directi,  stationarii,  retrogradi,  propinqui  et 
remoti  a  terra  et  cum  singulis  annis  conspiciuntur, 
per  alium  insuper,  quam  ex  superioribus  adstruitur, 
regulärem  telluris  globi  raotnm  fieri  posse  demon- 
strat,  qui  est,  ut  Sol  universi  medium  occupet,  terra 
autem  loco  Solis  in  eccentrico,  quem  Orbem  Magnum 
appellare  placuit,  circumferatur.  Atque  profecto  divini 
quiddam  est,  quod  ex  unius  terreni  globi  regularibus  et 
aequalibua  motibus  certa  rerum  coelestdum  ratio  dependere 
debeat! 

Principales  rationes,  quare  a  veterum  astronomorum  hypo- 

thesibus  recedendum  sit 

Primum  autem,  ut  terrae  mobilitate  apparentias  in  coelo 
plerasque  fieri  posse  aut  certe  commodissime  salvari  assumeret, 
eum  aequinoctiorum  indubitata  sicut  audivisti)  praecessio  et  ec- 
lipticae  obliquitatis  mutatio  induxit. 

Deinde,  quod  illa  eadem  eccentricitatis  Solis  diminutio  pari 
ratione  et  proportionabiliter  in  eccentricitatibus  reliquorum  plane- 
tarum  animadvertitur. 


*  An  der  bez.  Stelle  hat  Miistlin  eine  grössere  Textes-Aenderung  vor- 
genommen; er  hat  einen  ganzen  Satz  neu  eingeschoben  :  »Docet  tarnen,  quuti 
illorum  motu*  timiliter  per  eecentrum  eccentri  et  Horum   revoluttones  per  e<> 
centrepicyclos  tradi  poaeinU.    Quod  enim  etc. 


318 


SCUKlFrEJ?  VON  KHETICU8. 


Postea.  qnod  planetas  suorum  deferentium  centra  circa 
Solem,  tanquam  medium  universi,  habere  appareat. 

Sensisse  autem  et  idem  Vetustissimos  iPythagoricos  interim 
ut  taceam  vel  hinc  satis  liqaet,  quod  Plinius  ait,*  Venerem  et 
Mercurium  ideo  non  longius  a  Sole  quam  ad  certos  et  praefiuitos 
terminos  disccdere,  optimos  haud  dubie  auctores  secutus,  quia 
circa  Solem  conversas  absidas  habeant.  unde  et  medium  quoque 
Solis  motum  eis  accidere  oportuit. 

Cum  vcro  Maitis  cursum  inobservabilem  ait,  atque  praeter 
reliquas  in  motu«  Martis  emendatione  difficultates  dubium  non  sit, 
quin  maiorem  nonnunquam  quam  ipse  Sol  diversitatem  aspectus 
admittat,  impossibile  esse  videtur,  terram  mundi  medium  obtinere. 
Porro  ctsi  ex  Saturni  et  Jovis  in  matutino  vespertinoque  ortu  ad 
nos  habitudine  id  ipsum  hoc  facile  etiam  colligatur,  in  Maitis 
tarnen  diversitate  ortuum  praecipue  et  maxime  animadvertitur. 
Quia  enim  Maitis  sidus  obtusum  admodum  lumen  habet,  non 
adeo  sicut  Venus  aut  Jupiter  visum  decipit,  sed  pro  ratione  a 
terra  distantiae  magnitudinis  rautationem  refert.  Proinde  cum 
Mars  in  vespertino  ortu  Jovis  sidus  magnitudine  aequare  videatur, 
ut  non  nisi  igneo  fulgore  discernatur,  in  apparitione  autem  et 
occultatione  vix  a  secundae  magnitudinis  stellis  discerai  possit, 
sequitur  ipsum  proxime  ad  terram  vespertino  in  ortu  accedere, 
contra  in  matutino  quam  maxime  procul  abesse,  quod  certe  ra- 
tione epicycli  nullo  modo  contingere  potest.  Terrae  igitur  ad 
Martis  et  aliorum  planctarum  motus  restituendos ,  alium  locum 
dcputandum  esse  patet. 

Quarto.  hac  unica  ratione  commode  fieri  posseD. 
Praeceptor  videbat,  ut,  quöd  maxime  proprium  circularis 
motus  est,  omucs  revolutiones  circulorum  in  mundo 
acqualiter  et  regularitcr  super  suis  centris  et  non 
alicnis  moverentur. 

•  Plin.  bist.  nat.  II,  17. 


Digitized  by  Google 


I.  DIE  NABRATIO  PRIMA.  319 

Quinto,  cum  non  minus  mathematicis,  quam  medicis  statuen- 
dum,  quod  passini  Galenus*  inculcat:  »MrjSsv  eix^  t^v  <po3tv  £p- 
-raCeottai«»  et  »ou-ou;  eivat  tov  or^toupYov  rl\iw  3090V ,  0?  fi.?j  jxtav 
exaorov  tuiv  uro  autoo  ^s^ovoTuiv  eystv  t^v  ypetav,  aAAa  xal  Öuo,  xai 
Tf»st;  xai  tcAsioo;  zoXAaxi;«.  Quare,  cum  hoc  unico  terrae 
motu  infinitis  quasi  apparentiis  satisfieri  videre- 
mus,  Deo,  naturae  conditori,  eam  industriam  non 
tribucremus,  quam  communes  horologiorum  artifices 
habere  cernimus?  qui  studiosisaime  cavent.  ne  ullam  instru- 
mento  rotulam  inserant,  quae  aut  supervacanea  sit,  aut  cuius 
alia  paululum  mutato  situ  commodius  vicem  suppleat?  Et  quid 
D.  Fraeceptorem  moveret,  ut  tanquam  mathematicus  aptam  motus 
terreni  globi  rationem  non  assumeret?  cum  videret  talia  assumpta 
hypothesi  ad  certam  rerum  coelestium  doctrinam  constituendam 
nobis  unicam  octavam  sphaeram  eamque  immotam,  Sole  in 
medio  uniyersi  immoto.  in  motibus  vero  reliquorum  planetarum 
eccentrepicyclos  aut  eccentrecentricos  vel  epicycli  epicyclos 
sufficere? 

His  accedit,  quod  motus  terrae  in  suo  orbe  omnium  plane- 
tarum, excepta  Luna,  argumenta  conficiat,  quique  unus  solus 
causa  omnis  diversitatis  motus  esse  videatur.  quae  videlicet  in 
tribus  quidem  superioribus  a  Sole,  in  Venere  autem  et  Mercurio 
circa  Solem  apparet,  denique  et  hunc  motum  efficere,  ut  unica 
saltem  in  latitudinem  deferentis  planetae  deviatione  quilibet  pla- 
netarum sit  contentus,  sicque  principaliter  planetarum  motus  tales 
etiam  hypotheses  exigere. 

Sexto,  et  postremo,  hoc  maxime  D.  Doctorem  Praeceptorem 
meum  movit  quod  praecipuam  omnis  incertitudinia  in  astronomia 
causam  esse  videbat,  quod  huius  doctrinae  artifices  quod  venia 
divini  Ptolemaei  Astronomiae  parentis  dictum  volo  suas  theorias 


•  Rheticus  hat  hier  die  Rand-Bemerkung  beigefügt  »Haec  dicta  sunt 
in  libro  X  de  usu  partium«  (corporis  humanij. 


Digitized  by  Google 


320  SCHRIFTEN  VON  RHETICUS. 

et  rationee  motus  corpornm  coelestium  emendandi  parum  severe 
ad  illam  rcgulam  revocaverunt,  quae  ordinem  et  motus  orbium 
coelestium  absolutissimo  systemate  constare  admonet.  Ut  enim 
amplissime  suum  honorem  illis  (quemadmodum  par  est)  tribuamus, 
tarnen  optandum  nae  erat,  ut  in  harmonia  motu  um  constituenda 
musicos  fuissent  imitati,  qui,  chorda  una  vel  extensa  vel  remissa, 
caeterarum  omni  um  sonos  tamdiu  summa  cura  et  diligentia  adhi- 
bita  formant  et  attemperant,  donec  omnes  simul  exoptatum  refe- 
rant  concentum,  neque  in  ulla  dissoni  quicquam  annotetur.  Hoc, 
ut  de  Albategnio  interim  dicam,  si  in  suo  opere  secutus  esset, 
baud  dubie  et  hodie  omnium  motuum  rationem  certiorem  habere- 
mus.  Est  enim  verisimile  Alfonsinos  plurimum  ex  eo  desump- 
sisse,  atque  hac  unica  re  neglecta  aliquando  (si  modo  vera  fateri 
animu8  est  totius  astronomiae  niina  metuenda  fuisset.  In  com- 
munibus  astronomiae  principiis  erat  quidem  videre,  ad  medium 
Solis  motum  omnes  apparentias  coelestes  se  einigere,  totamque 
motuum  coelestium  harmoniam  pro  ipsius  moderamine  constitui 
et  conservari.  Unde  et  a  Veteribus  Sol  /opi^oc,  natu- 
rae  gubernator  et  Rex  dictus  est.  Sed  quomodo  hanc 
administrationem  gereret,  an  quemadmodum  Deus  totum  hoc  Uni- 
versum gubernat?  (ut  pulcherrime  Aristoteles  rcepl  xoojxou  depingit)  ; 
an  vero  ipse  totum  coelum  toties  peragrando,  nulloque  in  loco 
quietus,  Dei  in  natura  administratorem  ageret  —  nondum  videtur 
omnino  explicatum  absolutumque  esse.  Utrum  autem  horum  po- 
tius  assumendum  sit,  geometris  et  philosophis  [qui  mathematica 
quidem  tineti  sint)  determinandum  relinquo.  Siquidem  in  huius- 
modi  aestimandis  diiudicandisque  controversiis,  non  ex  plausibili- 
bus  opinionibus,  sed  legibus  mathematicis  in  quorum  foro  causa 
haec  dicitur  ferenda  est  sententia.  Prior  gubernationis  modus 
est  reiectus,  posterior  reeeptus.  D.  Doctor  autem  Praeceptor 
mens  damnatam  rationem  gubernationis  in  rerum  na- 
tura Solis  revocandam  statuit,  ita  tarnen  ut  reeeptae  etiara 
et  approbatae  suus  locus  relinquatur.    Videt  namque  neque  in 


ized  by  Google 


4 


I.  DIE  NARRATIO  PRIMA.  321 

humanis  rebus  esse  opus,  ut  Imperator  singulas  urbes  ipse  per- 
currat,  quo  suo  denique  munere  a  Deo  sibi  iraposito  defungatur, 
neque  cor  in  caput  T  aut  pedes  aliasque  corporis  partes  projrter 
animantis  conversationem  transmigrare ,  sed  per  alia  opyava  a 
Deo  in  hoc  destinata  officio  suo  praeesse. 

Deindc,  cum  statucret  medium  motum  Solis  talem  motum 
esse  oporterc,  qui  uon  tantnm  imaginationc  constaret,  ut  in  rc- 
liquis  quidem  planetis,  sed  haberet  causam  per  se,  cum  ipsum 
verissime  yopsurfjv  ojiio  xai  yopo;Tarrr(v  esse  appareret,  factum  est, 
ut  snam  sententiam  firm  am  nec  a  vero  abborrentem  comprobaret 
Nam  per  snas  hypotbeses  causam  efficientem  aequalis  motus  Solis 
geometrice  deduci  posse  sentiebat  et  demonstrari,  quare  iste  mc- 
dins  Solis  motus  in  omnibns  reliquorum  planetamm  motibus  et 
apparentiis  certa  ratione,  ut  in  singulis  apparet,  necessario  dc- 
prehenderetur,  atque  exinde  posito  telluris  motu  in  ecccntrico 
in  promptu  esse  certam  rerum  coelcstium  doctrinam,  in  qua  nihil 
inutandum,  quin  simul  totum  systema,  ut  consentaueum  erat,  de 
novo  in  debitas  rationes  restitueretur.  Huiusmodi  Solis  in  rerum 
natura  gubernationem  cum  ex  communibus  nostris  thenriis  ne 
suspicari  quidem  poteramus,  pleraquc  Vetcmm  Solis  e-xcojAta  tan- 
qnam  poetica  ncgligebamus.  Vides  itaque.  qualcs  ad  salvandos 
motus  hypotbeses  \).  l'raeecptorem  his  ita  constitutis  asHiuiiere 
oportuerit. 


Transltio  ad  enomeratlonem  noyarnm  hypothesium  totlns 

astronomlae. 

lnterrumpo  cogitationes  tuas,  clarisgime  Vir:  video  enim  te. 
dum  causas  reuovandarum  hypothesium  astronomiae  a  I).  Doc- 
tore  mco  excellcnti  doetrina  summoque  Studie»  indagatas  audis, 
animo  teenm  cogitarc,  quaenam  tandem  apta  renascentis  astro- 
nomiae hypothesium  futura  sit  ratio.  Ulud  autem  houiinum 
II  21 


fgitized  by  Google 


322  SCHRIFTEN  VON  RHKTIOUS. 

genus,*  quod  onmes  simul  stellaB  pro  suo  arbitrato,  haud  secus  ac 
iniectis  vinculis,  in  aethere  circumducere  conatur,  commiscrationc 
potius  quam  odio  esse  dignuni,  te  iuxta  cum  aliis  veris  raathe- 
maticis  omnibusque  viris  bouis  iudicare.  Cumque  haud  ignores. 
quem  locum  hypotheses  seu  thcoriae  apud  astronomos  habeant, 
et  in  quantum  mathematicus  a  physico  differat,  sentio  te  hoc 
quoque  statuere,  quo  observationes  ipsiusque  coeli  testimonia  tra- 
hunt  retrabuntque,  sequcndum,  omnemque  difficultatem  ferendo, 
Deo  duce,  matheraatica  et  indefatigabili  studio  comitibus,  supe- 
randam  esse.  Proinde  si  quispiam  ad  summum  principalemque 
finem  astronomiae  sibi  respiciendum  statuerit,  una  nobiscum  D. 
Doctori,  Praeccptori  meo,  gratias  habebit,  cogitabitque  et  ad  se 
Aristotelis  illud  pertinere,  ta;  piv  oov  axpißsrripa;  avotYxa;,  otav 
ti;  £ire-ruj(Tj,  tots  xaPlv  */£lv  tsx  toi;  eopi'axooot.**  Et  cum  nos  Ari- 
stoteles Calippi  et  suo  exemplo  confirmet**"  ad  causas  reuv  <?ai- 
vojiivcuv  assignaudas,  astronomiam,  prout  se  diversi  corporum  coe- 
lestium  motus  obtulerint,  instaurandam ,  neque  Averroem,  non 
satis  dementem  Ptoleniaei  Aristarchum,  si  modo  ad  physiologiam 
acquis  ocnlis  rcspicere  vclit,  acerbius  D.  l*raeceptoris  hypotheses 
excepturum  speraverim.  Tantum  abest,  ut  Ptolemaeum 
adeo  hypothesibus  suis,  si  ei  in  v itam  redire  daretur, 
addictum  et  adiuratum  putarim ,  ut  ad  certam  rcrum  coele- 
stium  doctriuam  cxacdificandam ,  nbi  regiam  viam  tot  seculorum 
ruiuis  im))editam  et  inviam  factam  deprehenderet,  non  aliud  insuper 
Her  per  terras  mariaque  inqnisiturus  esset,  cum  per  aera  aper- 
tumque  coelum  ad  optatam  mctam  minus  scandere  liceret.  Quid 
uamquc  de  isto  aliud,  cuius  hacc  sunt  vcrba,  statuerem?  »outs  ra 
ava:roO£UTa>;  uroTiDejxeva,  £av  axai  3ujx<fwTa  toi;  <paivopivoi;  x<xt<x- 


•  Die  editio  princeps  hat  an  dieser  Stelle  die  Raud -Bemerkung:  »ln- 
telligit  epieyelos  et  cecentrieos  negunteB«. 

•*  Lib.  11  de  caelo  (Randbemerkung  von  Rhedens). 

Libro  XII  Metaphys.  iRket.) 


Digitized  by  Google 


I.  DIE  NARRATIÜ  PRIMA. 


323 


Xap/favrjTai,  ymplz  b8oü  mo;,  xat  imoraasa»;  eopfjoftat  Sovtjtcu,  xav 
SoosxÖsto;  ^  b  Tpwro;  autaw  tt(;  xataXr^u);.  ereiOTj  xai  xattoXoo 
tuw  irptoTtuv  ap/tuv,  *j  ooosv  r)  ousspjiTjveotov  cpossi  to  cutiov.«* 

Quam  verccunde  autem  et  prudenter  Aristoteles  de  motu  um 
coelestiuni  doctrina  loquatur,  passini  in  eius  libris  videre  est. 
Et  ait  alibi**:  7reTrat8eojisvou  y*P  £otiv  eVi  tooootov  t  axpißs;  eri- 
Ctjtetv  xaO'  Ixaarov  fsvo;,  etp  ooov  73  Tob  7rpaY}i.aTo;  cpuoi;  sirtSe^sTai. 
Com  autem  tum  in  physicis,  tum  in  astronomicis  ab  effectibus  et 
Observation! bus  ut  plurimum  ad  principia  sit  processus,  ego  qui- 
dem  statuo  Aristotclcm,  auditis  novarum  hy]>othesium  rationibus, 
ut  disputationes  de  gravi,  levi,  circulari  latione,  motu  et  quiete 
terrae  diligentissime  excussit,  ita  dubio  procul  candide  confes- 
surnm,  quid  a  se  in  bis  demonstratum  sit,  et  quid  tanquam  prin- 
cipinm  sine  demonstratione  assumptum,  quare  et  D.  Doctori 
Praeceptori  meo  suffragaturum  crediderim,  utpote  cum  eonstet 
rectissime,  ut  fertur,  a  Piatone  dictum,  »tov  'ApwTOTsXea  rrj;  «Xt,- 
tteto;  eivat  <ptXo3o?ov«.  Contra,  si  in  durissima  qnaedam  verba 
prorupturus  esset,  aliter  vero  mihi  pcrsuadere  non  possum.  quin 
exclamans  pulcherrimae  buius  philosophiae  partis  couditiouem  bis 
verbis  deploraturus  esset***:  »rcovo  efijisXw;  arco  IIXaTiovo;  XsXsxTai, 
Yswjxsrpiav  TS  xal  fi;  t«uttq  £7rojiiva;  ovstpcorrsiv  fiiv  irepl  to  ov, 
uTrip  os  aStivaTov  auTit;  tSstv ,  ecu;  av  oRoDissst  ypojjAevai  TauTa; 
axivr^Tou?  s«I>3i,  jat(  ouvatxsvat  Xo-pv  8i8ovai  aoTtov«,  et  adderet  wroX- 

Xt,v  toi;  attava-roic  Oeou  X*Ptv  *Zeiv  ™  T0V  °'ov  **T0V  Tt"v 

'fottvouivcov  siosTai«. 

Verum  euimvero,  cum  haec  nun  tarn  buius  loci  sint,  qnam 
alterius  cuiusdam  dispu  tation i s ,f  quae  \wrro  restant  D. 


*  Ausser  den  Citaten  »Lib.  IX  Etb.«  fügt  Rhoticus  noch  die  Rand- 
Bemerkung  hinzu:  »Haec  satia  faciunt,  quibus  altius  impie  domos  superas 
scamlere  cum  fuit«. 

"  -Lib.  I  Kthicoruui«  (Khct). 

Lib.  VII  PoHticoruni. 
f  Vgl.  oben  S  28;»  Anmerkung 

21  • 


Digitized  by  Google 


324 


SCHRIFT  KV  VON  RHETICÜS. 


Doctoris  Praeceptoris  mei  hypothcscs,  libere,  et  ut  his,  quae 
supra  diximus.  »liquid  lucis  accedat,  narrare  ordinc  pergam. 

Universi  distributio. 

Aristoteles  inquit:  »lrerissitnum  est  id,  quod  posteriori f jus,  ut 
vera  sint,  causa  est.«*  Sic  cum  D.  Praeceptor  mens  sibi  tales 
hypotheses  assumendas  esse  statueret,  quae  superiorum  saeculorum 
observationes,  ut  verae  esse  conti nnarentur,  causas  coutinereut  et, 
quemadmodum'sperandum,  causae  essent,  ut  in  posterum  omnes 
astronomicae  twv  ^aivojjivtov  praedictiones  verae  deprehenderentur : 
principio  non  niediocribus  laboribus  superatis  per  hypotliesim 
constituit,  orbem  stellarum,  quem  octavum  vulgo  appellamus, 
idco  a  Deo  conditum,  ut  esset  domiciliuin  illud,  quod  suo  complexu 
totam  reruni  naturam  coniplecteretur ,  quare  ut  univcrsi  locura 
tixum  immobilemque  condidisse.  Et  quoniam  non  percipitur  motus, 
nisi  per  collationeni  ad  aliquod  tixum,  sicut  uavigantes  in  mari, 
quibus  nec  amplius  ullae  apparcnt  terrae,  coelum  undiqne  et 
undiquc  pontus,  tranquillo  a  ventis  mari  nulluni  navis  motum 
sentiunt,  tanietsi  tanta  ferantur  celeritate,  ut  in  hora  etiam  aliquot 
milliaria  magna  einetiantur:  ideo  Deum  tot  cum  orbem,  nostra 
quippc  causa,  insignivisse  globulis  stellantibus,  ut  penes  eos, 
loco  uimirnm  fixos,  aliorum  orbium  et  planetarum  contentorum 
animadverteremus  positus  ac  motus.  Deinde  quod  his  quidem 
conscntaneum  est,  Deum  in  buius  theatri  medium  Solem,  suum 
iu  uatura  administratorem ,  totiusque  univcrsi  Hegern  Divina 
maiestate  conspieuum  eollocasse. 

Ad  ctiitus  numerus  rt  Dii  moveantur,  et  orbin 
Accipiat  Uyes,  praeaeiptaque  foedera  aertu-t,** 

Reliquos  autem  orbes  in  haue  modum  distributos  esse, 
l'rimum  locam  iufra  firniamentum.  seu  orbem  stellarum,  Satnrni 


*  MetaphyB.  d  tö  £Xarrr»v  (Rhut.j. 

"  Rheticu«  giebt  :im  Ramlo  das  Citat    »PontantiB  I.  Ciaria« 


Digitized  by  Google 


I.  DIE  NAKKATIO  l'KIMA.  325 


orbem  sortitum,  intra  quem  Jovis,  dciude  Martin  contincatur,  Solem 
vero  Mereurii,  dein  de  Veneria  orbe  circunulari,  quo  orbium  qnin- 
que  planetarum  centra   circa  Solcui  repcrirentur.*     Scd  iutra 


coucavam  supcrficieni  orbi»  Martin  et  coiivcxam  Veiieris.  cum 
sati«  aniplum  relictuin  Hit  spatiuni,  globum  Tellurin  cum  adiaieu- 


*  Die  Figur  zur  Coppornicanischen  Anordnung  der  Weltkürpor  ist 
wie  oben  8.  2!U  bereit 8  erwähnt  wurdo  —  in  der  editio  princops  nicht  out- 
halten.   Krst  Müstlin  —  dein  dann  die  späteren  llorausgeber  mit  Recht 
gefolgt  siud  —  hat  dieselbe  nach  der  von  Coppernicus  selbst  dem  I».  Ka- 


Digitized  by  Google 


32« 


SCHKirrtN  VON  RUETICÜS. 


tibua  dementia  orbe  Lnnari  circumdatum  a  magno  quodam  orbe 
intra  ae  Mercnrii  et  Veneria  orbea  item  Solem  complecteute 
circumferri,  ot  non  aliter  ae  una  ex  stellis  inter  plane  tag  anoa 
motua  habeat.* 

lianc  totiua  universi  diatributionem  ex  D.  Praeceptoria  mei 
acntentia  mihi  perpendenti  diligentiaa  praeclare  aimul  ac  reete 
Plinium**  aenaiaße  intelligo,  cum  inquit:  »Mündt,  sm  coeli.  cuius 
circumflexu  tegantur  cuncta,  extera  indagare,  nec  interesse  hominum, 
ncr  capere  humanae  coniecturam  metitis«.  Et  aabdit:  *Sacer  est, 
immemus ,  totus  in  toto,  imo  vero  ipse  totum ,  ßnitws  et  inßnito 
similifs  etc.«  Nam  ubi  D.  Praeceptorem  nieum  aeqnemur,  nihil 
extra  coneavum  orbia  atellati,  quod  inquiramua,  erit,  niai  quantum 
110a  aacrac  literae  de  hia  acire  voluerunt,  tum  etiam  quiequam 
extra  hoc  coneavum  conatituendi  praecluaa  erit  via.  Quare  totam 
rcliquam  hanc  naturam,  ceu  aacroaanetam ,  a  Deo  coelo  atellato 
incluaam  cum  gratiarum  actione  admirabimur  et  contemplabimur, 
ad  quam  peracrutandam  et  cognoacendam  multia  modia,  infinitia 
inatrumentia  et  donia  noa  locupletavit  et  idoneoa  effecit;  et  quidem 
eo  uaque  progrediemur,  quo  ipae  voluit,  neque  ab  ipao  conatitutoa 
limitca  tranagredi  tentabimua. 

pitcl  des  creten  Buches  in  dem  Werke  »de  revolutionibus«  beigegebenen 
Figur  nachbilden  und  seiner  Ausgabe  der  »Narratio  prima«  eindrucken 
lassen. 

*  An  dieser  Stelle  fügt  Mästlin  eine  Anmerkung  hinzu,  in  welcher  er 
darauf  hinweist,  dass  das  heliomotrische  System  bereits  von  den  Alten  vor- 
gebildet gewesen  sei :  »Testis  est«  —  sagt  er  —  »Archimcdes  libello  de 
Aronao  numero,  quo  de  Aristarcho  sie  scribit:  Haoc  in  iis,  quae  ab  astro- 
logis  scripta  sunt,  redarguens  Aristarchus  Samius  positiunes  quasdam  edidit, 
ox  quihus  sequitur,  Mundum  inudo  dicti  Mundi  multiplicem  esse.  Ponit 
enim  Stellas  inerrantes  atque  Solem  immobiles  uiancro;  ter- 
ramvero  circumferri  circa  Solem  secundum  circumferentiam  circuli, 
qui  est  in  medio  cursu  constitutus;  sphaeram  autein  inerrantium  stellanmi 
circa  idom  centrum  cum  Sole  sitam  tantae  esse  magnitudinis,  ut  circulus, 
in  quo  ponit  terrain  circumferri,  eam  habeat  proportionein  ad  distantiam 
stellaruro  inerrantium,  quam  centrum  sphaerae  habet  ad  eius  superficiem«. 


Das  Citat  Plin.  Lib.  2  cap.  1  hat  Mäatlin  seiner  Ausgabe  beigefügt. 


Digitized  by  Google 


I.   DIE  NAKRATIO  PRIMA. 


:«7 


Immensum  practerea  munduin  esse  et  vere  infinite  similem, 
quantum  etiam  ad  eiuB  concavum,  ex  eo  quidcm  in  confesso  est, 
quod  Stellas  onines  scintillare  videamas,  planetis  exceptis,  ctiam 
Saturno,  qni  eorum  coelo  citimus  maximo  fertnr  circulo.  Sed 
idem  longe  manifestius  cx  D.  Praeceptoris  hypotbesibus  per  qetco- 
SstEei;  patet.  Cum  enim  Orbis  magnus  terrain  deferens  ad  quin-» 
quc  planetarum  orbes  perceptibilem  rationem  habeat,  unde  vide- 
licet  oninem  apparentiarum  diversitatem  in  his  planetis  per  eorum 
ad  Solem  habitudines  provenire  demonstratur ,  ac  omnis  in  terra 
horizon  orbcm  stellatum  in  aequalia,  ut  universi  circulus  magnus, 
intersecet,  et  orbes  revolutionum  suarum  a  stellis  fixis  aequalita- 
tem  habere  comprobetur:  satis  darum  est,  orbem  stellarum 
maxime  infinito  similem  esse,  quoniam  quidem  Orbis  Magnus  ad 
cum  collatus  evanescat,  omniaqne  ta  cpaivojAeva  non  alitcr  conspi- 
ciantur,  ac  si  terra  in  mcdio  universi  consedisset. 

Porro  quanqnam  admiranda  et  haud  indigna  tum  opifice  Deo 
tum  ((uoque  divinis  his  corporibus  motuum  et  orbium  symmetria 
ac  nexus,  quac  praedictis  hypotbesibus  assumptis  conservatur, 
animo  citius  coneipi  (propter  aftinitatem,  quam  cum  coelo  habet) 
quam  ulla  voce  humana  eloqni  posse  affirmaverim,  quemadmodum 
in  demonstrationibus  non  tarn  verbis,  quam  perfectis  et  absolutis, 
ut  Ha  dicam,  ideis  harum  suavissimarnm  rerum  nostris  animis 
imprimi  solent:  tarnen  et  in  generali  hypothesium  contemplatione 
est  videre,  quomodo  ineffabilis  quoque  convenientia  omniumqnc 
consensus  sese  offerat.  Nam  praeterquam  quod  nullus  in  vulga- 
ribus  hypothesibus  finis  effingendarum  spliaerarum  apparebat, 
orbes,  quorum  immensitas  nullo  sensu  aut  ratione  pereipi  poterat, 
tardissiinis  et  vclocissimis  circumducebantur  motibus,  aliiqne  a 
supremo  mobili  omnes  inferiores  sphaeras  motu  diurno  rapi  con- 
stituebant,  cum  tarnen  maxima  turba  disputationum  hac  de  re 
concitata,  qua  ratione  sphaera  superior  iu  inferiorem  ius  habeat, 
needum  constituerc  potuerint;  alii,  ut  Eudoxus  et  qui  eum  sunt 
secuti,  cuilibet  proprium  orbcm  tribuebant,  cuius  motu  in  die 


328 


SCHRIFTEN  VON  UHKTICUS. 


naturali  circa  terram  semel  circumferretur.  Praeterea,  Dii  im- 
mortales!  quae  digladiatio,  quanta  Iis  usque  adhuc  fuit  de  orbiam 
Veneria  et  Mercurii  situ,  et  quomodo  sint  ad  Solem  collocandi. 
Verum  adhuc  sub  iudice  Iis  est,  quanique  uuquam  posse  componi 
vulgaribus  istis  hypothesibus  constitutis  in  difßcili  admodum  esse 
.  atquc  adco  imposibile,  quis  porro  est,  qui  non  videt?  Quid  enim 
obstiterit?  et  si  quis  Saturnum  infra  Solem  collocct,  orbium  et 
epicycli  ad  se  invicem  servata  interim  ratione,  cum  in  iisdem 

* 

hypothesibus  communis  orbium  planetarum  inter  se  dimensio  non- 
dum  sit  demonstrata,  quo  per  cam  quilibet  orbis  suo  in  loco 
geometricc  circumscriberetur.  Ut  sane  hic  silentio  praeteream, 
quantas  tragoedias  calumniatores  pulcherrimae  huius  partis  philo- 
sophiae  et  suavissimae  commoverint  propter  epicycli  Veneris 
magnitudinem ,  et  quia  assumptis  aequantibus  lationes  orbium 
coelestium  super  propriis  centris  inaequales  ponebantur. 

In  D.  Praeceptoris  autem  hypothesibns  orbe  stellato, 
ut  est  dictum,  termino  constituto,  quilibet  planetae  orbis 
suo  a  natura  sibi  attributo  motu  uniformitcr  incedens 
suam  periodum  conficit  et  nullam  a  superiori  orbe 
vim  patitur,  ut  in  diversum  rapiatur.  Adde,  quod  orbes 
maiores  ambitus  tardius,  et  propiores  Soli,  a  quo  quis  prineipium 
motus  et  lucis  esse  dixerit,  velocius,  ut  conveniebat,  suos  cireuitus 
perficiunt.  Quare  Saturnus  sub  ecliptica  Uber  viam  corripiens  in 
XXX  annis  revolutionem  complet,  Jupiter  in  Xll,  Mars  in  duobus, 
centrum  autem  Terrae  anni  quantitatem  ad  Stellas  fixas  deter- 
minat.  Venus  in  novem  mensibus  *  zodiacum  permeat.  Mercurius 
vero  minimo  orbe  Solem  circumdans  LXXX  diebus  mundum  per- 
lustrat. 


*  Miistlin  hat  hier  ganz  willkürlich  dio  Aukube  der  editio  prineeps 
verändert,  in  welcher  der  Umlauf  der  Venus  auf  neun  Monate  angegeben 
wird;  er  substituirt  für  »novem  mensibus«  die  Worte  »septem  men- 
sibus cum  di mi dio«.  Er  thut  damit  dem  Texte  Gewalt  an.  Es  liegt 
hier  weder  ein  Druckfehler  noch  ein  lapsns  calami  von  Rheticus  vor. 


I.  DIE  NABBATIO  1>BIMA. 


329 


Suntque  ita  sex  tantum  orbes  mobiles  Solem,  univerai  medium, 
circumdantes ,  quoram  Orbis  Magnus  terram  deferens  communis 
est  mensura,  quemadmodum  et  orbium  Lunae,  item  Solis  a  Luna 
distantiae  etc.  ea,  quae  ex  centro  globi  terreni. 

Et  quidem  senario  numero  quis  commodiorem  alterum  et 
digniorem  clegerit?  quove  totum  hoc  Universum  suos  in  orbes  a 
Deo  Conditore  mundique  Opifice  distinetum  mortalibus  facilius 
persuaserit?  is  namque  cum  in  sacris  Dei  oraculis  tum  a  Pytha- 
goreis  reliquisque  pbilosophis  ut  qui  maxime  celebratur.  Quid 
autem  huic  Dei  opiticio  convenientius ,  quam  ut  primura  lioc  et 
perfecti8simum  opus  primo  et  codem  perfectissimo  numero  inclu- 
datur? 

Ad  baec,  ut  ita  a  praedictis  sex  orbibus  mobilibus  barmonia 
coelestis  perficiatur.  ubi  orbes  omnes  sibi  co  pacto  succedant,  ut 
et  nulla  ab  altero  ad  alterum  intervalli  immensitas  relinquatur, 
et  quisque  geometria  septus  sunm  locum  in  hunc  tueatur  modum, 
ut,  si  quemeunque  loco  movere  tentes,  simul  etiam  totum  systema 

Sed  generalibus  bis  praelibatis  accedamus  sane  ad  lationum 
circularinm,  quae  competunt  singnlis  orbibus  et  Bibi  adhaerentibus 
ac  iueumbentibus  corporibus,  ennmerationem.  Primo  autem  di- 
cemus  de  hypothesibus  motuum  terreni  globi,  cui  nos  inbaeremus. 

Qui  orbi  magno  ei  ei  adhaerentibus  inotuw  computant. 
Terrae  motu»  tres,  diurnus,  annuus,  declinationis. 

Cum  D.  praeeeptor  mens  Platoncm  et  Pythagoreos  suminos 
divini  illius  seculi  mathematicos  sequens  spbacrico  terrae  corpori 


Coppcrnicus  selbst  bezeichnet  die  Venus  in  dem  Werke  »de 
revolutiunibus«  als  »noniinostris«  und  sagt  von  ihr  ausdrücklich, 
sie  umkreise  die  Sonne  in  neun  Monaten  »Quinto  loco  Venus 
nono  mense  reducitur«.  de  rev.  orb.  cael.  I,  10). 


330 


SCHKIFTKN  VON  BHKTK'US. 


circulares  lationes  ad  täv  cpaivofiivwv  causas  assignandas  tribuendas 
censeret,  videretque  (quemadmodum  Aristoteles  quoque  testatur) 
uno  attributo  terrae  motu  et  alias  item  lationes  ipsi  ad  stellarum 
imitationem  competere,  tribus  eam  prineipio,  ut  maxime  praeeipuis, 
moveri  motibus  assamendam  iudieavit.  Primo  namque  univer- 
sali  mundi  distributione,  ut  mox  dictum  est,  assnmpta  constituit 
terram  intra  Lünne  orbem  suis  vertieibus  inclusam,  tanquam 
spbaerulam  in  torno,  Divino  ita  ordinante  Numine,  ipsius  globi 
ab  occasu  ad  ortum  motu  diera  noctemque  atque  aliam  super 
aliam  coeli  faciem  mortalibus,  prout  se  Soli  obvertat,  producere. 
Secundo  loco  centrum  terrae  cum  sibi  ineumbentibus  clenientis, 
8cilicet  et  orbe  lunari,  ab  Orbc  Magno,  de  quo  semcl  atque 
iterum  iam  meminimus,  uniformiter  in  eclipticae  piano  secundum 
signorum  consequentiam  circumferri.  Tertio  aequinoctialem  et 
axem  terrae  ad  planum  eclipticae  convcrtibilem  habere  incliuationem 
et  contra  motum  centri  reflecti,  ita  ut,  ubicunque  sit  centrum 
terrae,  aeqninoctialis  et  poli  terrae  propter  talem  axis  terrae  in- 
clinationem  et  stellati  orbis  immensitatem  ad  easdem  mundi 
partes  semper  ferme  respiciant.  Quod  fict,  si,  quantum  terrae 
centrum  ab  Orbc  Magno  in  consequentia  ducatur,  tantum  axis 
terrae  extremitates ,  qui  poli  terrae  siogulis  diebus  ferc  in  ante- 
cedentia  procedere  intelligantur,  circa  axem  et  polos,  axi  et  polis 
Orbis  Mngni  aut  eclipticae  aequidistantes  circulos  parvos  deseri- 
bendo.  His  autem  motibus,  ubi  ex  D.  Praeceptoris  mei  sententia 
binas  polorum  terrae  librationes,  duos  item  motus,  quibus  centrum 
Orbis  Magni  aequali  et  differenti  motu  subecliptica  incedit,  ad- 
icecrimus,  cum  bis,  quae  superius  de  Lunae  motibus  circa 
terrae  centrum  dicta  sunt,  habebimus,  doctissime  D.  Schönere, 
quae  sit  vera  hypothesium  ratio,  ad  totam  doctrinam,  quam  Primi 
Motus  recentiores  vocant,  quamque  de  omnimodis  stcllatac 
s]>haerae  motibus  habemns,  deducendam  et  causas  eomm  assig- 
nandas,  quae  circa  Solis  Lunaequc  motus  et  passiones  in  bis 
mille  annis  iam  trausactis  diligentibus  artitiewn  observationibus 


Digitized  by  Google 


I.  DIE  NAURATH)  PRIMA. 


331 


contigisse  est  animadversnm,  ut  sane,  quod  postea  uberius  dicen- 
dam  erit,  silentio  praetereamus,  quod  nimiruni  Orbis  Magiii  motus 
apparentias  in  reliquis  quinque  planetis  ingerat.  Tarn  paucis, 
et  ceu  in  uno  orbe,  tanta  rerum  doctrina  comprebenditur. 

In  primi  motus  doctrina  nihil  venit  mutandum.  Quae  enim 
est  ])roprietas  eorum,  quae  sunt  ad  invicem  maxima  declinatione 
constituta.  eadem  ratione  investigabuntur  reliquarum  ctiam  par- 
tium eclipticae  declinationes,  ascensioneB  rectae,  in  toto  terrarum 
orbe  umbrarum  et  gnomonum  ratio,  dicrum  quantitates,  ascen- 
siones  obliquae,  stellarum  ortus  et  occasus,  etc.  Hoc  tarnen  inter 
has  et  Veterum  bypotheses  intercst,  quod  in  illis  contra  ac  a 
Veteribus  praeceptum  est,  stcllato  in  orbe  praeter  eclipticara 
nnllus  circulus  imaginatione  propric  describatur.  Reliqui  vero, 
ut  sunt  aequinoctialis,  duo  tropici.  arctici  et  antarctici,  horizontes, 
meridiani  omncsque  alii  ad  doctrinam  primi  motus  pertinentes 
circuli  verticales,  altitudinum,  paralleli,  coluri,  etc.  in  terrae 
globo  proprie  designantur  et  per  relationem  quandam  in  coelum 
referuntur. 

Eorum  autem,  quae  circa  Solem  apparent,  praeter  apparcn- 
tiam  diurnae  circa  terram  revolutionis,  quam  cum  omnibus  stellis 
et  planetis  reliquis  communem  habet,  et  quae  Ptolemaeus  ac  re- 
centiores  propriis  Solis  motibus  tribuerunt,  accidunt  ei  et  ea,  quae 
circa  mutationes   punctorum   solstitialium ,    aequinoctialium  et 
stellarum  ab  iisdem  elongationes  atque  apogii  a  stellis  fixis  va- 
riationes  contingere  deprehenduntur.     Quae  omnia   se  nostris 
oculis  offerunt,  haud  secus,  ac  si  Sol  et  stellarum  orbis  niove- 
rentur.    Quomodo  enim  in  Oriente  emergere  seu  oriri  et  paulatim 
supra  horizontem  elevari,  donec  meridianum  pertiugant,  a  quo 
I>ari  ratione  descendere,  deinde  inferius  hemisphaeriuni  perineare, 
in  diesque  diurnas  suas  revolutiones  conficere  vulgo  credantur,  ex 
primo  motu,  quem  terrae  D.  Praeceptor  iuxta  Platonem  tribuit, 
satis  evidentes  causas  habet. 

Quod  autem  Sol  nobis  secundum  signorum  consequentiam 


332 


SCHRIFTEN  VON  U1IKTICÜ8. 


progredi  videatur,  atqae  tali  motu  eclipticam  describere  et  tempus 
annuum  constituere  nobis  persuadeamus,  per  alterum  motuni, 
quem  D.  Praeceptor  terrae  tribuit,  fieri  potest.  Terra  cnim  Orbe 
Magno  lata  et  inter  Stellas  Librae  et  Solem  morante  nos,  qni 
quidcm  terram  quiescere  putamus,  Solem  Arictem  stellatam  habere 
existimabimus,  quippe  ex  terrae  centro  linea  per  Solem  in  orbem 
stellarum  eiecta,  in  Arietis  astrum  incidet.  Deinde  terra  progre- 
diente ad  Scorpionem,  Sol  Taurum  petere  videbitur,  et  hunc  in 
modum  totum  Zodiacum  permeare,  cum  tarnen  ipso  quiescente 
hunc  motum  ei  competere  statuamus.  Et  annus  sidcreus  erit 
tempus,  quo  ccntrum  terrae  scu  Solis  in  apparentia  ab  eadem 
Stella  ad  eandem  semel  revolvitur. 

Tcrtius  terrae  motus  ccrtas  et  ordinataB  in  toto  terrarnm  orbe 
temporum  vicissitudines  producit :  per  hunc  namque  fit,  ut  Kol  et 
reliqui  planetac  in  circulo  ad  aequinoctialem  obliquo  fern  vide- 
antur.  eademque  sit  Solis  ad  singulos  terrae  tractus  habitudo, 
quae  futura  erat,  terra  medium  universi  per  hypothesim  occupante 
et  planetis  in  circulo  obliquo  motiB.  Quoniam  namque  aequinoc- 
tialis  planum  propter  polorum  suornm,  ut  dictum,  motum  ab 
eelipticae  piano  in  collatione  ad  Solem  retlectitur  et  declinat,  aeu 
ut  Uracci  dicunt,  XoSeostou  xat  IfxMvet  sub  iisdcm  ferc  eelipticae 
loeis  eadem  aequinoctialis  ab  ecliptica  redit  declinatio,  ipsique 
poli  diurnae  revolutionis  Semper  sub  eodem  quasi  stellatae  sphaerae 
situ  versantur.  Deinde  in  maximis  declinationibus  aequinoctialis 
ab  eelipticae  piano  ad  Solem  linea  ex  centro  Solis  exiens  ad 
terrae  centrum  sectione  conica  terrae  globum  diurna  revolutione 
cireumvolntum  dissecat  tropieosque  describit.  Praeterca,  quando 
aequinoctialis  planum  ab  eelipticae  piano  ad  Solem  maxiine 
retlectitur,  in  universa  terra  aequinoctium  contingit,  quippe  cum 
a  praedicta  linea  globus  terrae  in  aequinoctiali  in  dnas  senri- 
sphaeras  abseindatur.  Sed  reliqui  parallcli  dierum  in  terra, 
prout  reflectio  et  declinatio  (sive,  ut  verbis  utar  Rolemaei, 
XöEoxji?  xat  e^x^ioi;  aequinoctialiß  ad  Solem  sese  commisceut, 


Digitized  by  Google 


I.  DIE  NAHRATIO  PRIMA. 


notantur.  Arctici  vero  et  Antarctici  a  puncto  contingentibus  ho- 
rizontes  describuntur.  Sed  polares  D.  Praeceptori  poli  eclipticae 
aequidistantcs  circa  aequinoctialis  polos  depingunt.  Globi  terrae 
autem  circulus  magnus  transiens  per  aequinoctialis  et  dictos 
eclipticae  aequidistantes  polos  colurus  solstitioram  erit.  et  alins 
eundera  in  aequinoctialis  polis  ad  angulos  rectos  sphaerales  inter- 
secans  coluri  aequinoctiorum  vicem  subibit.  Atque  in  hunc  modum 
vel  cuiuslibet  loci  proprii  circuli  vel  alii  quotcunque  facilc  terrae 
inscribi  et  exinde  ad  superextensum  coelum  referri  intelliguntur. 

Porro  cum  propter  observationum  imperium  terrae  globus  in 
eccentrici  circumferentiara  evolaverit,  Sol  in  medium  universi 
subsederit,  et  sicut  in  vulgaribus  hypothesibus  centrum  eccentrici 
inter  centrum  totius  universi  (quod  in  iisdem  et  terrae)  ac  Stellas 
Geminorum  nostra  aetate  erat,  ita  contra  in  D.  Praeceptoris  hypo- 
thesibus centrum  Orbis  Magni,  quod  in  principio  nostrae  Karrationis 
per  centrum  eccentrici  intelleximus,  inter  Solem,  D.  Praeceptori 
universi  medium,  et  Stellas  Sagittarii  reperiatur,  ac  diameter  orbis 
magni  in  centrum  terrae  incidens  medii  motus  Solis  lineam 
referat.  Cumque  linea  ex  centro  terrae  per  Solis  centrum  in 
eclipticam  eiecta  verum  locnm  Solis  determinet,  nun  est  obscurum, 
quomodo  Sol  de  Ptolemaei  recentiorumque  traditione  inaequaliter 
sab  ecliptica  raoveri  aestimetur,  atque  angulus  diversitatis  a  motu 
medio  geometrice  investigetur.  Terra  autem  in  summa  abside 
Orbis  Magni  existente,  Sol  apogii  locum  in  eccentrico  occupare 
credatur,  et  contra,  illa  in  ima  abside  morante,  ipse  in  perigio 
couspiciatur. 

Verum  enimvero  qua  ratione  stellae  fixae  a  punetis  aequi- 
noctialibus  et  solstitialibus  elongari  videantur,  et  maxima  Solis 
obliquitas  variari,  etc.  'quod  sub  initium  Narrationis  ex  1).  Prae- 
ceptoris lib.  III  deduxi)  ex  motu  declinationis,  quem  gencraliter 
proposiumus,  et  bims  sibi  invicem  occurrentibus  librationibu* 
dependerc  D.  Praeceptor  collegit.  A  polis,  eclipticae  poli*  c: 
non  ita  multo  aute  dictum,  aeqnidistautibus,  ntrinque  T.\  vt*.  :  \  + 


334 


SCHKIKTKN  VON  liHETlOlT». 


40  minuta  circuli  magni  numerentur,  ibique  duo  notentur  puncta, 
quae  polos  aequinoctialis  medii  referant,  ac,  ut  convenit,  duo 
coluri  solstitia  et  aequinoctia  media  distinguentes  designentur. 
Haec  sane  discendi  gratia  concipiantur  et  delineentur  in  orbiculo 
globum  terrae  continente,  cuius  unifornii  motu  tertius,  qui  quideiu 
terrae  tribuitur,  motus  contingat.  Centro  autem  terrae  inter  Solem 
et  Stellas  Virginia  commorante,  reflectatur  seu  obliquetur  aequi- 
uoctialis  medius  ad  Solem,  et  linea  veri  loci  Solis  i>er  communem 
sectionem  plani  celipticae,  aequinoctialis  medii  et  coluri  distin- 
guentis  aequinoctia  media  transeat,  idque  ita,  ut  sit  aequinoctium 
vernale  medium,  et  simul  aequinoctium  vernale  verum,  ubi  idem. 
quemadmodum  ex  sequentibus  liquido  constabit,  ratio  motuum  sie 
exiget.  Ab  hoc  loco  terrae  centro  aequali  motu  ad  Stellas  fixas 
singulis  diebus  59  minuta  8  secunda  2  tertia  procedente, 
punctum  vernale  medium  tantundem  in  praecedentia  super  terrae 
centro  conficiat,  et  paulo  velociori  gressu  incedens  8  fere  tertiis 
angulum  maiorem  describat.  Et  haec  est  causa,  quamobrem 
paulo  ante  declinationis  motum  aequalem  ferme  ae<juali  motui 
centri  terrae  ad  Stellas  fixas  diximus.  Sed  crescente  subinde 
angulo,  qui  a  puncto  vcrnali  aequinoctialis  medii  super  terrae 
centro  (iuxta  iam  positum  canonem)  designatur,  priusquam  centrum 
terrae  ad  locum  eclipticae,  unde  digressum,  revertatur,  denique 
linea  veri  loci  Solis  in  aequinoctium  medium  incidet,  et  stellae 
videbuntur  nobis  medio  seu  aequali  aliquo  motu  in  consequentia 
pro  antieipationis  ratione  progredi.  Quae  antieipatio,  ut  prineipio 
dixi,  in  anno  Aegyptio  est  50  secund.  fere,  et  in  XXVMDCCCXVI 
annis  Aegyptiis  in  integram  rev(dutionem  exerescit.  Patet  itaque, 
quid  sit  aequinoctium  medium,  quid  aequalis  praccessio,  et 
quomodo  haec  ceu  instrumentali  fabrica  oculis  i>ossint  subiiei. 


I.  DIE  NARKATtO  PRIMA. 


335 


De  librationibus. 


Sid  linea  recta  determinata  a  h*  ut  exempli  gratia  24  minutis; 
haec  puncto  d  in  duas  aequaleB  partes  dividatur.  Deinde  altero 
circini  pede  in  d  collocato,  describatur  circuluB  vc  extensione  de 
versus  «  6  minutis  (quarta  parte  scilicet) ;  et  eiusdem  magnitu- 
dinis  de  alia  ab  hac  matcria  duo  circelli  (ut  sie  interim  loqui 
liceat  fabricentur  et  ita  componantur,  ut  alter  eorum  circum- 
ferentiae  alterius  applicetur,  quo  libere  circa  suum  centrum  moveri 


possit.  Qui  autem  alternm  in  cirenmferentia  fert,  primus  vocetur, 
ac  ccutro  lineae  ab  in  puncto  d  affigatur;  secundi  circelli  centro 


♦  Auch  an  dieser  Stelle  hat  Rheticus  der  editio  prineeps  keine  Figur 
beigegeben,  obwohl  er  sie  im  Werke  »de  revolutionibus«  bei  Coppernicus 
vorgefunden  hatte.  Wunderlicher  Weise  hat  er  sogar  einige  Buchstaben 
der  Coppernicanischen  Figur  geändert.  Mästlin  hat  sich  hier  streng  an  die 
editio  prineeps  angeschlossen,  inusste  in  Folge  dessen  auch  die  Buchstaben 
in  der  Coppernicanischen  Figur  »indem.  In  dem  vorliegenden  Abdrucke  ist 
die  Figur  aus  dem  Werke  »de  revolutionibus«  mit  den  dort  von  Coppernicus 
gewählten  Buchstaben  übernommen. 


A 


336 


SCHRIFTEN   VON   HUETH 'US. 


nota  y,  et  in  circumferentia  eiusdem  ad  placitum  puncto  assumpto. 
nota  h  adpingatur.    Quod  si  nota  h  secundi  circelli  applicetur  a 
termino  lineae  assumptae,  et  /  notae  c  eiusdem,  ac  aequali  tem- 
pore h  in  unam  partem  super  centro  /  angulum  deseribat,  duplum 
angulo  ab  /  super  d  in  partem  divcrsam  descripto:  patet  iu  una 
priini  circelli  revolutione  notam  h  lineam  a  b  bis  describendo  per- 
reptassc  et  sccundum  circellum  bis  revolutuiu.    Quia  antem  tali 
descriptione  lineae  rectae  per  duos  circulares  motus  com]K>sitos  h 
punctum  circa  a  et  b  terminos  tardissime  promovetur,  in  medio 
antem  circa  d  concitatius,  placuit  D.  l'raeceptori  talem  notae  h 
per  ah  lineam  motum  librationem  vocare,  cum  talis  motus  ad 
similitudinem  pendeutium  in  aere  fiat.  Appcllatur  hic  etiam  motu» 
motus  in  diametrum;  nam  imaginatioue  assumpto  circulo.  cuius 
ab  centro  d  sit  diameter.  ex  ebordarum  doctrina,  quo  in  loco 
eiusdem  diametri  ab  circellorum  motu,  quem  dixi,  composito  h 
punctum  sit,  constituitur,  tabulaquc  prostbapbaeresium  fabricatur. 
Motum  primi  circelli  super  d  Praeceptor  anomaliam  vocat;  eo 
namque  motus  prostbaphacresis  deprebenditur.    Sic  /  centrum 
secundi  circelli  in  circumferentia  primi  a  d  puncto  in  sinistrum  dis- 
cedens  describat  angulum,  qui  sub  rdf  sit  graduum  30.  et  in 
circumferentiam  circuli  ab  ex  centro  d  eiecta  d/g  totidem  graduum 
ag  arcum  continebit  similem  arcui  cf  primi  circelli;   et  quia 
seeuudi  circelli  punctum  h  ab  g  ad  dextram  ratione  dupla  pro- 
cessit,  a  signo  g  in  Signum  /*  linea  recta  dueta  patet  eandem 
esse  semissem  dupli  arcus  agetbd,  semissem  dupli  arcus  residui 
ag  arcus  de  quadraute.    Quarc  et  ah  1340  partium,  quarum 
quae  ex  centro  10000,  quantum  videlicet  h  distat  ab  «  in  diametro 
ab.    Quod  si  vero  ab  praesupponatur  00,  ah  erit  tali  um  4,  et 
hb  50,  nnde  facta  parte  proportional!  ad  21  babebitur,  in  qua 
parte  assumptae  lineae  recte  determiuatae  h  signum  Substitut  in 
tali  casu. 

His  ita  rayurifja  sane  jxousr^  pereeptis.  in  facili  fucrit  iutelli- 
gerc,   qiiomodo  et  maxima  acquiuoctialis  ab  eclipticae  piano 


I.   DIE  NARRVTIO  PRIMA. 


337 


obliquitas  varietur.  et  vera  aequinoctiorum  praecessio  inaequalis 
tiat.  Principio  uaniquc  cum  breviorcs  areus  a  lineis  rectis,  quoad 
sensuni  quideni.  nihil  difterant  aequinoctialis  medii  polo  septen- 
trionali  punctum  </  imaginatione  applicetur.  Linea  autem  ab  Bit 
areus  coluri  distinguentis  solstitia :  media  b  inter  polum  aequi- 
noctialis medii  septentrionalem  et  adiacentem  polum  eorum.  qui 
eclipticac  polis  aequidistant.  Quare  b  est  terminus  minimae 
poli  diurnae  rcvolutionis  seu  terrae  ab  eclipticac,  ut  dictum,  polo 
distantiac,*  a  vero  inter  eundem  borealem  acquinoctialis  medii 
polum  et  eclipticae  planum,  unde  et  maximae  poli  terrae  a  polo 
eclipticae  reraotionis.  l'raeterea  duobus  eircellis  linea  ab.  uti 
couvenit,  applicatis  intelligatur .  quantum  ad  praesens  polus 
terrae  borealis  iu  //  puncto  et  motu  duorum  circellorum  composito 
lineam  ab  24  minutis  describet,  simili  nempe  machinatione  polo 
meridionali  raoto  lege  oppositionis  servata.  ceu  peudente  mundo 
maximam  declinationem  mutante. 

Et  assumatur  primum  circellum  in  XXXIIIIMC  CCOXXXIIII 
aunis  Aegyptiis**  revolutionem  complerc.  et  terminum.  a  quo 
prineipium  motus  anomaliae,  esse  a  punctum  circumferentiac 
circuli.  cuius  diameter  libratione  prima  deseribitur.  At(fue 
cuilibet  statim  patebit,  si  praeter  baue  unicani  poli  terrae  nullam 
baberent  librationem,  ipsique  .poli  terrae  a  coluro  distinguente 
solstitia  media  non  abscedereut.  quomodo  tali  polorum  terrae 
motu  tautum  angulus  iuclinationis  plani  aequinoctialis  veri  ad 
eclipticae  planum  propter  polorum  suorum  progressum  ab  </ 
versus  d  ad  b  decresceret,  coutra  aliam  cirenlationem  complendo 


•  Der  obige  Satz  ist  usich  der  Textes-Reeen>ion  von  Marlin  gegeben. 
In  der  editiu  prineeps  lautet  die  Stelle,  jedenfalls  verderbt:  »quare  et 
teriuinua  uiiniunit>  poli  diurnae  rev<>  lu  tionis,  »eu  terrae,  ab 
eelipticae,  ut  dictum,  polo  distantiae  A  vero  inter  eundem 
borealem  etc.« 

Die  Zahl  XXXIIIlMCaX'XXXIIII  ist  aus  der  editio  prineepa  Über- 
nommen. Mästlin  hat  3131  gesetzt,  und  ist  diese  Zahl  auch  in  alle  späteren 
Ausgaben  des  MyHterium  cosuiograpliicum  Ubergegaugen. 

22 


Digitized  by  Google 


338 


SCHKIFTIIX  VON  BHETICUS. 


a  b  ad  d  versus  a  cresceret,  nullamque  propterea  inaequalitatem 
in  aequinoctioruni  praecessione  aperere. 

Porro  autem,  quoniam  per  observationes  certo  Consta t  puncta 
aequinoctialia  vera  a  punctis  aequinoctialibus  mediis  binc  inde 
70  minutis  maxinia  prosthaphaeresi  clongari.  obliquitatisque  niu- 
tationem  ad  baue  duplam  rationein  habere:  constitueudam  D. 
Praeccptor  et  alteram  insuper  illa  inferiorem  librationem  *  aninmm 
suum  induxit,  qua  videlicet  poli  terrae  a  coluro  distinguente  sol- 
stitia  media  in  mundi  latera  excurrerent,  idque  ita,  ut  buius  se- 
cundae  librationis  adb  arens  seu  linea  recta  cum  coluro  distin- 
guente solstitia  media  quatuor  augulos  rectos  constituat.  At  vero 
in  septeutrione  a  dextrum  mundi  latus,  b  sinistrum  occupet.  in 
meridie  autem  a  sinistrum,  b  dextrum,  et  d  buius  per  notas  // 
primae  librationis  utrinque  adb  lineas  24  minutis  eiusdem  describat, 
denique  in  buius  h  notas  poli  terrae  revera  affigantur,  et  bac  se- 
cunda  libratione  utrinque  a  dicto  coluro  in  a  vel  b  extremis  termiuis 
constitutis  28  tantummodo  minutis  deflectantur,  cum  polis  in  ta- 
libus  locis  colurus  distinguens  solstitia  vera  cum  distinguente  sol- 
stitia media  notabiliter  maiorem  angulum  70  minutis  non  contineat. 
Verum,  quoniam  prosthaphaereses  jiraecessionis  respectu  ad 
punctum  vemale  medium  sumendae,  D.  Praeccptor  secundam 
librationem,  tauquam  per  punctum  vernale  verum  ad  medium 
contingeret,  eandem  perpendit,  maxime  cum  ^  bunc  in  modum 
prostbaphaere8ium  investigatio  sit  facilior.  Quare  et  linea  ab 
140  ini  11  uta  erit  et  sie  disposita,  ut  respondeat  lineae  boreali 
librationis  secundae,  d  autem  in  puncto  vernali  medio,  puncto 
vernali  vero  /*  notam  occupante.  et  ut  quae  ex  centro  alterutrius 
circellorum  35  minutorum  sit.  Praeterea  autem  terminus,  a  quo 
initium  motus,  est  punctum  vernale  medium,  a  quo  punctum 


*  Dur  Text  ist  nach  der  editio  priueeps  gegeben.  Miistlin  hat  ihn 
wesentlich  geändert;  er  liest:  «ad  constituendain  D.  Praeccptor  et  alteram 
super  illain  infcrendain  librationem  . 


I.   DIE  N  AR  RATIO  PRIMA. 


339 


vernale  verum  ad  dextrara  o  versus  excurrit.  Anomalia  vero 
nuraeratur  a  puncto  supremo  circuli.  cuius  dimetientem  punctum 
vernale  verum  describit.  quod  in  eiusdem  circuli  circuraferentia 
ad  septentrionem  a  coluro  aequinoctiorum  medio  determinatur. 
Et  cum  in  una  obliquitatis  restitutione  praecessionis  inaequalitas 
bis  compleatur.  huius  secundac  librationis  anomalia  iu  MDCCXV1I 
annis  Aegyptiis  perficietur.  Quare  et  obliquitatis  anomalia  ex 
tabulis  desumpta  duplicata  praecessionis  anomaliam  reddit,  et  illi 
simplicis.  buius  vero  duplicatae  cognomen  est. 

Quod  si  secunda  haec  libratio  tantum  ponenda  fuisset,  angulus 
inclinationis  plani  aequinoctialis  veri  et  eclipticae,  quod  quidem 
dignum  animadversione  esset,  non  variaretur,  ut  patet.  Verum 
oninis  apparentiarum  diversitas  propterea  contingens  in  sola  prae- 
cessionis aequinoctii  veri  inaequalitate  deprehenderetur ,  utrisque 
autem  librationibus  coincidentibus.  poli  terrae  sibi  invicem  occur- 
rentibus,  ut  dictum,  motibus  circa  polos  aequinoctialis  medii  fi- 
guras  corollarum  intortarum  delineabunt. 

Et  cum  poli  terrae  in  colurum  distinguentem  solstitia  media 
incidunt.  versus  colurus  cum  medio  in  eodem  iacebit  piano, 
punctumque  vernale  verum  cum  medio  coniungetur;  cum  tarnen, 
nisi  polis  utriusque  aequinoctialis  coniunctis,  plana  aequinoctialium 
et  colurorum  distinguentium  tarn  media  quam  vera  solstitia  et 
aequinoctia*  omnino  coniungentur.  Polo  autem  septentrionali  in 
parte  a  d  secundae  librationis  versus  a  dextrum  limitem  morante, 
meridionali  polo  in  puncto  opposito  constituto  aequiuoctium  verum 
sequitur  medium,  et  Sol  prius  in  medium  quam  verum  aequinocti- 
alem  incidit.  Sed  polis  terrae  mundi  latera  permutantibus,  ut  nempe 
polus  boreaiis  a  coluro  solstitiorum  mediorum  siniBtrum ,  australis 
dextrum  latus  teneat.  verum  aequinoctium  praecedit  medium, 
citiusque  Sol  cum  vero  quam  cum  medio  aequinoctiali  cougreditur. 


•  Mästlin  bat  auch  hier  eine  wesentliche  Aendernng  vorgenommen,  er 
schiebt  nämlich  vor  »omnino«  ein  »non»  ein. 

22* 


340 


SCHRIFTEN  VON  RHETICÜS. 


Caetorum  ab  a  versus  b  polis  terrae  procurrentibus.  quia  aequi- 
lioctium  verum  Soli  quasi  obviam  procedit,  aiinus  ad  aequinoetia 
propter  haue  causam  decreseit ;  a  b  vero  versus  a .  cum  Solem 
quasi  fugiat,  aunus  ad  aequiuoctia  crescit.  Et  polis  terrae  circa 
d  haerentibus,  breviori  annorum  spatio  notabile  anni  cremeutum 
aut  decrementum  pereipitur. 

Cumque  apparens  stellarum  fixarum  processus  annuae  quan- 
titati  ad  aequinoctia  colligatus  sit.  eadem  prorsus  ratioue  velocior 
et  tardior  punetorum  solstitiomm  et  aequinoctiorum  a  stellis  fixis 
elongatio  iu  antecedeutia  animadvertitur." 

De  Solis  autem  apogio,  quae  prineipio  ex  observatiouibus 
secundum  D.  Praeceptoris  mei  seuteutiam  deduximus,  quautum 
ab  acquinoctii  verni  ab  eo  elongationem  attinet.  ex  mox  dictis 
satis  innotuit.  Progrcssus  vero  ipsius  apogii  sub  ecliptica  a  motu 
ceutri  parvi  circuli  et  Orbis  Magni  centri  in  parvi  circuli  cireum- 
ferentia  uniform i  latione  dependet.  Diameter  Orbis  Magni  aut 
eclipticae  per  Solis  parvique  circuli  centra  trausiens  est  linea 
mediarum  absidum  Solis :  sed  diameter  per  Solis  Orbisque  Magni 
centra  est  linea  verarum  absidum.  Quemadmodum  autem  eentrum 
Orbis  Magni  inter  Solem  et  locum  eeli)>ticae,  ubi  Sol  perigium 
teuere  ereditur,  reperitnr.  ita  similiter  eentrum  parvi  circuli  inter 
locum  perigii  medii  et  Solem  statuitur. 

Tempore  Ptolcmaci  linea  verarum  absidum  a  prima  Stella 
Arietis  in  57  gradibus  50  minutis  loco  apogii  apparentis,  et  iu 
237  gradibus  50  minutis  perigii  utrinque  terminabatur.  mediarum 
autem  absidum  in  60  gradibus  IG  minutis  et  puncto  opposito 
240  gradibus  IC  minutis.  Nam  eentrum  Orbis  Magni  a  summa 
parvi  circuli  a  centro  Solis  distantia  21  \  ferc  gradibus  in  aute- 


*  Mistlin  schultet  hier  eine  längere  Ausführung  eiu,   p.  129  ed.  pr  > 
in  welcher  er  die  beiden  ersten  von  Copperuicu*  angcnoiuui  *nen  Librationeu 
erläutert.    Der  mit  einer  Figur  versehene  Abschnitt  ist  überschrieben 
»Schema  utriusque  librationis  pro  oMiijuirati»  et  verae  a  .'ijuinoctialis  cum 
eclipticae  nectio  iis  mutatione  monstranda  . 


1.  DIE  XAUUATIO  PK1MA. 


341 


cedeutia  processerat,  tantundem  neinpc  eodcui  tempore  anomalia 
simplici,  quae  et  obliquitatis,  existente.  Uniformitcr  autem  pro- 
eedcute  ceutro  parvi  eirculi  super  Solis  centro  et  Orbis  Magni 
centro  in  parvi  eirculi  cireumfereutia  visa  est  suinnia  absis  Solis 
tempore  observarionis ,  quam  habuit  D.  Praeceptor.  09  gradibus 
23  minutis  a  prima  Stella  Arietis  teuere.  At  cum  eodem  tempore 
auomalia  simplex  105  gradibus  ferme  esset,  prosthaphaeresis  2 
gradibus  10  minutis  ferme  reperta  est.  ecutrumque  parvi  eirculi 
intcr  Solem  et  251  gradus  35  minuta  locum  perigii  medii  cou- 
stituit.  Praeterea  eccentricitas  Orbis  Magni  seu  eccentrici  .Solis, 
si  placet  ita  loqui,  quae  Ptolemaeo  ^s  cius  quae  ex  ceutro  Orbis 
Magni  fuit.  nostra  aetate  3^  partem  ferc  attingit,  ut  observationes 
ostendunt  et  D.  Praeceptoris  hypothesibus  constitutis  mathema- 
tica  adbibita  facile  deducitur. 

Quomodo  autem  et  propter  centri  Orbis  Magni  in  parvo  cir- 
culo  motum  eccentricitatcs  quiuque  planetarum  varientur,  ut  iu 
causis  renovandarum  hypotbesium  proposuimus.  baud  magno  cum 
labore  intelligi  potest.  Iu  contemplatioue  vero  quinque  planetarum 
cum  duo  potissimum  consideranda  veniant,  quomodo  et  quantus 
centri  terrae  ad  deterentium  plauetas  centra  accessus  vel  recessus 
fiat.  deiude  quam  illud  augmentum  vel  decremeutum  ratiouem  ad 
illam.  quae  ex  ceutro  deferentis  euiuslibet  planetae  habeat,  non 
opus  erit  causas  longius  petere. 

Iu  Saturno  cum  vel  tota  dimetiens  parvi  eirculi  nulluni  per- 
ceptibilem  admodum  respectum  ad  eam,  quae  ex  ceutro  defereutis 
eius  habeat,  propterea  quod  primus  sub  stellato  orbe  feratur, 
nullam  variationis  «cccentricitatis  Saturni  observationeH  iugerere 
poterunt. 

Deiude  quia  Jovis  apogium  per  quadrantem  fere  a  Solis 
apogio  coustitit,  bodie  propter  centri  Orbis  Magni  processum  nulla 
sensibilia  eccentricitatis  eius  deprebenditur  mutatio.  tametsi  nota- 
bilis  et  perceptibilis  ratio  diametri  parvi  eirculi  ad  eam.  quae  ex 
centro  orbi»  sui  esset.    Atque  hacc  est  causa,  quare  in  Mercurio 


Digitized  by  Google 


342 


SCHRIPfEN  VON  RHETICUS. 


quoque  nulla  cccentricitatis  sentiatur  mutatio,  cum  similiter  Solia 
apogii  latus  suo  apogio  claudat. 

Martis  apogium  distat  ab  apogio  Solis  ad  sinistrani  50  fere 
gradibus.  Veneria  autem  ad  dextram  42  gradibus.  Sunt  itaque 
centra  hornm  deferentium  in  idoneis  locis  constitnta  ad  percipien- 
dam  variationem,  et  cum  diameter  parvi  circuli  ad  utriusque 
orbem  notabilem  habitudinem  habeat.  observationibus  de  duobus 
his  planetis  per  triangulorum  doctrinam  examinntis  invenit  D. 
Praeceptor  Martis  quidem  eecentricitati  -fa.  Veneris  vero  \  propter 
accessum  centri  Orbis  Magni  ad  Solem  decessisse. 

Ne  autem  unus  aliquis  motus  terrae  attributus  parum  testi- 
monii  videretur  habere,  industria  toü  ao^oü  ^uioupYou  factum  est, 
ut  quilibet  motus  pariter  et  in  omnium  planetarum  apparentibua 
motibus  notabiliter  deprehenderetur,  adeo  paucis  motibus  icXstovssi 
tot;  'faivo^ivoi;  in  natura  necessariis  satisficri  opportunum  fuit. 
Ideoque  et  centri  Orbis  Magni  motus  non  tantum  ad  Solem  et 
planetas  eundem  circumdantes,  sed  etiam  ad  Lunae  passionea 
pertingit. 

Quemadmodura  namque  Ptolemaeus  distantiam  Solis  a  terra 
maximam  constituit  esse  1210  partium,  qualium  est  qnae  ex  centro 
terrae  una.  et  axem  umbrae  earundem  26S,  ita  D.  Praeceptor 
demonstrat  nostra  aetate  eandem  Solis  a  terra  maximam  elonga- 
tionem  esse  1179  partium,  et  axem  coni  umbrae  265.  Caetera 
vero.  qnae  his  cohacrent,  ad  utriusque  luminaris  motus 
et  passiones  propter  mutatas  hypotheses  perpendendas  Se- 
cundae  Narrationi  huic  subsecuturae  reservanda 
putavi.*  1 


•  VkI.  oben  S-  2b:>  Anmerkung. 


I.   DIB  NARRATIO  PRIMA. 


313 


Altera  pars  hypothesinni  de  motibus  quinque  planetaruni. 

Dum  vere  dignam  admiratione  haue  novarum  hypothesium 
D.  Praeceptoris  mei  tabricam  animo  niecuni  reputo,  saepius  mihi, 
doctissime  D.  Schönere,  Platonici  illius  in  mentem  venit,  qui 
postquam  OBtendit,  quid  in  Astronomo  requiratur,  pubiieit  denique, 
■xü<  ou  xötv  j>aÖtu>;  zots  rdaa  ^-jat;  ixotvr,  yivotTO  ^su>pr4aai  |A7)  8*o- 

Cum  uuteni  apud  te  anno  superiori  essem  atque  in  emenda- 
tione  motuum  Regiomontani  nostri,  Peurbachii,  praeceptoris  eins, 
tuos  et  aliorum  doetornm  virorum  labores  viderem,  iDtelligere 
primum  ineipiebam .  quäle  opus  quantusque  labor  esset  futurus, 
haue  reginam  mathematum  astronoraiara,  ut  digna  erat,  in  regiam 
suam  redueere  formamque  imperii  ipsius  restituere.  Verum  cum 
Deo  ita  volente  spectator  ac  testis  talium  laborum, 
quos  alacri  sane  animo  et  sustinet  et  magna  ex  parte 
Buperavit  iam,  D.  Doctori.  Praeceptori  meo,  gim  factus, 
me  nec  umbram  qnidem  tantae  molis  laborum  so- 
mniasse  video.  Est  autem  tanta  haec  laborum  moles, 
ut  non  cuiusvis  sit  herois  eandem  ferre  posse  et  su- 
perare  denique.  Quibus  de  causis  ego  quidem  Veteres  mc- 
moriae  prodidisse  crediderim  Herculem.  Jove  summo  prognatum, 
coelum,  postquam  humeris  suis  amplius  diffideret,  Atlanti  iterum 
imposuisse,  qui  aetate  longa  assuefactus  magno  animo  infraetisque 
viribus,  ut  semel  coeperat,  hoc  onus  usque  perferret.  Ad  haec 
Divinus  Plato.  sapientiae,  ut  inquit  Plinius,  antistes,  haud  ob- 
scure  in  Epinomide  pronunciat,  Astronomiam  Deo  praeeunte 
inventam  esse.  Haue  Piatonis  sententiam  alii  aliter  fortasse 
interpretantnr.  Ego  vero,  cum  videam  D.  Doctorem,  Praeceptorem 
meum,  observationes  omnium  aetatum  cum  suis  ordine  ceu  in 
iudices  collectas  Semper  in  conspectu  habere;  deinde  cum  aliquid 
vel  coustituendum,  vel  in  artem  et  praeeepta  conferendum,  a 


Digitized  by  Google 


344 


SCHRIFTEN  VON  MIETICCS. 


primis  illis  obscrvationibus  ad  suas  usque  progredi,  et  qua  iuter 
sc  ratione  omnia  consentiant.  perpeuderc:  porro.  quac  inde  bona 
consequentia  Urauia  duce  collegit.  ad  Ptolemaei  et  Veterum  hy- 
jK)the8e8  revocare.  et  postquam  easdem  summa  cura  perpouderans 
urgente  astronomica  dva  ,/^  deserendas  depreheudit,  neque  quidem 
siue  afnatu  Divino  et  numine  Divum  novas  hypotheses  assumere.  et 
mathematica  adhibita,  quidnam  ex  talibus  bona  consequentia  deduci 
possit.  geomctrice  coustituere:  atquc  Veterum  dcniquc  et  suasobser- 
vatioues  ad  assumptas  hypotheses  accommodare  et  sie  post  istos  la- 
bores  omnes  exautlatos  leges  astronomiae  demum  conseribere :  hune 
iu  modum  Platonem  mtelligendum  esse  puto,  Mathematicum  sideruni 
motus  perscrutantem  rectissime  assimilari  caeco.  cui  tantummodo 
baculo  suo  duce  magnum,  iufinitum,  lubricum,  iufinitisque  deviis 
involutum  iter  sit  conficiendum.  Quid  fiet  ?  Aliquamdiu  sollicite 
incedeus,  baculo  suo  viaui  quaeritaus  et  eidem  quandoque  despe- 
randus  innixus  coelum.  terram.  omnesque  Deos  iuvocabit,  misero 
sibi  auxilio  ut  veuiant.  Hunc  permittet  quidem  Deus  aliquot 
anuos  suas  experiri  vires,  ut  intelligat  denique,  baculo  suo  minime 
ex  instanti  periculo  se  liberari  posse.  Porro  iamiam  animum 
despondeuti  ipsius  misertus  Deus  manum  porrigit  mauuque  ad 
optatam  metam  perducit.  Bacillus  Astronomi  est  ipsa  Mathematica 
seu  Geometria.  qua  viam  tentare  et  iusistere  primum  audet. 
Quid  eteuim  humaui  ingeuii  vires  ad  divinas  bas  res  tamque 
a  nobis  dissitas  proeul  investigandas .  quam  caliginautcs  oculi?* 
Proinde,  nisi  Deus  illi  pro  sua  beuiguitate  motus  heroicos  iu- 
diderit  et  tauquam  manu  per  incomprehensibile  alias  rationi 
humanae  iter  deduxerit.  haud  crediderim  ulla  in  re  astrouomum 
caeco  illo  praestantiorem  et  feliciorem  esse,  praeterquam  quod 


*  Im  Texte  ist  die  —  allerdings  nicht  besonders  glückliche  —  Fonuu- 
lirung  des  Gedanken»  beibehalten,  wie  sie  die  editi«»  prineeps  aufweist. 
Mästlin  verändertin:  »...tamque  a  nobis  dissitas  proeul  investi- 
gaudas?  quid  caliginautcs  oculi.' 


I.  DIE  NAKKATIO  PRIMA. 


345 


suo  ingemo  aliquaudo  fideus  et  suo  illi  baculo  divinos  exhibeus 
honores  ipsam  Uraniam  ab  Iuferis  revocatara  sibi  congratulabitur. 
Ubi  autem  rem  secuni  recta  reputavit  via,  se  non  beatiorem  Or- 
pheo  esse  sendet,  qui  quidem  aniuio  suam  se  Eurydicen  sequi 
cernebat.  cum  ex  Orco  saltabundus  ascenderet.  post  vero  ut  ad 
ora  Averiii  fuit  perventuni,  quam  maxime  habere  se  sperabat,  ex 
oculis  Herum  ad  inferos  delapsa  evanuit. 

Perpeudamus  itaque,  ut  iueepimus,  et  iu  reliquis  plauetis  D. 
Doctoris,  Pracceptoris  mei,  hypotheses,  ut  videamus.  an  constauti 
animo  et  Deo  praecunte  Uraniam  ad  Öuperos  perduxerit  suaeque 
dignitati  restituerit.  Posset  quispiam  fortasse  ea,  quae  de  motu 
terrae  circa  Solis  Lunaeque  apparentes  motus  dicuntur.  eludere, 
quamquam  non  vidco.  quomodo  praecessionis  rationem  ad  spliaeram 
stellarum  transtulerit ;  reliquorum  profecto  planetarum  apparentes 
motus,  si  aut  ad  printipalem  astronomiae  finem  et  systematis 
orbium  rationem  ac  consensum  aut  ad  facilitatem  suavitatemque, 
undique  causis  apparentium  elucentibus.  respicere  quis  velit, 
nullis  aliis  assumptis  bypotbesibus  commodius  ac  rectius  demon- 
straverit,  adeo  omnia  haec  tanquam  aurea  catena  inter 
se  pulcherrime  colligata  esse  apparent,  et  plane- 
tarum quilibet  sua  in  positione  suoque  ordine  et  omni 
motus  sui  diversitate  terram  moveri  testatur,  et  nos 
pro  diverso  globi  terrae,  cui  adhaeremus,  situ  credere  diversimodis 
eos  motibus  propriis  divagari.  Et  quidem  si  usquam  alibi  est 
videre,  quomodo  Deus  mundum  nostris  disputationibus  reliquerit, 
hoc  certe  loco,  ut  quod  maxime,  est  conspieuum.  Neque  vero 
quemquam  movere  hoc  posse  arbitror,  quod  Deus  Ptolemaeum  et 
alios  item  praestantes  heroas  hac  in  parte  dissentire  patiatur. 
cum  non  sit  haec  ex  earum  opinionum  genere,  quas  Socrates  in 
Gorgia  hominibus  perniciosas  dicit.  Neque  ullam  hinc  aut  ars 
ipsa  aut  divinatrix  illa  exindc  promanans  ruinam  trahat. 

Veteres  omnem  motus  diversitatem,  quam  tres  superiores  per 
respectum  ad   Solem   habere   comperiebant ,   propriis  ipsorum 


346 


SCHRIFTEN  VON  RHETICUS. 


epicyclis  tribuebant.  Deintle  cum  in  iisdem  planetis  reliqnam 
apparentera  inaequalitatem  mininie  sola  eccentrici  ratione  fieri 
perspicerent,  ac  calculus  in  eorura  motuuni  supputatione  ad  imi- 
tationem  hypothesium  Veneria  cum  experientia  et  Observation! bus 
consentiret:  talem  quoque  secundae  apparentis  inaeqnalitatis  ra- 
tioncm  assumendam  putaverunt,  qualem  ex  demonstrationibus 
Vrenerem  habere  concludebant :  ut  nempe,  quemadmodum  in  Ve- 
nere,  ita  cuiuslibet  planetae  centrum  epicycli  aequidistanter 
quidem  centro  eccentrici  moveretur,  sed  aequilitatem  motus  re- 
spectu  centri  aequantis  sortiretur,  ad  quod  punctum  ipse  quoque 
planeta  motu  proprio  in  epicyclo  aequaliter  ab  apogio  medio 
discedens  relationem  haberet.  Caeterum  quemadmodum  Venus 
proprio  et  peculiari  in  epicyclo  motu  suas  revolutiones  conficeret, 
ratione  autem  eccentrici  medio  £olis  motu  incederet,  ita  illi  contra 
in  epicyclo  Solem  respicerent,  in  eccentrico  vero  peculiaribus  fer- 
rentur  motibus,  ipeae  observationes,  ut  constituerent,  exigebant. 
dum  terram  in  universi  medio  retinere  nituntur.  At  praeterquam 
ea,*  quae  ad  Veneria  apparentias  salvandas  competere  iudicave- 
runt,  in  Mercurii  theoria  alium  insuper  aequantis  locum,  et  quod 
ipsum  centrum,  a  quo  epicycli  esset  aequidistantia.  in  parvo  cir- 
cumvolveretnr  circulo,  recipiendum  duxerunt.  Haec  acute  sane, 
ut  Veternm  pleraque  omnia  sunt  inventa,  satisque  concinna  moti- 
bus  et  apparentiis,  si  orbes  coelestes  inaequalitatem  habere  super 
propriis  centris,  a  quo  tarnen  natura  abhorret,  admittamus,  pri- 
mamque  et  maxime  notabilcm  diversitatem  apparentis  motus 
quinque  planetarum  ipsis  cum  eandem  in  eis  per  accidens  ap- 
parere  constet)  tanquam  propriam  tribuaraus." 

In  latitudinibus  autem  planetarum  et  illud  quoque  a^'tujia 
Veteres  negligerc  videntur,  quod  nempe  omnes  motus  cor- 
porum  coelestium  aut  circulares  sint,  aut  ex  circula- 


*  Das  »praeterquam-  verändert  Miistlin  in  »praeter«  und  liisst 
die  Präposition  -in«  vor  den  Worten  »Mercurii  tbeoria«  aus. 


I.  DIE  NARRATIO  PRIMA. 


347 


ribus  componantur,  nisi  fortasse  quispiain  Veneris  et  Mercurii 
reflexiones  declinationesque,  quemadmodum  paulo  ante  de  motu 
declinationis  terrae  est  dictum,  fieri  intelligi  velit  et  declinationis 
epicyclorum  in  tribus  superioribus  ac  deviationes  in  inferioribus 
per  librationum  motus.  Hoc  ut  sane  concedatur  in  reflexionibus 
et  declinationibus  Veneris  et  Mercurii.  siquidem  eorum  inclina- 
tionum  anguli,  planorum  eccentricorum  et  epicyclorum  ubique  iidera 
manent,  declinationes  tarnen  epicyclorum  in  tribus  superioribus  et 
deviationes  Veneris  ac  Mercurii  per  librationes  fieri  communis  cal- 
culusrefutat.  Ut  namque  de  deviationibus  tantum  dicam,  quia  minuta 
proportionalia,  quibus  deviationes  pro  locis  centri  epicycli  extra 
nodos  et  absidas  ratiocinamur,  eadem  ratione  indagarunt  et  con- 
stituerunt,  qua  in  primi  motus  doctrina  partium  eclipticae  decli- 
nationes investigantur,  fit,  ut  in  sexagesimo  gradu  ab  aliqua  ab- 
sidum  eccentrici,  centro  quidem  epicycli  Veneris  existente,  colli- 
gamus  deviationem  quinque  minutorum,  Mercurii  autem  22|. 
Quod  si  deferens  poneretur  per  librationes  deWare,  in  tali  Veneris 
epicycli  situ  vera  ratio  non  ultra  2\  minuta  deviationem,  Mercurii 
vero  U{  minata  exposceret.  In  illius  enim  centri  epicycli  situ 
angulus  inclinationis  plani  eccentrici  ad  eclipticae  non  maior  5 
minntis,  in  huius  vero  22£  ex  librationum  proprietate  motus  repe- 
rirentur.  Atque  ideo  fortasse  Joannes  de  Regiomonte  moneudos 
studiosos  putavit,  calculum  in  latitudinibus  circa  prope  verum 
tantum  versari. 

Postremo  cum  homines,  quod  Aristoteles  alibi  plnribus  ostendit, 
natura  sua  scire  appetant,  nae  molestum  est  satis,  quod  nnscjuam 
aeque  causae  t<Sv  ^aivooevoiv  sint  abstrusae  atque  ceu  Cimmeriis 
tenebris  involutae,  quod  ipse  etiam  Ptolemaeus  nobiscum  testatur. 
Ut  interim  plura  de  Veterura  in  quinque  planetis  hypothesibus. 
quam  forte  ipsa  novarum  ut  sie  dicam)  hypothesium  cum  eDn- 
meratio  tum  ad  Veteres  collatio  requirit,  non  adducam.  Ptole- 
maeum  equidem,  et  qui  eum  sequuntur,  aeque  atque  D.  Pra#- 
ceptorem  ex  animo  amo;  siquidem  vero  sanetum  illud  Ariet' ^."1* 


34S 


SCHRIFTEN  VON*  RHETICUS. 


praeceptuni  semper  in  conspectu  ac  nieuioria  habeo  »-fiÄsIv 
a-A-po-epo-j;.  -eiihsliai  os  tot;  axpi^eitipoi;  oai«.  etsi  nescio,  quouiodo 
nie  tarnen  raagis  ad  D.  Praeceptoris  bypotbeses  incliuari  sentio. 
Id  quod  fit  fortasse  partim,  quia  iam  demuin  rectius  me  iutelligero 
animum  induco.  suavissinium  illud.  quod  Piatoni  ob  gravitatem 
ac  veritatem  tribuitur  »tov  i)sov  izi  "yscous-rptsiv«.  partim  vero.  quod 
in  D.  Praeceptoris  astrononiiae  instauratione  eeu  ealigiue  discussa 
aperto  nuuc  coclo  et  ambobus.  ut  dici  eolct,  oculis  vim  sapientis- 
ßimi  dicti  illius  Socratis  in  Pbaedro  intuear:  »iav  ~i  nva  a/J.ov 
T/prpojxa-  ouvarov  ei;  ev  xai  i-\  zoll*  -zyr/A-a.  öoav :  toutov  ouuxtu 
xaToKtaUs  jier  Tyviov,  twrs  Iko-o.« 

Hypotbeses  motuuin  quinque  planetaruni  seeundnm 

longitudinem. 

His  itaque,  quae  de  terrae  motu  hactemis  dicta  sunt,  a  D. 
Praeceptore  meo  contirmatis  sequitur  (sicut  in  causis  reuovandarum 
hypotbesiuni  retulimuf»)  ut  omnis  diversitas  appareutis  motus  pla- 
netaruni, quae  in  eis  to-j;  npo;  tov  t(mov  a/TjUatiajxoy;  cou- 
tiugere  videtur,  propter  annuum  terrae  motnm  in  Orbe  Magno  fiat, 
utque  planetae  revera  sola  adbuc  altera  inaequalitate.  quae  penes 
zodiaci  partes  observatur,  incedant.  Quamobrem  eis  eae  bypo- 
tbeses  tantum.  quibus  duae  diversitates  motus  demonstrari  possunt, 
competunt.  Qucmadmodum  autem  in  Luna  D.  Praeceptor  maluit 
epicyclo  epieycli  uti.  ita  iu  tribus  quidem  superioribus  planetis 
ad  ordinem  et  motus  commensurationcm  commodius  demonstrau- 
dam  eccentrepicyelos  elegit.  in  Venere  vero  et  Mercurio  eccentri 
eeceutricos. 

Cum  autem  nos  veluti  ex  terrae  centro  trium  superiorum 
motus  suspieiamus.  at  inferiorum  revolutioues  tanquam  inlra  nos 
intueamur,  consentaueum  erat,  ut  ad  centruin  Orbis  Magni  orbium 
planetarum  centra  referrentur.  a  quo  deinde  ad  ipsum  terrae 
centrum  motus  omnesque  appareutias  quam  reetissime  transferamus. 


Digitized  by  Google 


I.  DIE  NARRATIO  PRIMA. 


319 


Quare  et  in  quinqne  plauetis  eecentricum  illum  intelligi  oportet, 
cuins  eentruni  extra  centrum  Orbis  Magni  est. 

Verum  ut  rectius  intelligatur  novarum  bypothesium  consti- 
tuendarum  ratio,  onmia  denique  perspicua  magis  niagisque  in 
aperto  sint.  ponamus  principio  quinque  planetarum  plana  cccentri- 
cornm  esse  in  eelipticae  piano,  et  centra  deferenthim  et  aequan- 
tium  eirea  Orbis  Magni  centrum.  sieut  apud  Veteres  circa  terrae 
centrum.  Deinde  spatia,  quae  sunt  inter  Orbis  Magni  centrum 
et  pnncta  seu  centra  aequantium.  in  partes  quatuor  aequales  di- 
vidantur.  Porro  cuiuslibet  (juidem  tri  um  superiorum  centrum  ec- 
centrici  in  tertiam  sectionem  ab  Orbis  Magni  centro  apogium 
versus  elevetur.  ac  exteusione  quartae  residuae  in  ecccntrici  cir- 
cuinferentia  epicyclus  describatur,  et  apparebit  fabrica  motus  pro- 
prii  cuiuslibet  in  longitudinem.  Si  itaque  ex  D.  Praeeeptoris  mei 
senteutia  planeta  in  huius  epicycli  circumcurrentis  parte  superiori 
in  consequentia.  in  iuferiori  in  antccedentia  ita  procedat,  ut  centro 
epicycli  existente  in  apogio  ecccntrici  ipsc  planeta  in  perigio  sui 
epicycli  repcriatur.  et  contra  centro  epicycli  in  ecccntrici  perigaeo 
morante  planeta  epicycli  apogium  obtiueat.  atque  hac  motuum 
similitudine  planeta  in  epicyclo  cum  centro  epicycli  in  ecceutrico 
pari  tempore  suas  i)eriodos  absolvat :  darum  est  sublatis  aequan- 
tibus  superiorum  planetarum  diversitatein  motus  respectu  centri 
Orbis  Magni  regulärem  esse  et  ex  aeqnalibus  componi.  Epicyclus 
namque  tali  ratione  assumptus  in  munus  aequantis  succedit,  et 
eccentricus  super  suum  centrum.  ac  planeta  in  epicyclo  ad  cen- 
trum epicycli.  cui  inhaeret,  aequali  tempore  aequales  designat 
angulos. 

Veueris  autem  motus  sie  constabit.  Keiecto  deferente,  eniue 
vicem  Orbis  Magnus  supplet,  circa  tertiam  sectionem  extensione 
quartae  residuae  describatur  parvus  circulus.  Deinde  centrum 
epicycli  Veneris,  qui  hic  eccentricus  ecccntrici,  eccentricus  secundet- 
et  mobilis  vocabitur,  in  circumferentia  dicti  parvi  circuli  tali  cü- 
veatur  lege,  ut  quoties  terrae  centrum  in  absidum  lineam  ineii-r: 


35(1 


SCHRIFTEN  VON  KU  KT  IC  US 


ipsum  centrura  eccentrici  in  puncto  parvi  circuli  centro  orbis 
magni  proximo  existat;  terra  autem  media  suo  in  orbe  inter 
utramque  absida  ipsum  centrum  eccentrici  Veneria  in  puncto  parvi 
circuli  a  centro  Orbis  Magni  reniotissimo  subsistat,  atque  ad  easdeni 
partes  in  signomm  consequentiam,  quemadmodum  et  terra  move- 
atur,  duas  tarnen,  ut  ex  his  sequitur,  revolutiones  in  una  terrae 
cireuitione  peragens. 

Sed  Mercurii  raotuum  ratio  in  genere  quidem  cum  Veneris 
theoria  convenit,  reeepto  insuper  epicyclo.  cuius  diametrum  per 
librationem  describat  propter  diversitatem  reliquam.  Caeterum  ut 
se  ad  terrae  motum  aecomodet,  reeipit  quantitatem  eius,  quae  ex 
centro  deferentis  mobilis  3573,  cccentricitatem  autem  deferentis 
prinii  736  partium,  quantitatem  eins,  quae  ex  centro  parvi  circuli. 
mobile  deferentis  centrum  continens  21 1  partium,  atque  diametrum 
dicti  epicycli  380  partium,  qualium  ea,  quae  ex  centro  Orbis 
Magni  ad  centrum  terrae  est,  10,000.  In  motu  autem  taleni 
legem  sortitur,  ut  centrum  eccentrici  mobilis  contra  ac  in  Venere 
contingebat,  longissime  ab  Orbis  Magni  centro  distet,  terra  in 
absidum  linea  planetae  existente,  et  ad  maximam  propinquitatem 
accedat,  terra  ab  absidibus  planetae  per  quadrantem  remota. 
Epicyclum,  ut  patet,  fixum  habebit,  cuius  diametrum  respicientem 
centrum  deferentis  mobilis  ipse  planeta  motu  librationis  reptando 
in  lineam  rectam  describit,  bac  lege  servata,  ut,  cum  centrum 
eccentrici  mobilis  in  maxima  a  centro  Orbis  Magni  distantia  fuerit, 
planeta  perigium  sui  epicycli  teneat,  quod  est  inferior  terminus 
diametri,  quam  describit.  Vice  versa  reliquum  terminum,  qui 
apogium  dici  poterat.  cum  idem  centrum  eccentrici  mobilis  proxi- 
mum  centro  orbis  magni  fuerit. 

Motus  autem  absidum  planetarum .  quemadmodum  et  alia 
quaedam,  alteri  etiam  reservantur  Narrationi.* 


•  Vgl.  oben  S.  2$:>  Anmerkung. 


ized  by  Google 


I.  DIE  KARBATIO  PRIMA. 


351 


Haec  est  tota  fere  hypothesium  ratio  ad  oninem  propriam 
diversitatem  raotus  planetarum  secundum  longitudinem  salvandain. 
Quapropter.  si  oculus  noster  in  centro  Orbis  Magni  existeret, 
radii  visuales  ex  eo  per  planetas,  ceu  lineae  verorura  motuum, 
in  stellarum  sphacram  eicctae  a  planetis  non  aliter  in  ccliptica 
circumdueerentur,  quam  dictorum  circulorum  et  motuum  rationes 
exigerent,  ut  proprias  eorum  diversitates  motuum  in  zodiaco 
ostenderent.  Verum  quia  nos  terrae  incolae  ex  ea  coelestium  ap- 
parcntes  motus  contcraplamur,  ad  eius  centrum  tanquam  ad  basim 
intimumque  domicilii  nostri  omnes  motus  apparentiasque  referimus, 
eductis  ex  eo  per  planetas  lineis,  veluti  oculo  ex  Orbis  Magni 
eentro  in  terrae  centrum  translato:  omni  um  inde,  ut  a  nobis 
quidem  videntur,  -u»v  <paivo|xiv(uv  diversitates  ratiocinandas  esse 
patet.  Veras  autem  et  proprias  diversitates  motus  planetarum. 
si  esset  animus  colligere,  id  per  lineas  ex  centro  Orbis  Magni, 
ut  dictum,  exeuntes  cfficiendum  fore. 

Verumtamen  quo  expeditius  nos  ex  iis,  quae  porro  restant 
enumeranda.  h  toi;  tpaivojiivoi;  planetarum  expliceraus.  totaque 
tractatio  facilior  et  suavior  existat,  concipiantur  sane  animo  non 
tantuin  lineae  verorum  apparentium  motuum  ex  centro  terrae  per 
planetas  in  eclipticam  procedentes.  sed  etiam  ex  centro  Orbis 
Magni,  ideoque  propric  diversitatis  motus  lineae  dictae. 

Incedente  itaque  terra  motu  Orbis  Magni,  ubi  eo  perventum 
fuerit,  ut  ii>sa  in  eadem  linea  recta  inter  Solem  et  aliquem  ex 
tribus  superioribus  planetis  interponatur,  planeta  quidem  vesi>er- 
tino  ortu  oriri  videbitur;  et  quia  terra  sie  sita  ipsi  quam  proxima 
est,  Veteres  posuerunt  planetam  esse  terrae  proximum  et  circa 
epicycli  sui  perigium.  Sole  autem  appropinquante  ad  lineam 
veri  et  apparentis  loci  planetae.  quod  fit  terra  perveniente  ad 
oppositum  iam  dicti  loci,  planeta  vespertino  occasu  disparere  in- 
eipit  maximeque  a  terra  elongari,  quoad  linea  veri  loci  planetae 
etiam  per  centrum  Solis  transeat,  atque  Sole  inter  planetam  et 
terram  interveniente  planeta  occultetur,  a  qua  deinde  occultatioue 


:*52 


SCHRIFrEN  VON  RIIETICUS. 


proptcr  perpetuum  terrae  inotum.  quia  linea  veri  loci  Solis  a  linea 
veri  loci  planetae  discedit,  planeta  itenim  matutino  ortu.  ubi, 
quantum  arcus  visionis  requirit,  iustam  a  Sole  distantiani  nactus 
fuerit  oriri  conspicietur. 

Porro  quoniam  Orbis  Magnus  in  Iiorura  trinm  planetarum 
hypothesibus  munere  epicycli  a  Veteribus  enilibet  planetarum 
attributi  fungitur,  in  diametro  Orbis  Magni  ad  planetam  usque 
eontinuata  apogium  ])erigiumque  planetae  verum  respectu  Orbis 
Magni  reperietur.  Apogium  autem  et  perigium  medium  in  dia- 
metro  Orbis  Magni,  quae  lineae  ex  centro  eecentrici  in  centrum 
epicycli  protractac,  aequidistanter  moventur:  et  cum  terra  in  me- 
dietate  versus  planetam  ipsi  planetae  appropinquet,  in  reliqua  et 
opposita  removeatur.  illic  quidem  extremitates  diametrorum  Orbis 
Magni  perigia  referent,  lue  vero  apogia,  cum  illa  medietas  in 
locum  inferioris  epicycli  partis  succedat,  haec  autem  superioris. 

Fac  esse  haud  longe  a  Solis  et  planetae  coniunetione:  sit 
terrae  centrum  in  planetae  apogii  loco  vero,  respectu  scilicet 
Orbis  Magni.  ipsaque  linea  propriae  diversitatis  cum  apparentis 
loci  linea  planetae  coincidat.  Ab  hoc  autem  loco  terra  suo  motu 
procedente,  lineae  propriae  diversitatis  et  linea  veri  loci  planetae 
sese  in  corpore  planetae  intersecare  ineipient;  altera  regulari  suo 
motu  diverso  in  signorum  consequentiam  perget,  altera  vero  ab 
eadem  sese  reticetens  referet  nobis  planetam  velocius  in  ecliptica 
incedere.  (piam  revera  motu  proprio  procedat.  Verum  terra  per- 
veniente  ad  portionem  Orbis  Magni  planetae  propriorem,  haec  e 
vestigio  in  autecedeutia  sese  convertit,  ut  apparens  plauetae 
jirogressus  nobis  subindc  tardior  vidcatur.  Amplius,  quia  terra 
versus  planetam  ascendit,  ipsa  veri  motns  Soli«  linea  a  planeta 
promovebitur,  ac  planeta  ad  hob  accedere  veluti  de  parte  superiori 
desceudeus  aestimabitur.  Tarn  diu  autem  planeta  directus  vide- 
bitnr.  (|UOU8qiic  terrae  centrum  ad  cum.  Orbis  Magni  ad  planetae 
situm  pervenerit.  ubi  angulus  diurnus  retlexionis  lineae  veri  loci 
planetae  in  antecedentia  aequalis  existat  angulo  diurno  propriae 


ized  by  Google 


I.  DIE  NARRATIO  PRIMA. 


3.Y.I 


diversitaris  in  consequcntia.  Ibi  uamque  duobus  se  perimcntibus 
niotibus  plaueta  statioue  prima  per  aliquot  dies  pro  ratioue  Orbis 
Magni  ad  eccentricum  plauetae  propositi  ipsiusque  pluuetac  in 
suo  orbe  situm  propriaque  motus  sui  velocitate  stare  appurebit. 
Porro  ab  boc  item  loco  terra  propiore  facta  plauetae  fit,  ut  pla- 
uetam  regredi  et  in  autecedentia  moveri  credamus,  ipsa  quippe 
rcflexione  uotabiliter  proprium  plauetae  motum  superautc,  idque 
eo  usquc,  quo  terra  pcrigium  verum  planctae  rcspectu  orbis 
magni  contingat,  ubi  plaueta  in  medio  repedationis  loco  opposi- 
tioni  Solis  terraeque  proximus  consistet.  Quo  in  situ  Mars  re- 
pertus  praeter  commune m  ratione  Orbis  Magui  rettexiouem  seu 
diversitatem  aspectus  et  aliam  insuper  (propter  perceptibilem 
quantitatem  eins,  quae  ex  ceutro  terrae  ad  ipsius  distantiam) 
aspectus  diversitatem  admittit.  quemadmodum  diligeus  testabitur 
Observation 


*  Mästlin  Hess  iu  eiuer  Anmerkung  zu  obiger  .Stelle  des  »Encoiuiuiu« 
eiu  Schreiben  Tycho  Brahes  hu  Peucer  aus  dein  Jahre  l."»!>8  abdrucken,  in 
dem  er  seiner  Freude  Ausdruck  giebt,  das»  jener  »excelleutissimus  nobilis 
Matheuiaticus«  dem  von  ltheticus  mitgetheihen  Gedanken  des  Coppernicus 
»eine  Zustimmung  ausspricht.  »Constttui  perirulum  favere  —  schreibt  Tycho 
Brahe  —  quuenam  earum,  quae  huetenus  inventae  traut,  hypotbesium  {IHole- 
muiearum  vel  a  Copernico  traditarum',  reiitati  propius  accederet.  Idque  per 
Marlis  potissimum  »Ulla in  me  expi*cari  passe  conßdebam.  üi  enim  naht*  pro- 
pius  accederet  quam  ipse   Sol,    Coperniranam   speculatinnem  praetalere ;  sin 

minus,  cum  Ptolematcu  potiu*  itandum  arbitrabar  Habitis  iyitur  tunc 

plunbun  accaratius  observatiantbu*  tarn  cirett  ort  um  quam  occasum  eiusque  pif 
mrridiunuai  transitum,  deprebeudi ,  Martern  minorem  cuusari  parallaxin  quam 
ipsum  Solem,  ideaque  etiam  terris  propinquiorem ,  cum  acronyebas  est.ßeri, 
astipulante  una  motu  ipsius  diurno ,  cum  CvjteruicuniH  potius  numeris  consen- 
tiente,  eo  quod  paula  crlerius  certo  dict  um  interralio  in  antecedentia  rtpalaret 
quam  Alphamitmrum  cvncederet  u  Ptolemaeo  dedneta  ratiocinatio ,  idque  <tb 
minorem  a  terrix  distantiam,  quae  motum  paulo  inlentiarem  apparere  efßciebot 
.  .  .  .  ita  quod  Pbdemaici*  hypotbesibus  haec  omniu  minime  cunyriiereut ,  im- 
pellebar,  ut  postmodum  mayis  magisque  Coprru  icanae  inrrn- 
tioti  i  f  i dem  attrihuere  m. <> 

In  der  zweiten  Ausgabe  des  »Mysterium  cotmiographicuiu«  Kepler'» 
»'Frankfurt        >  fügt  Mästlin  dein  Abdrucke  des  Brahe  scheu  Briefes  eine 
•Additio  altera»  hinzu,  iu  welcher  er  erklärt,  »eine  Freude  über  den  Inhalt 
u.  TS 


Digitized  by  Google 


354  SCUHIFIEN  VON  RHETICUS. 

Postremo,  ut  terra  ab  hac  centrali  cum  planeta,  ut  ita  dicam, 
coniunctione  in  consequentia  removebitur ,  ipsa  reflexio  in  ante- 
cedentia  eadem  ratione,  qua  ante  creverat,  minnetur,  donec  facta 
denuo  motuuni  compcnsationc  planeta  statione  sccunda  stationarius 
fiat.  Postea  proprio  planetae  motu  supcrantc  reflexio  nein  terra 
proeedente  dirigatur,  quo  tandem  in  directionis  loeo  medio  planeta 
appareat,  terra  iterum  apogiuni  planetae  verum,  unde  eam  de- 
duximus,  obtineat  omnesque  iam  dictas  apparentias  ordine  in 
singulis  plauetis  nobis  introducat. 

Atque  haec  est  prima  Orbis  Magni  in  contcmplationc  motuum 
planetarum  utilitas ,  qua  a  tribus  maguis  cpicyclis  in  »Saturnor 
Jove  et  Marte  liberamur.  Quod  autem  Vetcres  argumentum  pla- 
netae dixerunt,  hoc  D.  Praeeeptor  motum  coinmututionis  planetae 
vocat,  quia  per  eum  apparentias  ratione  niotus  terrae  in  Orbe 
Magno  contingentes  ratiocinamur,  quas  nihil  aliud  esse  constat 
respectu  Orbis  Magiii,  quam  parallaxes  Lünne  propter  habitudinem 
eius,  quae  ex  centro  terrae  ad  eiusdem  orbes  Ouiuslibet  autem 
planetae  eentri  cpieycli  motus  a  terrae  motu  aequali,  qni  et  Solis 
motus  medius  est,  sul)traetus  commutationis  motum  aequalem  re- 
linquit  et  numeratur  ab  apogio  medio,  a  quo  et  terra  uequaliter 
clongatur,  unde  et  in  promptu  cuiuslibet  verus  et  apparens 
planetae  motus  in  ccliptiea  ex  D.  Praeceptoris  tabulis  posthaphae- 
resiuiu  planetarum  habetur. 

Alteram  porro  Orbis  Magni  utilitatem  partein  .  haud  illa  le- 
vioreui,  in  Veneria  et  Mercurii  theoria  uanciscemur.    Cum  uani- 


drwselben  tlioilwcÜMO  zurücknehmen  zu  Hülben.  Kopier  habe  uach  dem 
Tode  Brahe"»  dessen  Manuskripte  eingesehen  und  gefunden,  das»  Brahe  8 
Schihase  auf  falschen  Beobachtungen  beruhten.  »Vidit,  quod  Tychoui«  uii- 
nistri,  quuruin  opera  in  observationibus  et  ad  calculum  utobatur,  neseio  quo 
praeiudicio,  et  sese  et  Tychonetu  deeeperint  ....  Quare  et  mihi  istn  mea 
gratulatio  concidit  et  haec  de  parallaxibus  Maitis  opiuio  rcv<»cauda  est. 
Interim  tamen  ipsi  veritati  priiuariae<|  ue  quaestioui,  quod  seili- 
cet  Mar«  Terrae  aliquando  propior  fiat  quam  80),  nihil  de- 
trahitur«. 


Digitized  by  Google 


I.  DIE  NARRATIO  PUIMA. 


quo  nos  hos  duos  plauctas  ex  terra  tanquam  c  specula  observemus, 
etsi  ipsi  nou  aliter  atque  Sol  fixi  manerent,  tarnen  nos,  quia  per 
Orbis  Magni  motuin  circa  eos  circumducimur ,  nihiloniinus  ipso» 
plauetag,  ut  Solem,  suis  motibus  zodiacum  peragrare  putaremus.  Et 
qaia  observationes  testantur  Venerem  et  Mercurium  in  suis  orbibus 
etiani  propriis  uioveri  inotibus,  praeter  Solis  uiotuin  medium,  quo  iu 
succedentia  feruntur,  et  aliae  quoque  iu  eis  apparentiae  per  accideus 
ratione  Orbis  Magni  conspicientur.  l'rincipio  enim  orbes  eorum  cpi- 
cyclos  putabimus,  qui  tamquam  propriis  deferentibus  cum  Sole  aequa- 
libus  passibus  zodiacum  couticiaut.  Sic  terra  existente  ad  perigium 
primorum  deferentiuin ,  toti  ipsorum  orbes  in  cccentrici  apogio 
existimabuutur.  et  coutra  ad  apogium  orbes  iu  perigio.  Praeterea 
quemadmoduin  planetis  superioribus  apogia  et  perigia  per  respec- 
tum  ad  plauetas  ipso  iu  Orbe  Maguo  determinantur,  ita  c  cou- 
verso  iu  Veueris  et  Mereurii  orbibus  respectu  ceutri  terrae,  ubi- 
cuuque  fuerit.  signantur,  et  pro  motu  terrae  aunuo  per  omnia 
deferentium  loca  pertrahuutur.  Tenniui  diametri  deferentis  mo- 
bilis,  quae  lineae  medii  motus  Solis.  scilicet  quac  ex  ceutro  Orbis 
Magui  in  terrae  centrum,  aequidistauter  moventur,  sunt  absides 
mcdiae.  Absides,  quae  in  parte  deferentis  mobilia  opposita  terrae 
Hummae,  quae  iu  propiore  iut'imae  baud  iuiuria  vocabuutur. 

Sic  autem  motus  terrae  anuuus  quiescerct,  cum  Veuus  in 
novem  mensibus*  suam  revolutionem ,  ut  supra  dictum,  peragat, 
et  Mercurius  quasi  in  tribus,  quilibet  in  suo  temporis  spatio  bis 
nobis  e  terra  cum  Sole  couiungi,  bis  statiouarius.  bisque  cxtremos 
liuiites  in  deferentiuui  curraturis  contiugore,  scmel  autem  niatuti- 
uus,  vespertiuus,  retrogradus,  directus,  apogaeus  et  pcrigaeus 


•  Hier  hat  Mästlin  —  während  er  an  andern  Stellen  willkürliche 
Textes- Verbesserungen  vorgenommen  hat  —  ganz  zweckgemäss  diu  Angabe 
von  ltheticua  stehen  lassen,  wonach  die  Venus  dio  Soune  in  neuu  Monaten 
umkreise.  Copperuicus  war  wirklich  der  Meinung ,  das»  der  Umlauf  der 
Venus  neun  Erdun-Munate  betrage  «Quinto  loco  Venus  nono  mense  redu- 
cituiv  (de  rev.  orb.  caol.  I,  lüj 

23« 


35<i 


SCHRIFTEN  VON  RIIETICI'8 


appareret.  Porro  oculo  in  Orbis  Magiii  centro  proprii  saltem 
motus  diverei  Veneris  et  Mercurii,  quemadmodum  et  reliquorum, 
sese  Offerent,  nempe  totum  zodiacum  suis  motibus  peragrantes  tiereut 
ad  Solem  oppositi,  reliquisque  cum  intueri  o/T^aTiajxoi?  cernerentur. 

Verum  enimvero,  cum  neque  ex  centro  Orbis  Magni  stellarum 
motus  contemplemur,  neque  terra  motu  annuo  quiescat,  satis  per- 
spicuum  erit,  quare  eaedem  apparentiae  nobis  terram  inhabitanti- 
bus  tanta  varietate  appareant.  Venus  et  Mercurius  terrae  prae- 
saltant  pro  suorum  orbium  magnitudiue  motu  velociore,  ipsa  terra 
motu  suo  annuo  eos  insequitur.  Quare  Venus  ad  terram  in  XVI 
fere  mensibus.  Mercurius  in  quatuor  rcvertitur,  atque  in  hoc 
temporis  spatio  omnes  apparentias,  quas  Deus  ex  terris  conspici 
voluit,  nobis  ostendere  repetunt.  Lincae  propriarum  diversitatum 
motus  regularitcr  iucedaut,  super  centro  Orbis  Magni  suas  revo- 
lutioncs  in  tempore  sibi  a  Deo  praefinito  conficientes.  Lineae 
autem  verorum  locorum,  quae  et  ex  centro  terrae  per  Venerem 
et  Mercuriuiii  traiectae,  louge  aliter  circumdueuntur,  tum  quia 
a  puueto  extra  illorum  orbes  edueuntur,  tum  quia  illud  ipsum 
punctum  est  mobile.  Nos  putamus  Veuerem  et  Mercurium 
in  suis  orbibus  co  motu  procedere,  quo  Vcteres  in  epieyelo 
eos  moveri  statueruut;  cum  tarnen  illc  motus  superatio  tantum 
sit,  qua  veloeior  plaueta  terrae  motum  seu  Solis  medium  excedit, 
haue  superationem  vocat  D.  Pracceptor  comniutationis  motum, 
iisdem  plane  de  causis,  quibus  in  tribus  superioribus.  Fit  itaque 
ut  omnes  Veneris  et  Mercurii  apparentiae,  quae  ctiam  ex  terra 
fixa  apparuissent,  propter  terrae  motum  tardius  revertantur,  utque 
eaedem  in  omnibus  suorum  deferentium  partibus  et  eclipticae 
locis  coutiugant,  quo  omnimodo  corum  motus  deprebeuderentur. 
Nequaquam  enim  terra  sub  Cancro  fixa  Ptolcmaeus  deprehendisset 
Mercurium  brevissimas  a  Sole  circa  Libraui  evagationes  et  Ve- 
nerem circa  Taurum  habere.  Ubicunquc  autem  terra  suo  in  orbe 
magno  fuerit,  et  Venus  aut  Mercurius  in  lateribus  sui  deferentis 
deprehensus  maxime  a  Sole  uobis  dintare  videbitur.  Eductis 


I.   DIE  NAKKATIO  PRIMA. 


:<r>7 


vero  ex  centro  terrae  lineis  contingentibus  utriuque  Veneria  et 
Mercurii  deferentes  in  superiori  portione  ad  terram  relatione  facta 
in  signorum  consequentiam  ferentur,  in  inferiori  et  terrae  proxima 
contra,  ubi  et  stare  retrocedereque  ad  sensum  videntur,  cum 
nempe  linea  veri  loci  planetae  aequalein  angulum  diurnum  super 
terrae  centro  efßcit  in  antecedentia  angulo  medii  motu«,  qui  et 
terrae,  in  eonsequentia  vel  maiorem  etc.  Ex  bis  itaque  mani- 
festum est,  quare  Venus  et  Mercurius  circa  Solcm  involvi  con- 
spiciantur. 

Caeternm  Sole  quoque  clarius  est,  orbem  terram  deferentem 
vere  Magnum  appellari.  Si  enim  Impcratores  propter  res  feli- 
citer  bello  gestas  aut  gentes  devictas  Magnorum  aeeepere  cog- 
nomenta,  dignus  certe  et  hic  orbis  erat,  cui  augustissimum  attri- 
bueretur  nomen,  cum  ipse  quasi  solus  legum  coelestis  politiae 
partieipes  nos  faciat  omnesque  errorcs  motuum  eraendet.  cumque 
in  gradum  suum  puleberimam  haue  philosopbiae  partem  reponat. 
Ideo  autem  est  dictus  Orbis  Magnus,  quin  tarn  ad  superiorum 
planetarum  orbes,  quam  ad  inferiorum  magnitudinem  notabilem 
habet,  quae  praeeipuarum  apparentiarum  sit  occasio. 

Quomodo  planetae  ab  ecliptica  discedere  appareant. 

Forro  in  latitudinibns  planetarum  primum  est  videre,  quam 
recte  deferenti  centrum  terrae  Magni  nomen  tribuatur,  quod  eo 
insuper  maiorem  admirationem  raeretur,  quo  Veterum  bac  de  re 
praeeepta  perplexiora  obscurioraque  esse  constat.  Motus  plane- 
tarum in  longitndinem  egregia  qnidem  testimonia  perhibent,  quod 
terrae  centrum  orbem,  quem  dieimus  Magnum,  describat:  in  la- 
titudinibns autem  planetarum  eius  utilitates,  ceu  in  illustri  quo- 
dam  loco  positae,  magis  sunt  conspicuae,  cum  ipse  nusquam  ab 
eclipticae  piano  discedens  praeeipua  tarnen  causa  omnis  diver- 
sitatis  apparentiarum  in  latitudinem  existat.  Tu  vero,  doctissime 
D.  Schönere,  ideo  sumrao  amore  orbem  hunc  prosequendum  et 


SCHKIKTKN  VON  KIIKTICUS. 


ampleetcndum  vidcH.  (|Uod  totani  motu»  in  latitudincm  doctrinam 
tarn  hreviter  tanuiue  dilueidc  omnibus  propositis  causis  ob 
oculos  ponat. 

Sint  primo  trium  snperiorum  defercntes  ex  Ptnlemaei  sententia 
ad  eelipticam  iuclinati,  qnornm  apogia  septentrionem  versus,  pc- 
rigia  autem  ad  meridiem  reperiantur.  utque  sie  ipsi  planetae  in 
suis  orbibus.  quemadmodum  Lima  in  orbe  declivi,  extra  cuius 
plannui  non  egreditur,  cirumferantur.  Lineae  propriae  diversi- 
tatis.  Dracones  planetarum.  ut  vulgo  vocant,  deferentinm  ad 
eclipticae  planum  m  hubitudines  et  intersectiones  ad  planetarum 
motus  designabunt.  liueac  antem  verornm  locorum,  praedictas 
lineas  in  centris  planetarum  intersecantes ,  pro  centro  terrae  in 
Orhc  Magno  situ  ad  planetam .  et  ipsius  planetae  in  suo  orbe 
declivi  vera  planetarum  loea  propriora  et  remotiora  ad  lincam," 
(piae  per  signorum  medium,  referent  pro  angulorum  habitudine. 
quo»  ad  eclipticae  planum  constituunt,  quemadmodum  mathematica 
ratio  exposcit.  Quam  ob  causam  planeta  in  quacum|ue  sui  defc- 
rentis  et  epicycli  in  circulo  declivi  portione  morante.  et  centro 
terrae  existente  in  remoriori  a  planeta  Orbis  Magni  raedietate. 
quam  Veteres  snperinrem  epicycli  partem  dixere.  latitudines  ap- 
parentes  minores  fieri  oportere  angulo  inclinationis  deferentis  ad 
planum  eclipticae  darum  est.  quia  in  tali  centri  terrae  situ  ad 
planetam  angulns  apparentis  latitudinis  acutior  est  angulo  incli- 
nationis.  interior  videlicet  exteriori  et  opposito.  Porro  centro 
terrae  pervenientc  ad  propiorem  medietatem  Orbis  Magni  ad 
planetam,   contra  latitudo  apparens  maior  angulo  inclinationis, 


'  Der  Text  der  editio  princ-eps  igt  hier  ganz  verderbt  «...  deferen- 
tium  ad  eclipticae  habitudincs  et  intersectiones«.  MiCstlin  hat  zwischeu  die 
Worte  »eclipticae«  und  »habitudincs«  noch  »planum« eingeschoben;  die  Thoroer 
Ausgabe  verändert  »eclipticfte«  in  »eclipticam  . 

"*  Die  Lesart  der  editio  prineep«  «eain«  hat  Mästlin,  um  den  Satz  deut- 
licher zu  machen,  in  .-lineam-  verändert;  diese  Aenderuug  ist  in  den  Text 
übernommen. 


Digitized  by  Google 


I.   DIE  NARUATIO  PRIMA. 


359 


iisdem  plane  de  causis .  et  contra  conspicitur,  qnippe  qni  ante 
exterior  et  oppositus.  iam  interior.  Atque  liaec  est  causa,  quam- 
ohrem  Veteres  piitaverint,  centro  epicycli  extra  nodos  consistcnte, 
superiorem  epicycli  partera  sempcr  inter  deferentis  et  eclipticae 
planum  existere,  reliquam  autem  medietatem  ad  eam  partem 
vergere,  ad  quam  medietas  deferentis  a  centro  epicycli  occupata 
inclinaret,  diametrum  vero  transeuntem  per  longitudines  median 
epicycli  aequidistanter  eclipticae  piano  iueedere  et  epicyclo  in 
nodis  planetam  latitudinem  nullam  habere  in  quacunqne  epicycli 
sui  parte,  quod  in  Iiis  liypothesibus  verificatur.  planeta  in  aliquo 
nodorum  morante,  et  terra  qnacunque  in  parte  orbis  magni  re- 
perta.  Si  angulus  superficiei  epicycli  ad  suum  deferentem  in 
Veterum  liypothesibus  aequalis  perpetuo  angulo  incliuationis  plani 
deferentis  et  eclipticae  fnisset  repertns,  hoc  est,  si  epicycli  pla- 
num semper  in  aequidistantia  eclipticae  fuisset  deprehensum. 
praedicta  latitudinum  ratio  sufticeret.  Verum  cum  buius  diversum 
observationes  gcomctricc  examinatae  inferant.  ut  est  videre  apud 
Ptolemaeum  libro  ultimo  rr^  \u^takr^  auvra;s«>; ,  ponit  D.  Prae- 
ceptor  per  motum  librationum  angulum  inclinationis  deferentis 
ad  eclipticam  certa  ratione  augeri  et  minui,  respeetn  nimirum 
motus  planetae  niedii  in  circulo  declivi  et  ipsius  terrae  in  Orbe 
Magno.  Quod  fiet,  si  in  una  motus  conimutationis  periodo  dia- 
meter.  per  quam  fit  libratio,  bis  ab  extremis  limitibus  circuli 
declivis  describatur,  idque  tali  conditione  observata,  ut  planeta 
existente  in  ortu  vespertino  angulns  inclinationis  sit  maximus, 
quare  et  latitudinis  qnoque  apparentis  *  maior.  in  ortu  vero  ma- 
tutino  minimus,  nnde  et  ipsa  apparens  latitudo.  ut  conveniebat, 
minor  existat. 

Veneris  autem  et  Mercurii  apparentiae  in  latitudinem,  unica 
deviatione  excepta,  speculationis  facilitate  superiornm  planetarnm 


*  Di«  in  den  Text  aufgt'notmnenc  Lesart  Her  editio  princop«  hat 
Mästlin  in  »latitudo  maior«  verändert. 


300 


8CHKIPTKN  VON  KHETICU8. 


tlieorias  supcrant.  Sed  Veneris  latitudines  primo  perpcndamuB. 
Intra  Orbem  Magnum  primnm  Veneris  sphaera  occurrit.  Ponit 
itaquc  D.  Praeccptor  planum,  in  quo  Venus  movetur,  ab  eclipticae 
scu  Orbis  Magni  piano  declinare  super  diametro  per  absidas 
proprias  deferentis  primi,  ita  ut  orientalis  medietas  a  plana 
eclipticae  superficic  in  septentrionem  elevetur  ad  inelinationis 
anguluin,  quem  in  Ptolemaei  bypotbesibus  epicycli  planum  cum 
deferentis  piano  contineret,  occidentalis  autem  medietas  ad  meri- 
diem.  Per  orientalem  vero  medietatem  intelligenda  ea,  quae  est 
a  loco  Bummae  absidis  in  consequentia  etc.  Sola  hac  et  simplici 
hypothesi  omnes  declinationum  et  reflexionnm  regulas  cum  causis 
ex  loci  terrae  ad  planetae  planum  habitudine  facile  erit  pervi- 
dere.  Cum  namque  per  terrae  motum  annuum  ad  oppositas  partes 
summac  absidis  deferentis  ])rimi  pervenerimus,  ubi  Veneris  orbem 
tanquam  cpicyclum  et  in  apogio  sui  deferentis  existere  putamus, 
tunc  planum ,  in  quo  defertur  Venus ,  nobis  ab  eclipticae  piano 
reflexum  videbitnr.  nam  illnd  nos  in  tali  situ  per  transversum 
aspieimus.  Et  quia  idem  planum  ex  inferiori  loco  intuemur.  quae 
ad  septentrionem  prominet,  pars  nobis  oculos  meridiei  obvertentibus 
erit  sinistra.  reliqua  vero  ad  meridiem  dextra.  Procedente  autem 
terra  sursum  versus  planetae  absidem  summam,  orbis  Veneris  a 
sui  eccentrici  apogio  descendere  creditur,  ipsumque  adeo  planum 
deferentis  Venerem  ineli natura  tanquam  ex  loco  altiore  despicere 
ineipimus.  Quare  reflexio  successive  in  declinationem  mutatur, 
ut  per  quadrantem  a  priori  loco  distante,  ubicunque  planeta  in 
elevatis  partibus  conspiciatur ,  declinationem  solum  ab  ecliptica 
babeat.  In  tali  situ,  cum  nos  terrae  adbaerentes  simus,  in  op- 
posito  medietatis  deferentis,  quae  est  a  summa  abside  in  conse- 
quentia et  ab  eclipticae  piano  in  septentrionem  elevata,  dixerunt 
Vcteres  epicyclum  Veneris  in  descendente  nodo  esse,  et  apogium 
ejjicycli  ad  septentrionem  maxime  declinare,  perigium  vero  ad 
meridiem.  Porro  evebente  nos  sublimes  terra  motu  suo  annuo 
versus  locum  summae  absidis  Veneris,  orbis  eins,  ceu  epicyclus, 


I.  DIE  NAURATH)  PRIMA. 


infimam  absidem  Pili  deferentis  appctere  vidcbitur.  et  planum  epi- 
eyeli  (nobis  i)lanum,  in  quo  Veneris  Stella  i  quod  ante  inclinatum 
nobis  erat  ad  planum  eclipticae ,  iterum  sesc  ^id  nos  rcflccterc 
apparebit,  et  septentrionalis  medietas  deferentis  extra  planum 
ccliptieae  prominens  dextrum  fiet ,  quia  orbem  Veneria  desuper 
aspicimus.  Ubi  autem  ad  loeum  summae  absidis  Veneris  centrum 
terrae  pervencrit,  nulla  declinatio  et  sola  reflexio  conspicietur, 
atqui  Veneris  orbis  in  infima  deferentis  sui  de  Veterum  sententia 
esse  abside  creditur.  Atque  hie  est  tu>v  <patvofjivo»v  ordo,  dum 
centrum  terrae  semicirculationem  complet,  a  loco  infimac  absidis 
\reneris  in  consequentiam  signorum  ad  locuiu  summac  absidis 
Veneris  ascendens.  Eadem  autem  ratione  descendente  terra  re- 
flexio ad  nostrum  aspectum  paulatim  in  declinationem  mutabitur. 
et  quia  medietas  plani  deferentis  a  summa  abside  in  antecedeutia 
nobis  tali  inecssu  terrae  fit  opposita,  apogium  deferentis  Veneris 
in  meridiem  a  piano  eclipticae  declinare  ineipit,  donec  terra  in 
nonagesimo  gradu  a  loco  absidis  constituta  utraque  medietas  ad 
eclipticae  planum  declinata  conspiciatur,  orbisque,  ceu  epicyclus, 
Veneris  in  nodo  ascendente  ad  summam  absidem  putetur:  a  quo 
loco  terra  recedente  declinatio  iterum  in  reflexionem  commutetur, 
ac  consecuta  locum  infimae  absidis  Veneris  easdem  apparentias 
latitudinum  in  Venere  terra  iterum  producere  ineipiat.  Ex  quibus 
patet,  terra  ad  lincam  absidum  Veneris  posita,  planum  deferentis 
planetam  reflexum  apparere,  in  quadrantibus  vero  ab  his  deeli- 
natum,  in  locis  autem  intermediis  mixtas  latitudines  conspiei. 

Cum  autem  praeter  has  latitudines,  quas  Veteres  epieyelo 
Veneris  tribuerunt.  et  alia  a  Veteribns  deviatio,  a  Ptolemaeo  t«jv 
£xxsvTp(uv  xuxXcuv  7;  e-ptAiau  dicta.  se  his  permisceat  'ac  eandem 
per  deferentis  centrum  epeyeli  Veneris.  <]ui  iam  sublatus  est,  de- 
monstrarunt)  aliam  et  cum  observationibns  magis  consonam  1). 
Praeceptor  rationem  ineundam  iudieavit.  Hanc  autem  rationem 
L).  Doctoris,  IVaeceptoris  mei,  deviationem  salvandi,  ut  facilius 
qnoquc  haud   secus   ac   reliqua   usque   proposita  assequamur, 


:W2 


SCHKIKTKN  VON  RHETKUS. 


ennstitnamus  planum,  cuins  mox  meminimus .  esse  medium  pla- 
num ac  ideo  fixum,  a  quo  verum  iain  huc  iam  illuc  certei  eva- 
getur  ratione.  At  quin  omites  inotus  polorum  respectu  minori 
lahore  ac  dispendio  pereipiuntur.  prineipio  tenendnm,  altcrnm 
pnlorum  plani  medii  in  septentrionem  a  piano  ecliptieae  ad  ineli- 
nutionis  anguli  quantitatem  clevari .  alterum  autem  ex  opposito 
tantundem  in  meridiem  deprimi ,  et  quae  de  scptenrrionali  polo 
ant  iis,  quae  circa  hunc  fieri  ostensuri  sumns,  simili  ratione, 
ratione  uimirum  oppositionis  habita;  de  meridionali  intelligi  np- 
portere.  l'roinde  circa  septcntrionalem  plani  medii  polum  assu- 
mnmus  esse  circulum  mobilem,  cujus  ea,  quae  ex  eentro.  maximis 
obliquitatibus  plani  medii  a  piano  vero  correspondeat,  ipse  autem 
pol us  septentrionalis  plani  veri  ])er  librationis  motum  dieti  circuli 
diametrnm  deseribat.  Porro  circulus  mobilia  insequutur  planetile 
motum.  ut  Venus  suo  motu  incedens  relinquat  duarum  quamlibet 
se  insequentium  intersectionem .  idque  bac  lege,  ut  anno  exaeto 
ad  rclictam  denique  revertatur.  Uucto  vero  circulo  magno  per 
utrinsque  plani  polos.  ad  buins  communi  cum  plann  vero  inter- 
sectione  utrinque  90  gradibus  numeratis,  cum  poli  plani.  veri  et 
medii  scilicet  differunt,  nodi  seu  intersectiones  dictae  determi- 
nantur.  Interim  autem.  dum  Veneria  ad  alterutrum  nodorum 
periodus  eompletur.  a  polo  plani  veri  per  librationis  motum  dicti 
circuli  mobilis  diameter  bin  deseributur.  Haec  autem  ita  fiant, 
quo  planetam  cum  terrae  centro  tale  pactum  iniissc  appareat,  ut, 
quoties  terra  ad  deferentis  absidas  fnerit.  Venus  ubicunque  in 
delerentc  vero  maxime  in  septentrionem  a  piano  medio  deviet, 
hoc  ent,  maxime  extra  vi  am  mediam  consistat.  l'raeterea  terra 
per  qnadrantem  ab  absidibus  deferentis  distantc,  ipse  planetn 
cum  toto  suo  piano  vero  in  medii  deferentis  piano  iaceat.  Sed 
terra  reliqua  loea  intermedia  peragrante.  ipse  quoque  in  devia- 
tiouibus  intermediis  suum  cursum  teneat.  Hoc  terrae  et  planetae 
))actnm  ut  esset  perpetuum.  ordinavit  Dens,  ut  primus  librationis 
circellus,  ut  ita  dicam,  eodem  tempore  semel  revolveretur.  quo  una 


I.   DIE  NA  Ii  RATIO  PRIMA. 


Veneria  ad  ultcrutrum  mobilium  nodorum  fierct  reversio.  Haec 
itt  exemplo  illnstriora  fiant.  si  in  aliquo  deviationis  motus  prin- 
cipio  polu8  septentrionalis  plani  veri  a  polo  plani  medii  adiacentis 
maxime  meridionnlis  fnerit,  ac  Venus  tantuni  in  maximo  devia- 
tionis limite,  qui  est  septentrionalis,  exstiterit,  terrae  quoqne  centro 
in  aliqua  absidum  Veneria  commorante,  in  quarta  anni  parte  terra 
motu  annuo  ad  locnni  intcr  ahsidas  medium  veniet,  et  eodem 
tempore  planeta  ad  suam  interseetionem  seu  nudum  mobilem. 
Et  qnia  motu«  librationis  commcnsuratur  cum  motu  planetae  ad 
nodos  seu  intcrsectiones,  primus  librationis  eircellus  quadrantcm 
quoque  conficiet  et  per  reliquum  circcllum,  qui  altero  est  velocior 
duplo.  poliw  plani  veri  snb  polum  plani  medii  constituetur, 
quare  et  ambo  plana  eoninngentnr.  Reeedentc  autem  planeta 
ab  boc  nodo,  terra  procedet  ad  alteram  absida  eecentrici  primi, 
et  polus  plani  veri  per  librationem  a  polo  plani  medii  ad  septen- 
trionem  promovebitur.  Sic  fiet,  ut,  etsi  Venus  mcridiana  sit, 
quemadmodum  in  nostro  exemplo,  tarnen  latitudo  mcridiana  mi- 
nuatur:  si  scptentrionalis,  eadem  crcscat.  Eo  loci  autem  ubi  per- 
ventum  fnerit.  polus  plani  veri  librationis  motu  maximum  ad 
septentrionalem  limitem  attinget.  et  planeta  motu  suo  annuo  ad 
nodos  in  medio  inter  utramque  intersectionem  maximam  iternm 
in  septentrionem  deviationem  habebit.  Apparet  itaque  motum 
eirculi  assumpti  liunc  habere  usum,  ut  in  anno  Veneris  ad  nodos 
fiat  revolutio,  semperque  terra  collocata  in  absidum  linca,  planeta 
ubicunque  in  suo  piano  vero  fuerit,  maximam  a  piano  medio  de- 
viationem habeat,  et  in  medio  inter  utramque  absida  terra  con- 
stituta  sit  in  nodis.  Porro  librationis  motu  fieri,  ut  V euere  in  aliquo 
nodornm  existente  ambo  plana  coniungantur ,  et  illa  pars  plani 
veri,  quam  ingreditur.  ad  septentrionem  Semper  a  medio  discedat, 
quo.  prout  convenit,  latitudo  haec  perpetuo  borealis  maneat. 

Quemadmodum  autem  Veneris  planum,  quod  medium  ap- 
pellare  placuit,  in  absidum  eecentrici  primi  linca  ab  ecliptica 
intersecatur,  et  eius  plani  medietas  a  summa  abside  in  consequentia 


364 


SCHUIKTKN  VON  KHRTKUS. 


ad  septentrionem  prominet,  reliqna  oppositionis  lege  in  meridiem 
vergente.  Ita  in  Mercurio  simili  ratione  est  planum  medium, 
quod  Huper  suarum  absidum  linea,  ut  par  erat,  ab  eclipticae 
piano  utrinque  inclinatur,  ut  viceversa  mcdietas  plani  medii  a 
summa  abside  in  antecedentia  septentrionalis  sit.  Quare  in 
centri  terrae  annua  revolutione  declinationes  et  reflcxiones  in 
Mercurio  permutatae  ad  Veneris  seilicet  deprehendentur.  Verum 
haec  varietas,  ut  eo  conspicua  magis  foret,  disposuit  Deus  et 
deviationcm  plani  veri  Mercurii  a  medio,  ut  ea  medietas  perpctuo, 
quam  ingreditur,  a  piano  medio  ad  meridiem  discederet,  et 
terra  ad  absidas  ipsas  consistente  cum  suo  piano  vcro  in  medio 
piano  iaceret;  quo  fit  denique,  nt  in  latitudinem  praeter  dictas 
differentias  a  Venere  nullas  habeat,  nisi  quod  haec  qnoque  deviatio 
maior  in  Mercurio  est  quam  in  Venere ,  veluti  etiam  inclinationiR 
angulum  maiorcm  habet.  Caeterum  reliquae  latitudinum  Mercurii 
varietates  facillime  non  aliter  atquc  in  Venere  colligcntur. 


ut  primam  hanc  Narrationem  nostram  poctac  verbis  finiam. 

Alteram  autem  mei  promissi  partem,  quamprimum 
iusto  adhibito  studio  totnm  D.  Praeceptoris  mei  Opus 
e  v  o  1  v  e  r  o .  c  o  1 1  i  g  e  r  c  i  n  c  i  p  i  a  m .  Ko  vero  gratiorem  tibi 
utramquc  fore  spero ,  quo  clarius  artificum  propositis  observatio- 
nibus  ita  U.  Praeceptoris  mei  bypothescs  tou  rpaivojiivoi?  eonsen- 
tire  videbis,  ut  etiam  inter  se  tanquam  bona  dctinitio  cum  definito 
converti  possint. 

Clarissimc  et  doctissime  I).  Schönere  ac  tanquam  pater 
mihi  Semper  colende,  reliquum  nunc  iam  est,  ut  hanc  meam 
operam  qualemcunque  aequi  bonique  consulas.  Nam  quamqnam 
non  nesciam.  quid  humeri  me  ferre  possint.  quidve  ferrc  recusent, 
tarnen  tuns  in  me  singularis  et.  ut  sie  dicam,  paternus  amor 
fecit.  ut  omnino  non  formidarim  hoc  coeluni  subire,  et  quoad 
eius  quidem  fieri  potuit.  omnia  ad  te  referrc.    Quod  Deus  Opt. 


Pars  mperat  empti,  par*  e*t  rjrhamfa  lahari*, 
Jliv  terieat  nontrus  attcora  iarta  rate*; 


I.   DIE  NAURATH)  PRIMA. 


:*c>5 


Max.  bene  vertere  dignetur,  deprecor,  mihique  aspiret,  ut  iusto 
tramite  ad  proiwsitum  fineni,  laborem  coeptum  perducere  queam. 
Si  quippiam  autem  ardore  quodaui  iuvenili  (qui  quidem  seniper, 
ot  ille  inquit,  magno  magis  quam  utili  spiritu  suinus  praediti) 
dictum  sit,  aut  per  imprudentiam  exciderit,  quod  liberius  contra 
venerandam  et  sanctam  vetußtatem  dictum  videri  possit,  quam 
fortassis  ipsa  rerum  magnitudo  et  gravitas  poBtulabat,  tu  certc, 
quodque  apud  me  dubium  non  est,  in  meliorem  accipies  partem 
et  potius  animum  iu  te  meum,  quam  quid  pracstiterim,  spectabis. 

Porro  velim  te  de  doctissimo  Viro,  D.  Doctore,  meo 
Praeeeptore,  boc  statuere,  tibiquc  persuasissimum 
habere,  apud  cum  nihil  prius,  nee  antiquius  esse 
quicquam,  quam  vcstigiis  Ptolemaei  ut  iusistat,  nec 
aliter,  ac  ipse  Ptolcmaeus  fecit,  vcteres  et  se  anti- 
quiores  multo  secutus.  Dum  autem  tot  ^aivopiva,  quae 
astrouomum  regunt.  et  mathematica  se  cogcre  iutclligeret,  quae- 
dam  praeter  voluutatem  etiam  ut  assumcret,  satis  interim  esse 
putavit,  si  eadem  arte  in  cundcm  scopum  cum  Ptole- 
maeo  tela  sua  dirigeret,  etiamsi  arcum  et  tela  ex 
longe  alio  matcriae  generc  quam  ille  assumeret.  Ac 
boc  loc«  illud  arripicmltim,  »osi  o*  eAEuüspiov  ~%  yvfop^  tov 
{xeÄAovTo  <p iXooo<f eiv«/    Caeterum,  quod  alicnum  est 


*  Der  bezeichnende  Spruch,  welchen  Kheticus  zum  Motto  für  seine 
»Narratio  prima«  gewühlt  hat,  ist  —  wie  bei  dessen  Wiederholung  hier 
nachträglich  bemerkt  wird  —  aus  des  Aleinous  »Isagoge  in  Piatonis  dogmata« 
entnommen. 

Den  Gedanken,  welchem  Uheticus  durch  das  Wort  des  Aleinous  Ausdruck 
gegeben,  hat  Kepler  in  lateinischer  Formulirung  ausgesprochen.  Kepleri 
opp.  ed.  Frisch  VI,  Humboldt  hat  dies  charakteristische  Unheil 

Kepler  's  Uber  G'oppernicus  mit  Recht  in  seinen  Kosmos  aufgenommen  und 
demselben  dadurch  eine  weitere  Verbreitung  verschafft.  »Der  (irliuder 
unseres  jetzigen  Weltsystems«,  sagt  Humboldt  (a.  a.  0.  II,  M6>,  »war  durch 
seinen  Muth  und  die  Zuversicht ,  mit  welcher  er  auftrat,  fast  noch  ausge- 
zeichneter als  durch  «ein  Wissen.  Er  verdiente  in  hohem  (jrade  das  schöne 
Lob,  da»  ihm  Kepler  giebt.  wenn  er  ihu  in  der  Eiuleituug  zu  den  ltudol- 


Digitized  by  Google 


366 


SCHRIFTEN  VON  KHETICL'S. 


ab  ingcnio  boni  cuiuslibet,  maximo  vero  a  natura 
pbilosophica,  ab  eo  ut  qui  uiaxime  abhorret  D.  Prae- 
ceptor  meuf<,  tantum  abest,  ut  sibi  a  Veteruin  recte* 
pbilosop hautium  sententiis  nisi  magnis  de  causis  ac 
rebus  ipsis  efflagitantibus  studio  quodam  novitatis 
temere  discedendum  putavit.  Alia  est  aetas,  alia 
morum  gravitas  doctrinaeque  exeellentin,  alia  de- 
uique  ingenii  celsitudo  aniuiique  magnitndo.  quam 
ut  tale  quid  in  eum  cadere  queat,  quod  quidem  est  vel 
aetatis  juvenilis,  vel  twv  1x27a  <p|iovouvT<uv  iri  Oscopt'a  jiixpa,  ut 
Aristoteles  utar  verbis,  vel  ardentium  iugenioruni,  quae  a  ((uolibet 
veuto  suisque  uftectibus  moveutur  ae  reguntur,  ut  etiam,  ceu 
xuJigpv^T^  excusso,  quodvis  obviutu  sibi  arripiant  et  acerriiue 
propugnent.  Verum  viueat  veritas,  vincat  virtus,  suusque  bonos 
perpetuo  liabeatur  artibus,  et  quilibet  bouus  suae  artis  artifex  iu 
lucein,  quod  prosit,  proferat,  atque  in  bunc  tueatur  uiodum,  ut 
veritatem  quaesivisse  videatur!  Neque  vero  D.  Praeeeptor 
bonorum  et  doctorum  virorum  iudieia  unquam  abbor- 
rebit,  quae  subire  ultro  cogitat! 


phinischen  Tafeln  »den  Mann  freien  Geistes«  uennt :  »»Copt  i  niciia 
vir  fuit  niaxiuiu  ingeuio  et,  quod  in  iioc  exercitio«  id.  i.  in  der 
Hekäuipfun^  der  Vorurtheile  «wu^ni  inoinenti  CMt,  anhuo  Über»«. 

*  Da»  in  den  Text  aiifcenmmiiene  »recte«,  welches  die  Eflitio  prineeps 
hat,  i«t  von  MäMlin  und  allen  späteren  llemustfeliein  weggelassen. 


IL  Borussiae  Encomium/ 


I'iudaniH  iu  illa  oda.  quae  literis  aureis  in  templo  Miuervae 
coimecrata  fertur,  celebraim  Diagoram  lihodiuin  pugileiu,  victorcm 
Olynipicnm,  ait  patriain  eiu»  Veueris  esse  filiani  et  Solis  pluri- 
iiumi  adainatain  eoniugein.  Deiude  Jovein  ilii  lnultuiii  pluissc 
auri,  idque  propterea,  quod  suam  Miucrvaui  colerent:  quare  et 

*  Eine  Uebersetzung  de«  »Encomiuui  Boruasiao»  ist  im  ersten  hantle 
Tbl.  2,  S.  14s  ff.  abgedruckt.  Allein  wegen  Jer  Bedeutung,  welche  diese  «Lob- 
schrift auf  I'rcussen«  für  die  Biographie  von  Coppernicus  hat,  darf  auch  da» 
Uteiniwehe  Original  iu  der  vorliegenden  Urkunden-Sammlung  nicht  fehlen. 
L>ie  Schrift  ist  überdies  sehr  selten;  sie  findet  sich  nur  in  den  beiden  ersten 
Ausgaben  der  »Narratio  Prima«  (1540  und  1541,  und  in  dem  Anhange  zu 
Keplers  Mysterium  cosinogruphicuiu.  Deshalb  hat  Hipler  —  welcher  von 
dem  ersten  Theile  der  »Narratio  Priuia«  in  sciuem  »Spicilcgiuin  Coperuicanuin« 
nur  einzelne  Auszüge  inittlieilt,  —  Recht  daran  gethan,  das  »Encomium  Bo- 
russiae« dort  ganz  abdruckeu  zu  lassen.  Leider  hat  er  jedoch  dio  wunder- 
liche Interpunktion  jener  Zeit  uud  ebeuso  die  Orthographie  der  Editio  prin- 
ceps  genau  festgehalten.  —  (Der  Abdruck,  welchen  der  2.  Band  der  »Acta 
Borussica*  im  Jahre  171(1  brachte,  ist  unvollständig.  Es  fehlt  fast  der 
vierte  —  und  ein  sehr  wesentlicher  —  Theil,  währeud  die  ganze  Einleitung 
vollständig  mitgetheilt  ist,  welche,  wenn  etwas  unterdrückt  werden  sollte, 
unbeschadet  hätte  wegbleiben  können. j 

Erläuternde  Zusätze  werden  dem  nachfolgenden  Abdrucke  des  »Enco- 
miuin  Borussiae"  nur  in  geringer  Zahl  beigegeben  werden.  Die  notwendig- 
sten Auuierkungeu  sind  bereits  der  Uebersetzung  im  ersten  Theile  ange- 
schlossen ;  hier  ist  nur  eiue  kleine  Nachlese  erforderlich. 


36S 


SCHRIFTEN  VON  RHETICUS. 


ab  ea  ipsa  sapientiae  nomine  et  evxoxAoiratSta;,  quam  impendio 
colebant.  elaram  redditam.* 

Hoc  praeclarum  Khodioruin  EYxuijiiov  an  ulli  praeterea  regioni 
hae  nostra  aetate  quam  Prussiae  (de  qua  pauca  dicere  in  animo 
est,  quod  ea  forte  tu  quoque  audire  volebas)  quis  aptius  aecomo- 
daverit,  ego  quidem  non  video.  Nec  dubito,  quin  eadem  numina 
guberaantia  hanc  regionem  deprehenderentur,  si  peritus  aliquis 
astrologus  diligenti  cura  pulcherrimae  huius,  fertilissimae  et  feli- 
cissimae  regionis  praesideutes  Stellas  inquireret.**  Qucmadmoduni 
autem  IMndarus  ait: 

L>  '  v  ff 

r7(3t£?,   OOTTU)  OTS 

Xttcva  oareovro  Zsu;  t  xat  abavaroi, 

<I>avspav  sv  reXayei 

ToÖov  £}jt|x£v  rovn'm, 

AXjxupot;  &  ev  pevlleatv  vaoov  xex(>u<f  Oai. 


*  Neben  den  von  Kheticus  selbst  hervorgehobenen  Beziehungen,  welche 
ihn  veranlasst  haben,  in  seinem  »Encomium  Borussiae«  von  KhodiiB  deu 
Ausgang  zu  nehmen,  ist  nicht  zu  vergessen,  dass  Kbodus  damals  in  Aller 
Munde  war.  Nicht  lange  vorher  hatten  dio  Uugläubigen  diese  Insel  den 
Christon  entrissen,  die  letzte  ihrer  Besitzungen  im  Morgcnlande. 

*'  Die  astrologische  Sprache  von  Kheticus  hat  Beckmann  in  seiner 
Uebersetzung  des  »Encomium  Borussiae«  (Erml.  Zeitschr.  III,  Ö.i  irrthüinlich 
als  einen  «•Scherz«  bezeichnet,  wenngleich  er  das  Wort  abschwächend  hinzu- 
fügt, dass  Kheticus  allerdings  mit  den  bedeutendsten  Gelehrten  seiner 
Zeit  —  Melanchthon  der  »praeeeptor  Oermaniae«  und  sein  Lehrer  Joh. 
Schoner  voran  —  sich  »zu  astrologischen  Deutungen  hingeneigt  habe«. 

Dass  Beckniauu  sich  in  dieser  Auffassung  vollständig  geirrt,  beweisen 
die  Ausführungen,  welche  im  ersten  Bande  Thl.  2,  S.  A'M)  ff.  gegeben  sind. 
Kheticus  hat  an  verschiedenen  Stelleu  seiner  Schrifteu  —  so  auffallend  dies 
auch  bei  dem  begeisterten  Apostol  der  Lehre  von  der  Erd-Bewegung  er- 
scheint —  seiue  Anhänglichkeit  an  die  Astrologie  bekundet,  welche  er  in 
dem  Schreiben  d.  d.  »im  Augusto  des  MDXLI  Jars«  an  Herzog  Albrecht 
von  Preussen  gorichtet  hat,  als  eine  »hochlöbliche  Kunst«  bezeichnet  (vgl. 
Bd.  I.  Thl.  2,  S.  401). 

Die  für  das  Verhältniss  des  Kheticus  zur  Astrologie  bezeichnendste 
Stelle  findet  sich  in  der  »Narratio  Prima«,  sie  ist  oben  S.  305  uiitgetbeilt. 


Digitized  by  Google 


II.  UORUSSIAK  ENCOMIUM. 


3ß9 


'A-eovro;  o  oun;  sv  — 

Aet&sv  Äd/o;  'AsXt'ou  • 

Kai  f»a  fiiv  x«opa?  dx>.dpm  — 

Tov  Xtitov,  dfvov  Hsov. 

Mva^OsvTi  oe  Zeo;  aji^aXov  piX  — 

Ast  Osjxsv  aXXa  {itv  oux 

Ktaasv  imt  woXiag 

Kt-s  tiv   aoro?  opav  svoov  Ha/.dssr,; 

Au;o}i£vav  rcsoottiv 

lloXuj'iooxGv  yatav  avi>p«i  — 

I lotst,  xat  eucppova  jxr/ot;. 
Ita  oliui  liaud  dubie  Prussiani  pontus  babuit :  et  quod  certius 
quis  propriusque  Signum  capiat,  quam  quod  hodie  in  continente 
lougissime  a  littorc  suecinum  reperiatur?  quare  et  eadem  lege, 
Deuruni  muuere,  ut  e  inari  nata  A]M>üini  cessit.  quam  tanquani 
coniugcm  suam  Hbodum  olini  nune  adamat.  Non  potent  Sol 
Prussiam  perinde  radiis  reetis  pertingere  ac  Khodum:'  Fateor, 
sed  hoc  aliis  multis  compensat  modis.  et  quod  in  Khodo  radiorum 
reetitudine  praestat,  hoc  in  Prussia  niora  Raa  supra  horizoutem 
efficit:  deinde  suecinum  Dei  peculiare  esse  donum,  i|uo  hanc  im- 
primis  regioncra  ornare  voluerit,  neminem  negatumm  pnto.  Imo 
si  succini  nobilitatein  et  usum,  quem  in  medicinis  habet,  quis 
pcrpenderit,  non  iniuria  Apollini  saeruin  iudicabit  einsquc  adeo 
munus  egregium.  quo  Prussiam  eoniugem  suaui  tanquam  prctio- 
sissinio  ornamento  magna  in  copia  donet. 

Cumque  Apollo  praeter  artem  medicinam  et  jxavttxr(v,  quas 
invenit  primus  et  coluit,  studio  etiam  venandi  teueatur,  videtur 
hanc  rcgionem  prae  caeteris  omnibus  elegisse,  et  cum  longo  tem- 
pore ante  praevideret  immanes  Turcas  Khodou  suam  devastaturos, 
in  has  partes  sedem  suam  transtulisse  atque  huc  cum  Diana  so- 
rore  commigrasse  vero  non  videtur  absimile.  In  quaseuuque 
enim  partes  oculos  vertas,  si  Silvas  cousideres.  vivaria  quae 
Graecis  :rapdosi3oi  sunt)  et  apiaria  ab  Apolline  consita  dices:  si 
ii  24 


igitized  by  Google 


370 


SCHRIFTEN  VON  RHETICUS. 


arbusta  et  campos  eorundemque  leporaria  et  ornithones,  si  lacus, 
stagna.  fontcs,  Dianae  sacra  dixeris  Deoruinque  piscinas.  Atque 
adeo  PrusBiam  prae  aliis  regionibus  elegisse  apparet,  inquam,  eeu 
suum  paradisum.  praeter  eervos.  damas,  ursos,  apros  et  id  genus 
alias  vulgo  notas  feras.  uros  etiam,  alces,  bisontes  *  etc.,  quo» 
alibi  locoruni  vix  reperire  est,  inveberet,  ut  intcrini  silentio  prae- 
teream  plurima  et  ea  rara  adniodum  avium  nec  non  piseium 
genera. 

Proles  autein,  quam  Apollo  ex  Prussia  coniuge  suscepit  sunt: 
Regius  iiiouN.  sedes  lllustrissimi  Prineipis.  D.  Domini  Alberti, 
Dueis  Prussiac,  Marcbionis  Hrandcnburgensis  etc..  omnium  docto- 
rnm  ac  clarorum  virorum  uostra  aetate  Maccenatis;  Toruuua, 
olim  einporio.  uunc  vero  alumno  suo.  D.  Praeceptorc 
meo  satis  clara;  Gcdammi,  Prussiae  mctropolis,  sapicutia 
et  senatus  maiestate.  opibus  et  renascentis  rei  literariae  gloria 
conspicua;  Varmia,  collegium  multorum  doctorum  et  piorum 
virorum,  clara  reverendissimo  D.  Domino  Ioaune  Dantisco,  elo- 
quentissimo  et  sapientissimo  Praesule;  Marienbnrgum,  aera- 
rium  serenissimi  Kegis  Polouiae;  Elbiuga,  vetus  Prussiac  do- 
inicilium,  quae  sauctam  quoque  literamm  curam  suscipit:  Cnlma, 
clara  literis,  et  undc  ius  Oulmense  originem  duxit. 

Acdificia  vcro  et  munitiones  Ai>olliuis  regias  et  aeden  di- 
ceres.  liortos,  agros.  totamque  regionein  Veneris  delicias,  ut  non 
immerito  Poöo;  dici  possit.    Porro  Prussiam  hliam  esse  Veneris 


*  Die  von  Iiheticus  erwähnten  Auerochsen,  Elche  und  »bisontes« 
(Buekeloehsen?,  lebten  zahlreicher  noch  am  Endo  de»  Iii.  Jahrhundert»  in 
I'reussen,  wie  ein  Schriftsteller  jener  Zeit,  Henneberger,  iu  »eiuem  »C'ouimeu- 
tar.  ad  tabul.  (Jeogr.«  p.  2">1  berichtet  Vereinzelt  fanden  »ich  Auerochseu 
und  Klche  noch  hundert  Jahre  später;  von  beiden  giebt  Hennebcrger  in 
seinem  »Alt-  und  Neuen  l'reusson«  ;H»S4)  eiue  Abbildung,  »bisontes«  aber 
existirten  zu  »einer  Zeit  nicht  mehr.  —  (Gegenwärtig  sind  die  Klonthiere 
bekanntlich  in  Europa  »ehr  selten;  Auerochsen  aber  Huden  «ich  nur  noch 
im  Walde  von  liialowicza  in  Litthauen ;. 


Digitized  by  Google 


II.   BORLSSIAE  ENCOMIUM. 


371 


haud  est  in  obscuro.  si  vel  terrae  fertilitatcm  quis  perpeuderit. 
vel  venustatem  et  amoeuitatcm  totius  regionis. 

VenuH  fertur  (»rta  mari,  ita  et  Prussia  eius  et  Maris  tilia  est: 
idcoque  non  tantum  eaiu  fertilitatem  praebet,  ut  llolandia  et  Se- 
landia  annona  ab  ea  alantur,  sed  et  quasi  horreuni  sit  vicinis 
reguis,  iteni  Angliae  et  Portugaliae ;  praeter  haec  optima  quaeque 
piseium  genera  et  alias  res  pretiosas,  quibus  ipsa  circuinfluit, 
aliis  aflfatim  suppeditat.  Caeteruui  sollicita  Venus  de  iis,  quae 
ad  cultuni,  splendorem,  benc  ac  humaniter  vivenduni  attinebant, 
neque  negante  soli  natura  in  bis  partibus  uasei  et  haben  pote- 
rant,  mari  denique  auxiliante  effecit,  ut  commode  in  Prussiam 
aliunde  invebi  possent. 

Verum  cum  haec  tibi,  doctissime  D.  Schönere,  notiora  sunt, 
quam  ut  a  me  prolixius  referri  debeant,  atque  ab  aliis  integris 
ca  de  re  editis  libellis  tractentur,  uberiore  encomio  supersedeo. 
Hoc  tantum  addam,  ut  est  Prussica  gens  populosa  praesidentis 
Numinis  beneficio,  ita  quoque  est  singulari  bumanitate  praedita; 
praeterca  cum  omni'genere  artium  Minervam  colaut,  et  .Jovis  ob 
hoc  benignitatem  sentiunt.  Nam  ut  non  dicam  de  inferioribus  ar- 
tibus  attributis  Minervae,  ut  architectonica  et  huic  cognatis,  prin- 
cipio  illustrissimus  Princcps,  deinde  oiunes  praesules 
proceresque  Prussiae,  penes  quos  summa  rerum  est,  ac 
rcrum  publicarum  gubernatores,  ut  Heroas  dccet,  summo  studio 
passim  renasceutes  in  orbe  literas  amplectuntu r: 
adeoque  et  soii  et  communi  consilio  alere  et  prupagare 
student.  Quarc  et  Jupiter  fulva  contracta  nebula  multum  auri 
pluit,  hoc  est,  ut  ego  interpretor,  quia  Jupiter  praeesse  dicitur 
imperiis  et  rebuspublicis,  cum  Maguates  studiorum,  sapientiae  et 
Musarum  curam  suscipiunt,  tunc  Dens  subditormn  nee  non  vici- 
norum  rcguni.  prineipum  ac  populorum  animos  ecu  in  aureaw 
nubem  oontrahit,  ex  qua  pacem  omuiaque  commoda  pacis  tauqoaiL 
guttas  aureus  destillet,  animos  tranquillitatis  et  publicae  pari* 
amautes,   eivitates   bouis   legibus   eoustitutas,    viros   sapieai«— . 

24" 


ized  by  Google 


:*72 


SCHR1FTKN  VON  KIIETICUS. 


honestam  et  sanctam  liberorum  educationem .  piam  denique  ac 
puram  religionis  propagationem  etc. 

Saepius  eitatur  uaufraginm  Aristippi.  qnod  apud  Rhodum  in— 
sulam  fccisse  eum  perhibent,  tibi  eieetus  cum  qnasdam  gcome- 
tricas  in  littore  figuras  conspexisset.  iussit  socio»  suos  bono  esse 
animo,  inclaniitans  se  hominnm  vestigia  videre.  Neque  eum  sua 
opinio  falsum  babuit:  nam  et  sibi  et  suis  eruditione.  qua  polle- 
bat, ab  hoininibus  doctis  et  amantibus  virtutem  uecessaria  ad 
vitam  toleraudam  facile  parabat. 

Ita,  ut  Dii  tue  ament,  doctissime  D.  Sehouere,  cum  Prutteui 
sint  hospitalissimi.  band  adbuc  contigit  mihi  ullius  bis  in  partibns 
nuigni  viri  adire  acdcs,  quin  aut  statim  in  ipso  limine  geometricas 
tiguras  cernerem,  aut  illorum  animis  geometriam  sedentem  de- 
prebendcrem.  Quare  omnes  fere,  ut  sunt  böni  viri,  studiosos 
harutn  artium  quibus  posaunt  studiis  et  oftieiis  prosequuntur,  si- 
quidem  nunquam  vera  sapicntia  et  cruditio  a  bonitate  et  benefi- 
ceutia  seiuneta  est. 

At  praeeipue  duornm  magnorum  virorum  erga  me  studia  ad- 
mirari  soleo.  cum  facile  agnoscam,  quam  mihi  sit  curta  eruditionis 
supellex,  meque  meo  pede  metiar.  Alter  est  autem  amplis- 
simus  Prucsul,  cuius  sub  principium  mentiouem  fcci,  reve- 
rendissimus  D.  Dominus  Tidemannus  Gysius,  Episco- 
pus  Culmcnsis.  Eius  autem  reverenda  Pietas  cum  chorum 
virtutum  et  doetriuae,  qnemadmodum  D.  Paulus  in  Episcopo  re- 
quirit,  sauctissime  absolvissct  ac  intellexisset.  uon  parum  momenti 
ad  gloriam  Christi  adfcrre,  ut  iusta  temporum  series  in  ccclesia 
et  certa  motuum  ratio  ac  doctrina  exstaret:  D.  Doctorem,  Prae- 
ceptorem  meum,  cuius  studia  et  doctrinam  multis  abhiuc  anuis 
exploratam  habebat,  ante  uon  destitit  adbortari  ad  baue  proviueiam 
snseipiendam,  quam  impulit. 

D.  Praeceptor  autem  cuiu  natura  esset  xo»v«uv«o;  et  videret 
reipublicae  quoque  literariae  motuum  emeudatione  opus  esse,  facile 
revereudissinu    Praesulis   et   amici   preeibus   ccssit   et  reeepit 


II.   BORUSSIAE  ENC'OMIUM. 


373 


tabulas  astronomicas  cum  novis  canonibus  se  compositumm  ncquc, 
si  quis  sui  esset  usus,  rempublieam.  quod  cum  alii  tum  Joannes 
Angelus  fccit,  laboribus  suis  defraudaturum.  At  quoniam  iam 
olim  sibi  esset  perspectum,  Observationen  suo  quodammodo  iure 

* 

tales  hypotbescs  exigerc.  quac  non  tarn  evcraurac  essent  bactenus 
de  motnuin  et  orbium  ordine,  recte,  ut  quidem  receptum  eredi- 
tumquc  vulgo,  disputata  et  exeussa.  quam  etiam  cum  sensibus 
nostris  puguaturae :  iudicabat  Alfonsinos  potius  quam  Ptoleinaeum 
imitandum  et  tabulas  cum  diligentibus  canonibus  sine  demon- 
strationibus  proponeudas.  Sic  futurum,  ut  nullam  inter  pbilo- 
sophos  moveret  turbam,  vulgares  mathematici  correctum  babereut 
motuum  calculuin  ;  veros  autem  artifices.  quos  acquioribus  oculis 
respexisset  Jupiter,  ex  numeris  propositis  facile  perventuros  ad 
prineipia  et  fontes.  unde  dedueta  essent  omnia.  Quemadmodum 
quoque  usque  adhuc  doctis  elaborandum  fuit  de  vera  hvpothesi 
nmtus  stellati  orbis  ex  Alfonsinorum  doctrina.  sie  fore  ut  doctis 
liquido  con«tarent  omnia;  neque  tarnen  astronomorum  vulgus  frau- 
daretnr  usu,  quem  sine  scientia  solum  curat  et  expetit,  atque 
illud  Fythagoreorum  observaretur.  ita  pbilosopbandum ,  ut  doctis 
et  matbematicae  initiatis  pbilosopbiae  peuetralia  reserantur  etc.* 
Ibi  tum  Ueverendissimus  ostendebat,  imperfectum  id  munus 
rcipublicae  futurum,  nisi  et  causas  suarum  tabularum  proponeret, 
et  imitatione  Ptolomaei.  quoconsilio,  quave  ratione,  quibusque 
nixus  fundamentis  ac  demonstrationibus  medios  motus  et  prostha- 
phaercses  inquisierit  radiecs  ad  temporum  initia  coutirmaverit 
insuper  adderet.    Ad  haec  addebat,  quantum  haec  res  incommodi 


•  Hier  begiunt  in  dem  Abdrucke  des  »Encoinium  Borussiae-,  welchen 
die  -Acta  Borussica«  II,  4 ■  :*  ff  bringen,  die  grosse  Lücke,  auf  welche 
bereits  oben  S.  367  hingewiesen  ist  Der  Grund  ist  nicht  zu  errathen, 
weshalb  dort  nicht  weniger  als  l'A»  Seite  der  Editio  prineeps  weggelassen 
sind ;  es  fehlt  der  ganzo  folgeude  Abschnitt  bis  zu  den  Worten :  »Caeterum 
indoctomm,  quos  Graeci  dtteropr/roj;,  djAouaoy;,  a^iXo^ö^ou;  xa't  d^emjittpf.TOj; 
vocant«.    (S.  375.) 


Mi 


SC1IK1KTKN  VON   KIICI KTS. 


et  quot  errores  in  tabnlis  Alfonsinis  attulisset,  cum  cogeremur 
eorum  placita  assumere  ac  probare,  non  aliter  quam,  ut  i  1  Ii  sole- 
bant  »ül'jxo;  £'f<a«,  quod  in  Mathematik  quitlem  nulluni  prorsus  lo- 
cum  habet. 

l'orro  cum  haec  principia  et  hypothcses  tanquam  ex  dianietro 
cum  Vcterum  hypothesibus  pugnent,  vix  intcr  artifices  aliquem 
futurum,  qui  olim  tabularum  principia  perspccturus  esset  eaque, 
postquam  tabulae  vires,  ut  cum  veritatc  consentientes,  acquisi- 
vissent,  in  publicum  proferret.  Non  hic  locum  habere,  quod 
saepius  in  imperiis  ac  consiliis  et  publicis  negotiis  fit,  ut  ali- 
quamdiu  consilia  occultentur,  donec  subditi  fruetu  pereepto  spem 
uequaquam  dubiam  faciant.  fore  ut  ipRi  consilia  sint  approbaturi. 

Quantum  autem  ad  philosophos  attinet,  prudentiorcs  et  doc- 
tiores  diligcntius  Seriem  disputationis  Aristotelicae  cxanihiaturos 
et  perpeusuro8.  quomodo  Aristoteles,  postqiiam  pluribns  sc  argu- 
mentis  immobilitatem  terrae  demonstrasse  credidit,  confngiat  tandem 
ad  illud  argumentum :  MapT'jps*  oz  to'jtou  -xat  ra  zapot  twv  p.a\)rt- 
•taTtxtwv  kz';6)uv*  rspt  -rjv  a^TpoÄo-;  toiv,        -ap  'iitvousva  Tj\iriai^zi 

to'j  ;ii^o'j  /c'jxivr,;  tt,;  l'orro  hinc  secum  constitutnros.  si 

haec  conclusio  praemissis  disputationibus  non  poterit  subiiei,  ne 
oleum  et  operam  impensam  perdamus,  potius  vera  astronomiae 
ratio  assummenda  erit.  Deinde  reliquarnm  disputationum  aptae 
solutioncs  indagandae,  et  recurrendo  ad  principia  diligentia  maiorc 
parique  studio  excutiendum.  an  sit  demonstratum,  centrum  terrae 
esse  quoque  centrum  uui\  ersi :  et  si  terra  in  orbem  Luuae  ele- 
varetur,  quod  terrae  partes  avulsae  non  sui  globi  centrum  adpe- 
titurae  essent.  sed  universi.  cum  tarnen  omnes  ad  angulos  rectos 
superficiei  globi  terrae  inoidant.  Practcrea  cum  maguetem  videamns 
naturalem  motum  habere  versus  septeutrionem.  item  dinrnac  revolu- 
tionis.  an  inotus  circularcs  terrae  attributi  necessario  violenti  sint.* 

*  Die  Lesart  der  editio  priueep*  ist  unverständlich  und  »it  horlicli  ver- 
derbt   Sic»  hat  jedoch  in  den  Text  aufeeuoiniiien  werden  müssen,  weil  nur 


II.  ENCOMIUM  BORÜSSIAK. 


Mb 


Amplius  utTiuii  possint  tres  motus.  a  medio.  ad  medium,  et 
circa  medium,  actu  separari,  et  alia.  quibus  ut  fnndamentis 
Timaei  et  Pythagoreorum  placita  rcfellit.  Atque  baec  et  huius- 
modi  secum  perpendent,  si  ad  principalem  astronomiac  finem  et 
ad  Dei  et  naturae  potentiam  ac  industriam  respicere  volnerint. 

Quodsi  autem  docti  ubique  acrius  et  pertinacius  suis  principiis 
insistere  in  animo  babuerint  decreverintque ,  moncbat  0.  Prac- 
ceptorem,  sc  fortunam  meliorem  expetere  non  debere.  quam  quae 
Ptolomaci  huius  disciplinac  monarchae  fuisset.  De  quo  Averroes, 
suramua  alias  philosophus,  postquam  conclusisset  e]>icyclos  et  ec- 
centricos  in  rerum  natura  omnino  esse  non  posse,  et  Ptolomaeuin 
ignorasse,  quare  Veteres  motus  gyrationis  posuissent,  tandem  pro- 
nunciat,  »Astronomia  Itolomaei  nihil  est  in  esse,  sed  est  conveniens 
computationi  non  esse«.  Caeterum  indoctorum.  quos  Graeci 
ibsiopT^Too;,  dtij.O'jaou;,  a<^iXo3o<pou;  xai  <r;£<ofi£Tp>^-ou;  vocant,  cla- 
niores  pro  niliilo  habendos,  cum  neque  istorum  gratia  ullos  viri 
boni  labores  suseipiant. 

His  et  aliis  multis,  nt  cx  amicis  rerum  omni  um  conseiis 
eomperi,  eruditissimus  Praesul  tandein  apud  D.  Prae- 
ceptorem  evicit,  ut  polliceretur  se  doctis  et  Posteri- 
tät i  de  laboribus  suis  iudicium  perra  isaurum.  Quare 
merito  boui  viri  et  studiosi  mathematum  reveren- 
dissimo  Domino  Culmensi  magnas  inxta  mecum  habe- 
bunt gratias.  quod  hanc  operam  reipublicac  prae- 
stiterit. 

Quouiam  autem  munificentissimus  Praesul  hacc  studia  impendio 
amat  diligenterque  colit,  habet  et  armillam  aeneam  ad  observanda 


durch  gewaltsame  Aendcrungen  viw  Verbesserung  möglich  erscheint.  Mästlin 
lässt  das  »item"  vor  deu  Worten  »dwrnae  rrvolutioiiis«  einfach  wegfallen. 
Gassendi  geht  weiter  ivita  Coperuici  p.  33 :■;  er  verändert  »item«  in  »»um-, 
setzt  ferner  »revolutione**  statt  »revolutionls«  und  wandelt  »o/i«  in  »aliiqut* 
Bei  ihm  lautet  der  Satz  sonach:  »  .  .  .  man  diurnae  recolutiones  a  1 1  i </  u u 
motu«  circulares  attributi  necesmrio  violt-nti  tint». 


37  <j 


SCHR1PTKN  VON  KHKTK'US. 


aequiuoctia,  quales  duas.  scd  aliquanto  maiores  Ptolemaens  Ale- 
xandriae  fuisse  commemorat.  ad  quas  videndas  passim  ex  tota 
(Jraecia  confluebant  eruditi.  Curavit  ctiain  sibi  vcre  Principe 
dijLrnuin  gnomonem  ex  Anglia  adferri,  quem  minima  animi  vnlup- 
tate  vidi,  siquidem  ab  optimo  artifice  nequc  rudi  mathematices 
fabricatus  est. 

Alter  vero  meorum  Maccenatnm  est  spcctabilis  ac 
strenuus  D.  .Joanne«  a  Werden,  Burgrabius  Novensis  etc., 
Consul  inclytae  civitatis  Gedanensin,  (jui  ut  ex  amicis 
quibusdam  de  meis  studiis  audivit,  nun  dedignatus  est.  nie  qua- 
lemeunquc  suis  verbis  salutarc  et  petere,  ut  se  ante  convenirem, 
quam  Prussia  cxcedcrcra.  Quod  cum  D.  Praeccptori  meo  indi- 
carem,  ipsi  hoc  meo  nomine  tum  placuit  et  virum  eum  ita  mihi 
depinxit,  ut  nie  tanquam  ab  Achille  illo  Homcri  vocari  intelligerem. 
Nam  praeteniuam  quod  in  belli  pacisque  artibus  excellit,  etiam 
musicam  Musis  faventibus  colit,  qua  suavissima  harmonia  spiritus 
suos  rccreet  et  excitet,  ad  reipublicac  onera  subennda  ac  per- 
ferenda  dignus,  quem  Dens  Opt.  Max.  fecerit  »notjuva  Xamv«.  Et 
beata  rcspublica,  cui  Dens  tales  praefecerit  administratores. 

Socrates  in  Phaedone  damnat  illorum  sententiam,  qui  animam 
harmoniam  dixere,  et  recte  quidem,  si  nihil  praeter  elemcntorum 
in  corpore  crasim  intellexere.  Qnodsi  autem  ideo  animam  har- 
moniam esse  dcfinierunt,  quod  et  sola  cum  Uiis  mens  humana 
intelligeret  harmoniam,  quemadmodum  et  sola  haec  numerat, 
quare  et  quidam  numerum  dicere  non  sunt  veriti:  deinde  etiam 
quod  cernerent  gravissirais  quandoque  animae  morbis  concentihim 
Musicis  mederi,  nihil  haec  sententia,  quod  anima  hominis  praeser- 
tim  Heroici  harmonia  dicatur,  incommodi  habere  videbitur.  Qua- 
propter  rectissime  quis  eas  respnblicas  beatas  dixerit,  quarum 
gubernatorcs  animas  harmoniacas.  hoc  est  philosophicus  natura«, 
habiierint.  Qualem  ccrte  Scytha  illc  neqnaquam  habuit.  qui  equi 
hinnitum  audire  malebat.  quam  cxccllentissimum  musicum,  queni 
alii  ad  stuporem  usque  audicbant.    l'tinam  autem  omnes  reges, 


II.  BORUSSIAE  ENCOM1UM. 


Ml 


principe»,  praesules  aliique  regnorum  proceres  animas  ex  cratere 
harmoniacarum  animarum  sortirentur,  et  non  dubitarem,  quin 
optimae  hae  disciplinae,  quaeque  propter  se  potissimuni  nunt  ex- 
petendae,  suam  dignitatem  eint  obtenhirae! 

Haec  habui  clarissime  vir,  quae  ad  te  in  praesens  de  D. 
Doctoris  mei  hypothesibus,  Prussia  et  maecenatibus  meis  scribenda 
putavi.  Bene  valc  vir  docrissime,  et  studia  niea  tuis  consiliis 
gubernare  ne  dedignere;  scis  enim  nobis  iuvenibus  maxinie  se- 
niornm  et  prudentiorum  consiliis  opus  esse.  Nec  te  veuusta  illa 
(rraecorum  scntcntia  fugit:  l'vfojxai  o  ajAEivo-j;  sbt  -mv  '(zpainipmv. 


Ex  Musaeo  uostro  Varniiae  IX.  Calend.  Oetobris  Anno  Domini 
M.  D.  XXXIX. 


HL  Die  Vorrede  zu  der  Trigonometrie  von  Coppernicns. ' 

Wittenberg  154>. 


Doctrina  et  virtute  praestanti 
Georgio  Hartniaunu  Noribergensi 
JoaehiniUH  Uheticus  S.  D. 


Cum  rerum  hunianarum  inconstantiam.  varios  casus  summo- 
ruin  viroruin ,  regnorum  mutationcs  considero ,  cum  in  eaeteris 
rebus  imbcdllitatem  bumuui  generis  deploro.  tum  vero  raaxime 
doleo  ctiam  in  artes  divinitus  humano  generi  traditas  lata  tem- 
porum  saevirc.  Olim  studia  frequentissima  mathematum  fuerunt. 
tota  ars  ex  fundamentis  mira  solertia,  Dco  monstrantc  initia  et 
regeiite  artineum  mentes,  exstrueta  est,  magna  lux,  magnus  bonos 
huius  duetrinae  fuit.  Postea  multis  sacculis  iaeuit  obruta  tenebris 
fortasse  eo,  quod  in  bac  ultima  mundi  senecta  orbis  terrarum  bar- 


*  Der  Titel  lautet:  »De  lateribus  et  angulis  triaugulornm 
tarn  planorum  r ec  t  i  1  ineo r um  ,  tum  sphaericorum  libcllus  cru- 
di  ti  ssiuius  et  u  ti Ii» situ  u»  c um  ad  plerasque  Ftolemaei  demou- 
»tratioties  in te  1 1  i gendas ,  tum  veru  ad  alia  inulta  scriptua  a 
clarissiino  et  doetissimo  viro  D.  Nieolao  Copernico  Toronensi«. 

Das  Schriftchen  ist  bei  Joh.  Luft  in  Wittenberg  gedruckt.  Die  näheren 
bibliographinehen  und  anderweiten  Notizen  sind  im  ersten  Hände  Tbl.  2, 
S.  4HO  ff.  gegeben. 


III     DIE  VORREDE  ZU  DER  TRIGONOMETRIE  VON  ( OPPERNICUS.  '.*79 

barorum  iniperiis  fato  quodam  oppressus  est.  Sed  quin  arte» 
vitae  utiles  praecipna  Dei  dona  sunt,  res  ipsa  (»stendit,  non 
humana  ope,  sed  quodam  singulari  Dei  beneficio  ntennque  eas 
conservari  et  interdum  mrsus  eeu  flammam  excitari,  ne  funditus 
intereant.  Sed  ctiara  cum  restitutae  sunt,  prorsus  accidit  homi- 
nibiiB.  quod  aiunt  Pytbagoram  dixissc  de  coelestium  motuum 
harmonia.  qua  ille  quidem  dixit  effici  dulcissimos  sonos,  sed  non 
audiri  eos.  quia  iani  propter  consuetudinem  negligantur.  ita  surdi 
bomines  nec  audiunt  nec  tueri  Student  artes  divinitus  uobis  rcd- 
ditas.  Et  ut  caetera  praescntia  bona  lastidimus.  ita  et  banc 
doctrinam,  cum  fruimur  quotidianis  benefieiis,  leviorem  duci- 
mus.  8i  deesset  annorum  enumeratio  in  bistoriis,  in  religio- 
nibus.  in  foro,  quantae  cssent  in  vita  tenebrae!  Si  nume- 
rorum  doctrinam  non  baberemus.  intinita  esset  legitimorum  eon- 
tractuuni  couturbatio.  Arehitectonica  tota  cx  geometria  orta  est, 
et  sunt  aliac  utilitatcs  inultac  in  metiendis  corporibus.  Haec  bc- 
neticia  cum  sint  in  manibus,  fontes  tum  ncgliguntur,  tum  vero  a 
multis  süperbe  contemnnntur.  Itaque  magna  gratia  debetur  bonis 
viris,  qui  in  tanto  doctrinae  contemptu  sponte  laborem  suseipiunt 
et  sumptus  faciunt  in  bis  divinis  artibus  excolendis  et  utilitatis 
publicac  causa  conservandis.  Cum  autem  nobis  monumenta  utilia 
istic  tum  edantur  tum  adomentur,  duxi  boc  te  miniere  vieissim 
oruandum  esse,  quod  non  dubito  tibi  gratissimnm  fore.  Scis 
doctrinam  triangulorum  maximos  usus  babere,  cum  in  aliis  geo- 
metricis  materiis,  tum  vero  praeeipue  in  astronomia,  iileoquc  saepe 
in  cam  rtolemaeu8  ineurrit.  Quarc  et  Iii,  qui  ftolcmaeum  cxpli- 
carc  conati  sunt,  multa  de  triangulis  commeutati  sunt.  Et  optariin 
exstarc  veteres  Menelaum  et  Thcodosium.  Nunc  reecns  prodiit 
liicuhratio  Kegiomontani :  sed  multo  ante  quam  banc  videre 
potuit  vir  clarissim  us  et  doctissimus  D.  Nicolaus  Co- 
pernicus.  dum  et  in  I'tnlemaeo  illustrando  et  in  do- 
ctrina  motuum  tradenda  elaborat,  de  triangulis  eru- 
ditissime  scripsit.    JScio  tibi  admiratioui  fore  boc  scriptum, 


380 


SCHRIFTEN  VON  RHETICU8. 


cum  videbis,  quantas  res  quam  artificiose  complexus  sit.  Ut 
autem  hoc  tempore  ederem,  eo  accidit,  quia  in  euarrationc  Tto- 
lemaei  uobis  opus  fuit  triaugulorum  doctrina.  tibique  eo  dedicavi. 
ut  te  provoearem  ad  cdcuda,  si  qua  iu  hoc  gencre  habe«,  scu 
vetera  seu  recentia.  Huc  accedit,  quod  audio  amicitiam  tibi 
Homae  fuisnc  cum  auctoris  fratre.  Sed  tibi  viro  doetissimo 
non  minor  est  causa  quam  haec  ad  amandum  aueto- 
rem,  accrrimum  ipsius  ingcnium,  et  cum  in  cacteris 
artibus.  tum  maximc  in  doctrina  coelesti  eruditio 
tanta,  ut  vcteribus  summis  artificibus  conferri  possit. 
Ac  gratulari  huic  actati  debemus,  taut  um  artificem 
reliquum  esse,  qui  studia  aliquorum  accendat  et 
adiuvct.  Mihi  quidem  iudico  rem  nullam  humanam 
contigissc  meliorcm  quam  talis  viri  et  doctoris  con- 
suetudinem.  Ac  si  quid  uuquam  mea  opera  in  hoc 
gcnere  rcipublicac  profutura  est,  ad  cuius  utilitatem 
studia  nostra  referenda  s u u t ,  huic  doctori  acceptum 
referri  volo.  Itaque  cum  haue  lucubrationcm  et  ingeniosissime 
scriptum  esse  sciam  et  ego  eam  propter  auctoris  memoriam  ma- 
gui  faciam,  velim  te  hoc  munere  magnopere  dclcctari.   ßene  vale. 


Has  artes  tencris  annis  studiosa  iuventus 

Discito,  mensuras  quae  uumerosque  docent. 
l'raenüa  namque  feres  suseepti  magna  laboris, 

Ad  coelum  monstrant  haec  tibi  scripta  viam : 
Qua  patet  immeusis  spaeiis  pulcherrimus  orbis. 

Si  metas  horum  cernere  meute  volcs: 
Sidera  vel  quauam  coeli  regione  vagentur, 

Aeterni  cursus  quas  habeantque  vice»; 
Our  Luna  involvat  caeca  caligine  fratrem. 

Cur  Lunae  nsurara  lucis  et  ille  neget; 
Venturos  etiam  casus  quac  fata  guberuent, 

Quas  populis  clades  astra  jnimica  ferant. 


III.   IHK  VORREDE  ZU  DKR  TRIGONOMETRIE  VON  t'Ol'I'KRNICITS.  381 


Haec  si  nosse  voles,  prius  est  doctrina  tenenda. 

Quam  brevitcr  tradunt  haec  elementa  tibi. 
Cnmque  hominum  mentea.  quae  coelo  seinina  ducunt. 

Errcnt  a  patria  scde  domoque  procul. 
Haec  doctrina  ipsas  terrena  mole  solutas 

Coelesti  reduces  rursus  in  arce  locat.* 


*  Das  im  Texte  mitgetheilte  Gedicht  findet  sich  auf  p.  o  des  Schrift- 
chens zwischen  der  Vorrede  und  dem  Abdrucke  der  Trigonometrie  von  Cop- 
pernicus.  Es  scheint  jedoch  kaum  von  Kheticus  herzurühren.  Ilipler  hat 
mehrfach  die  —  wohl  nicht  zutreffende  —  Vermuthung  ausgesprochen  zu- 
letzt im  Spie.  Cop.  p.  loa) ,  dass  der  Bischof  Dantiscus  das  Epigramm  ge- 
dichtet habe.    Vgl.  Band  I,  .Tbl.  2,  S.  m)  u.  481. 


IV.  Die  Vorrede  zu  den  »Orationes  de  Astronomia,  Geographia 

et  Phyßica«.* 

[Nürnberg  1542.) 

Ornatissimo  et  pru«d cntissi mu  vir«» 
Domino  Heiiirico  Veidnower 
Consnli  Veldkirchensi 
Joachim u 8  Uheticus  S.  D. 

Multa  sunt  argumenta,  liberales  artcs.  quibus  haue  vitam 
mm  soluni  oruavit  Deus.  sed  etiam  adiuvit  varie  diviuitus  osteusas 


•  Der  vollständige  Titel  der  kleinen  Schrift  lautet:  »Oratio u es 
diiäie,  p r i m :t  de  Astronomia  et  Ueographia,  altera  de  Physica, 
habitae  V  ui  tembergae  a  Joachiino  Rhetico,  professorc  Ma- 
theuiatuui  Noriinbergae  apud  .Josinn  Petreium  [MA'l).  —  Die  bei- 
den Vortrüge,  welche  Rhoticua  in  Nürnberg  dem  Drucke  Ubergab,  waren 
nach  .seiner  Rückkehr  aus  Preussen  in  Wittenberg  gehalten. 

Das  Schriftchen ,  welches  dem  Bürgermeister  von  Feldkirch  ;dem  (Je- 
burtBortc  des  Uheticus.  Heinrich  Veidnower,  gewidmet  ist,  umfasst  24  Seiten 
in  klein  Oktav,  von  denen  das  Dedikations- Vorwort  allein  5  Seiten  ein- 
nimmt. Es  erschien  bei  Petrejus,  dem  Uheticus  den  Druck  des  Copperni- 
cauischen  Werkes  «de  revolutionibus  orhium  caelestium«  übertragen  hatte, 
zu  der  Zeit,  als  letzteres  sich  unter  der  Presse  befand.  Nähere  Mitthei- 
lungen über  Petrejus  und  sein  freundschaftliches  Verhältniss  zu  Uheticus 
sind  Hand  I.  Tbl.  2.  S.  :»H  ff.  gegeben. 


IV.  DIE  VORREDE  Z.  D.  ORAT.  DE  A8TR.,  GEOGR.  KT  TOYS.  383 

et  a  sanctis  hominibus  inde  usque  ab  originali  mundo  ad  poste- 
ritateiu  transmissas  esse.  Natu  et  usus  in  universa  vita  patet 
latissime  et  ipsa  ordinis  perpetua  consensio.  qua  praeceptum 
uuum  ex  alio  quasi  enascitur,  vcritatis  non  obscurum  est  indicium, 
quam  solius  Dei  opera,  tanquam  propriam  notam,  divinae  originis 
babent.  Itaque  meorum  praeceptorum  et  consilium  iu  observandis 
honestis  artibus  admiror,  et  diligentiam  merito  praedico,  qua  eas 
primae  aetati  instillant.  Nam,  ut  de  me  dicam,  veniebam  domo 
Vuittenbergam  mediocriter  institutus,  illis  primis  non  tarn  artibus, 
quam  sumuiamm  artium  instrumentis.  Ad  eam  Cognitionen!  ac- 
cesserat  parentis  diligenti  cura  numerorum  notitia.  Nam  hanc 
etsi  mercatores  sui  maxime  commodi  causa  in  pretio  habendam 
censent,  tarnen  profecto  longe  maiores  usus  in  omni  vita  praestat. 
Sive  autem  praeceptor  mens,  Philippus  Melanthon,  nostri  saeculi 
unicum  omamentum,  quod  numerorum  cognitione  essem  aliquo 
modo  instructus,  sive  aliam  9b  causam  me  mathematicis  disciplinis 
adhibuerit,  nescio.  Hoc  tarnen  summo  studio  perfeci,  ne  in  eo 
genere  literarum,  quod  mihi  sequendum  iudicarat  negligentem 
operam  navarem.  Ac  postquam  ex  Joanne  Volmaro,  gentili 
nostro,  viro  doctissimo,  geometrica  et  astronomica  praecepta  didi- 
cissem,  evocavit  me  Noribergam  insignis  fama  viri  non  solum  iu 
hoc  genere  disciplinarum  clarissimi,  sed  etiam  in  omni  vita  optimi 
Joannis  Schoncri.  Ab  eo  Tubingam  concessi.  Nam  istic  vir 
omni  um  memoria  dignissimus  Joannes  Stoflerus,  non  solum  huius 
artis  illustria  monumenta,  sed  etiam  discipulos  eximios  reliquissc 
ferebatur.  Aecidit  autem,  ut  hac  occasione  etiam  in  clarissimi 
viri  Joachimi  Camerii  uotitiam  venirem,  qui  et  has  artes  facit 
maximi  et  in  reliqua  literatura  ita  cxcellit,  ut  singulare  Germa- 
uiae  omamentum  esse  merito  praedicetur.  Cum  dcuique  in 
septcntrionalibus  partibus  D.  Nicolai  Copernitri  ta- 
rn am  tan  tu  in  esse  audircm,  etsi  tum  Academia  Vittebergen- 
sis  me  publicum  professorem  istarum  artium  constituisset,  tauten 
non  mihi  putavi  acqiiieseeuduiu,  douec  etiam  illii> 


Digitized  by  Google 


381 


SC1IUIFTEN  VON  RHKTICUS. 


institutione  addigcerem  aliquid.  Ac  profecto  neqne 
sumptuum,  nec  itineris,  uec  aliarum  molestiarum  nie 
poeuitet.'  Ingeng  euim  operae  pretium  iu  eo  mihi 
fecigse  videor,  quod  honiinem  aetatc  nunc  graveni 
iuvenili  quadam  audacia  perpuli  ad  rationes  suas  iu 
hoc  gencre  diseiplinae  toto  mundo  maturius  coiuinu- 
nicandag.  Ac  iudicabuut  idem  mecum  eruditi  omnes,  cum 
libri,  quos  nunc  gub  prelo  Norebergae  habemug, 
edentur.  Sicut  verum  est,  quod  poeta  inquit,  »Ignoti  nulla  cupido«. 
ita  iu  illo  ugu  artig  deprehendi  multipliees  huius  studii  fruetus, 
quibus  non  ornatur  soluni,  sed  adiuvatur  praeclare  tota  haec  vita. 
Itaque  cum  et  dignitas  proximi  anni,  qua  me  Academia  Vuitte- 
bergeugis  ornavit,"  et  conguetudo  tiagitaret  aliquag  publicag  et 
solennes  oratioues.  rectissime  me  facturum  iudieavi,  si  has  arte», 
physicam,  astronomiam,  et  geographiam  iuventuti  commendarem. 
Ac  autores  postea  mihi  fuerunt  multi  eruditi  viri,  ut  hoc  incuni 
de  his  artibug  iudicium  eriam  aliia  ogtenderem.  Horum  vel  con- 
silio  vel  autoritati  cum  refragari  non  liceret  longius,  et  reipu- 
blicae  quoque  iuteresse  videretur,  honestissimas  de  his  artibus 
sententiag  exstare,  utramque  orationem  publice  a  me  Vuittebergae 
habitam  edidi.    Eas,  vir  ornatigsime,  ad  tc  mittendas.  imo  etiam 


*  Die  obige u  Angaben  ergänzend,  schreibt  Rheticus  in  der  Dedika- 
tions-Epistel  seiner  Epheuieriden  für  das  Jahr  1551  an  Georg  Chunierstad 
»Quae  qnidein  itinera)  inoo,  ut  dieitur,  Marte  et  longinqua  et  difficilia  eon- 
leei,  dum  quaero,  qui  nie  aeeipiat  coelique  via»  et  sidera  monBtret.  Sep- 
teutriones  subii,  iu  Prussia  ea  didiei  atque  pereepi  de  praeclarissiina  arte 
astrunomiae,  dum  versor  apud  siiminura  virum  Nicolauni  Coperuicum,  quibus 
elaborandis  vita  sufticere  non  possit  etc.« 

»*  Rheticus  war  nach  seiner  Rückkehr  aus  Frauenburg  zum  Dekan  der 
Artisten-Fakultät  in  Wittenberg  erwählt  worden.  Wir  erfahren  dies  durch 
Weidler  aus  den  Akten  der  Universität:  »Rhcticuin  Vitebergam  rediisse 
anno  1541  vel  1542  et  officium  suum  denuo  obiisse,  ex  matricula  uostra 
didiei,  siquidem  anuo  1542  Mensi  Februario  et  sequentibus  decanatum 
gessit  et  candidatis  nonnullis  magistri  lairrcam  iinpertiit«.  Hist.  astrou. 
l».  :<:»»; . 


IV.   DIE  VORREDE  Z.  D.  ORAT.  DE  A8TR..  OEOOR.  ET  PHYS.  3S5 

nomini  tuo  inscribendas  iudicavi,  non  solum  quod  in  patria  mea 
principem  locuni  teneas,  et  sicut  ex  patrono  meo.  viro  tum  optimo 
tum  doctissimo.  D.  Jacobo  Milichio  intellexi.  primam  aetatem  iu 
nostris  studiis  cum  singulari  eloquentiae  laude  eontriveris,  sed 
quod  video  literas  clarorum  virorum  tutela  indigcre.  Multum 
euim  prodest  ad  primam  aetatem  excitandam.  si  summorum  ho- 
minum  iudicio  approbari  basce  artes  videant.  Homerus  principe» 
nunünum  elypeis  tegi  fingit.  et  profecto  manifesta  argumenta 
sunt,  quod  rerumpublicarum  gubernatores  divinitus  non  regantur 
solum,  sed  tegantur  etiam  in  tantis  et  tarn  variis  periculis.  Ad 
hunc  modum  ipsos  gubernatores  decet,  honesta  studia  sua  auto- 
ritäre non  solum  commendare  aliis,  sed  etiam  defendere  contra 
pravas  vulgi  opinioncs.  quod  nihil  admiratur  praeter  quaestum. 
Ego  igitur  cum  et  harum  artium  principia  in  patria  perceperim 
et  usu  nunc  discam,  rae  a  praeceptoribus  fidelissimis  non  de- 
ceptum,  inter  quos  non  postremum  locum  tenet  D.  Achilles  Gassar 
Physicus,*  qui  etiam  caelestes  significationes  secutus  me  ad  hoc 
studiorum  genus  cohortatus  est,  existimavi  etiam  tuam  auctori- 
tatem  mihi  adiungendam,  ut  praestantissimae  artes  iuventuti  et 
eius  modcratoribus  commendarentur.  In  hac  re  non  solum  patriae, 
sed  et  toti  reipublicae  plurimum  profuerimus.  Spero  autem  tibi 
et  nostris  literis  non  vulgaritcr  institnto  et  primas  tenenti  in 
republica  hoc  de  praeelarissimis  artibns  iudicium  deiudc  et  vo- 
luntatem  erga  te  meam  non  ingratam  futurum.  Bene  et  feli- 
citer  vale. 


*  Ueber  Pirniinius  Gassarus  sind  bereits  oben  S.  2S7  einige  bio- 
graphische Notizen  mitgetheilt.  Dass  er  mit  Kheticus  in  naher  freund- 
schaftlicher Beziehung  gestanden,  wissen  wir  aus  den  beiderseitigen  Zeug- 
nissen (vgl.  8.  2HH  .  Kheticus  gedenkt  seines  Freundes  auch  in  der  »Choro- 
graphia«:  »  .  .  .  .  die  Schriften  des  Petrus  Peregrinus  de  Marecurt  hab  ich 
bei  den  Achtbaren  vnd  hochgelarten  Herren  Achilli  Gassaro  Lindoensi  der 
Medicin  Doctori  vnd  Mathematieo  gesehen«.  Hipler :  Die  Chorographie  des 
Joachim  Rheticus  S.  2f>). 

Ii.  25 


Digitized  by  Google 


3S0 


SCHRIFTKN  VON  RHBTICU8. 


Datac   Noribergae*    Idibtis  Augunti  Anno   Domiui   M.  D. 


*  Datirt  hat  Khcticus  die  Vorrede  zu  seinen  »Orationes  duae«  etc.  von 
Nürnberg,  wohin  er  sich  um  die  Mitte  des  Mai  1512,  mit  Empfehlunga- 
Briclen  von  Melanchthon  ausgerüstet,  begeben  hatte,  um  den  Druck  des 
grossen  Werkes  seines  Meisters  zu  überwachen,  wie  er  selbst  in  der  Vor- 
rede zu  seinem  Schriftchen  augiebt:  » .  .  .  Cum  libri  Copernici  ,  quo»  nunc 
8iib  prelo  hahemus,  edentur«- 

Dass  Khcticus  in  Nürnberg  noch  anderweite  literarische  und  Lebens - 
Pläne  verfolgte  und  nicht  mehr  nach  Wittenberg  zurückzukehreu  gedachte, 
lehrt  uns  der  Brief  Melauchthon's  an  Joach.  Camerarius  vom  II.  Mai  1542  : 
«...  Mathematicus  noster  Joachimus  (Uheticus),  cum  uie  retineri  intellexisset, 
litteras  flagitavit«. 


XLII. 


V.  Die  Vorrede  zu  den  Ephemeriden  auf  das  Jahr  1551.* 


Autor  lectori. 

Quoniam  eaiu  viam  secuti  Humus,  quam  crudita  antiquitas 
ingrcasa  ad  cojruitionem  pulcherrimaruin   rerum   pervenit  qua» 


*  Der  vollständige  Titel  lautet: 

»Ephemerides  novae  seu  exposi  tio  positus  diiimi  siderum 
et  o-jo/T(}i'i-i3|xdiv  praecipuorutu  ad  anuuui  redemtoris  noatri 
Jesu  Christi  filii  Dei  M DLL  Qui  est  priuius  annus  Olympi- 
ados  DLXXX1I  exquisit»  ratione  et  necurato  studio  elabo- 
rata  a  Georg io  Joachime»  Khetico,  seeuudum  doctriuam  r.t\A 
Twv  dvtXi-TO'jooiv  D.  Nicolai  (Jopernici  Toronensi.s  prae- 
ceptoris  sni. 

Cum  Privilegio  Traperiali. 
Moip-f^tTai  7t;  ftdsoov  r,  ptp.T(3t7at. 
Lipsiae  ex  officina  Wolfgangi  Gunteri. 
Auno  MDL. 


Das  Schriftchen  umfasst  10  Seiten  in  Quart,  von  denen  Widmung  und 
Vorrede  die  ersten  sieben  Seiten  einnehmen.  Die  Widmung  ist  an  Georg 
Chuiuerstad  gerichtet  und  von  Leipzig  datirt.     1.  October  1  "» ■"•  o  , 


Rh  et  ic  us  war,  als  er  alles  Erforderliche  filr  den  Druck  des  Werkes 
■•de  revolutionibus«  iu  Nürnberg  eingeleitet  hatte,  uicht  nach  Wittenberg, 

20  • 


388 


SCHRIFTEN  VON  RHETICl'S. 


ratioues  et  quae  scripta  iu  Scholas  revocari  in  priinis  studeu ,  et 
aliquibns  tameu  hacc  tractatio  alieuior  videri  posset  (multi  eniui 


wie  Melanchthon  immer  noch  hoffte,  zurückgekehrt.  Er  hatte  vielmehr  eine 
ähnliche  Lebens-Stellung  in  Leipzig  gesucht  und  gefunden.  Vgl.  Bd.  I. 
Thl.  2,  S.  "»ly  ff.)  Wie  es  scheint,  war  die  Leipziger  Professur  von  Rhe- 
ticus bereits  im  .Summer-Semester  1 542  wenigstens  provisorisch  angetreten. 
Ks  schreibt  Melanchthon  am  ".  Juli  dieses  .Jahres  an  den  Nürnberger  Raths- 
herrn Erasmus  Ebner:  «...  Nunc  autem  ut  ad  te  scriberem,  petiit  Joa- 
chiinus  (Rheticus) ,  hospes  vester,  qui  Lipsiae  mathemata  docet«. 
Melanchthon  trug  sich  aber  immer  noch  mit  der  Hoffnung,  dass  Rheticus 
von  Wittenberg  nicht  definitiv  lortgeheu  werde.  Er  schreibt  am  25.  Juli 
1  -"»42  an  Camerarius:  -  .  .  .  Scripsi  ad  Rheticuin,  ut  nobis  et  mihi  plane 
de  sua  voluutatc  et  de  tempore  reditus  respondeat.  .  .  .  Est  apud 
nos  Erasmus  Floicus,  mediocriter  instructus  doctrina,  quem  surrogabimus 
Rhetieo,  si  nos  is  reliquerit  ....  Sed  expcctemus  litteras  Rhetici». 

Im  Winter  1542  wurden  die  Verhandlungen  der  Leipziger  Universität 
mit  Rheticus  zum  Abschlüsse  geführt.  Wir  ersehen  dies  aus  zwei  Briefen 
Melanchthon'»  an  Joaeh.  Camerarius  aus  dem  November  jenes  Jahres.  In 
dein  ersten,  aus  dem  Anfange  des  Monats,  schreibt  er:  «...  Cum  Rhetieo 
proderit  plane  et  explicate  de  stipendio  et  operis  agi,  eyei  ^dp  xaxtivoc 
v>rj'j<3v.or.fj~r*-i  TÖv  3ty;j.ä/.w7v<  toy  «oto'j  xii  toS  i'fid/.TVj«.  —  In  dem  zweiten 
»d.  d.  IS.  November  1"»42«  schreibt  Melanchthon:  ».  .  .  .  Joachimum  Rheti- 
cuiu  tibi  commeudo,  quem  quideui  consiliis  iuvabis  tuis  fidelissimis  iu  illa 
vestra  Philyra,  quae,  ut  omnes  ceterae  respublicae,  inulta  habet  s/vu, 
(invj/.'i«. 

Im  Mai  l-V»o  hielt  Rheticus  sich  noch  in  Leipzig  auf,  wie  aus  einem 
Briefe  Melauchthou's  an  Camerarius  vom  2">.  Mai  desselben  Jahres  erhellt: 
»  .  .  .  Scripsi  ad  Straiubur^utn  et  eius  couiugem,  item  ad  Meurerum,  et 
ad  Rheticum;  praeter  hos  neminem  volui  sumtu  et  labore  itiueris  onerare«. 
Nicht  lange  nach  der  Herausgabe  seiner  Ephemerideu  scheint  Rheticus  Leipzig 
verlassen  zu  haben.  Im  Jahre  15"»1  wurde  Joh.  Hornel  sein  Nachfolger, 
wie  uns  bereits  Joh.  (J.  Bnehm  \»dc  literatura  Lipsiensi"  p.  "Uj  berichtet: 
•Joh.  Rheticus  mathemata  ....  utiliter  explanabat.  cui  ....  Lipsia  abeunti 
Joh.  Homelius  surrogatus  fuit». 

Die  spätem  Lcbens-Sehicksale  des  ersten  Apostels  der  Coppemicanischen 
Lehre  dürfen  hier  kaum  skizzirend  angedeutet  werden.  Rheticus  wandte 
während  der  letzten  Lebens-Jahre  seine  gelehrte  Thätigkeit  ausschliesslich 
der  Berechnung  grosser  Sinus- Tangentcu-  und  Sekauteu  Tafeln  zu.  Obwohl 
er  durch  die  Unterstützung  des  Kaisers  Max  II  und  einiger  ungarischen 
Crossen  in  den  Stand  gesetzt  war,  sich  während  eines  ganzen  Decenniums 
einige  Hülfsrechner  zu  halten,  so  hatte  er  doch  nicht  die  Freude,  die  Voll- 
endung seiues  grossen  Werkes  zu  erleben.  Dasselbe  erschien  Kästner 
(Ccseh  d.  Math.  1,  S.  »'»21   weiss  nicht  anzugeben,  wann?  und  wo?  unter 


Digitized  by  Google 


V.   DIE  VORREDE  ZU  DEN  EPIIEMERIDEN  AUF  DAS  JAIIR   1551.  389 


ab  Uli»  vestigiis  satis  longe  rccesserunt  .  Ideo  visum  fuit,  quem- 
admodum  geometrae  faciunt,  ut  vulgo  ignota  verba  explieent  et 
res  dnbias  affinnaudo  stabiliant,  sie  ostendere.  et  quid  vocabula, 
quihus  usi  sumus,  significare  et  res,  quas  tradimus.  quo  pacto 
intelligi  velimus.  Cum  autem  uccessc  sit  alios  aliorum  esse  ser- 
mones  de  huiusmodi  operibus.  ideo  quaedam  hoc  loco  de  toto 
genere  talium  descriptionum  dicenda  esse  duximus.  Erit  autem 
nobis  res  cum  iis.  qui  neque  prorsus  ignari  sunt  diseiplinarum 
mathematicarum  et  cognoscendi  verum  desiderio  tenentur.  Ad 
caetcros  euim  alia  oratione  opus  esset.  Primum  igitur  iam  mani- 
festum est.  Ea  quae  de  siderum  positu  proferuntur  ex  tabellis, 
quibus  omnes  communiter  utuntur.  a  veritate  nunc  admodum  longe 
abesse.  Quod  ut  attentius  notaretur.  superiore  anno  loca  stellurum 
errantium  et  luminum  ad  primos  dies  tantummodo  singulorum 
mensium  exquisita  proposuimus.  Nunc  iutegri  anni  ephemerides, 
id  est  diariac  indicationes  siderum,  a  nobis  eduntur,  quo  certius 
errorcs  vulgaris  calculi  deprehendi  possint.  Ante  rtolemaeum 
quidem  in  (iraecia  ars  haec  perfecta  nondnm  fuit.  post  bunc  autem 
paucis  saeculis  inter  clades  bcllorum,  cum  minus  eolerentur  haec 
studia,  evenit  pariter  atque  ante,  veritas  ut  amitteretur.  Azophi. 
Mahumeta  Aratensis.  Thebith  Saraceui,  et  mox  Alphonsus  rex 
IHspaniac  fuleire  ruinam  conati  fuerunt.  Hie  (j uidem  divinitus  ad 
hanc  curam  suscitatu*,  sed  temporum  vitio,  quod  antiquitatis 
doctrina  nou  teneretur.  labascere  etiam  opus  quamvis  praeclarum 


dem  Titel  »tteorgii  .loaehitni  Khaetici  Magnus  eauon  doctrinae  trianguloruin 
ad  deeades  Becundorum  scrupulorum  et  ad  partes  looououooou«. 

Rheticus  starb  üu  Kaschau  (in  Ungarn)  l"»TG  in  den  Annen  (Uhus, 
»eine»  Schülers.  Dieser  gab  auf  Grundlage  der  reichen  Vorarbeiten,  welrhe  ihm 
nus  der  Hinterlassenschaft  von  Hheticus  zugekommen  waren,  »ein  grosses 
trigonometrisches  Werk  heraus,  von  welchem  Kiistuer  a.  a.  O.  S.  Mm— 012; 
eine  eingehende  Beschreibung  geliefert  hat.  Ks  führt  den  Titel :  »Opus  Pa- 
latinum  de  triangulis  a  (Jeorgio  .loachimo  eoeptum  L.  Valentinas  Otho  Prin- 
eipis  Palatini  Frideriei  lVf.  Kleetoris  Mathematicus  cousummavit-.  Ann 
Sal.  Hum.  \:m.} 


Digitized  by  Google 


390 


SCHRIFTEN  VON  KHKTICUS. 


necesse  fuit.  ltaque  post  annos  statim  quadraginta  Guilliehuus 
quidam  de  8.  Gludialdo  notas  Alfonsinis  quasi  dccisionibus  ap- 
ponere  ausus  fuit  de  suis  observationibus,  quod  idem  paulo  post 
fei'it  et  Prophatius  Judaeus.  Hos  secuti  sunt  Joannes  lilancbinus, 
Ueorgius  Purpacbius,  Joannes  Kegiomontanus  Francus,  Bernardus 
(tualterus,  Dominicus  Maria.  Qui  omnes,  quod  intelligerent 
neglectione  quadam  in  pulcherrimam  artem  aniinadvertendos  er- 
rores  invasissc.  studio  et  labore  suo  annisi  fuerunt.  ut  aliquid 
illorum  tollere  et  eniendare  possent.  Arzaclem  quendam,  autorem 
ut  perbibent,  tabularum  Toletanarum,  niagnum  virum  fuisse  non 
est  dubiuiu,  ante  Alfonsum  annis  circitcr  1S3.  Quem  aecepimus 
quadringentas  duas  obscrvationes  solares  reliquisse  de  constituendo 
apogeo  Solis.  Ex  quo  manifestum  fit.  quanta  illius  conteutio 
fuerit  in  hoc  studio,  cum.  ut  in  uostris  commentariis  astrouomieis 
docctur,  alia  etiam  ae  potius  quidem  in  hac  parte  sint  speetauda. 
Supcriore  autem  actate  D.  Nicolaus  Copernicus  post 
omnes  illos,  quos  nominavimns,  et  ipse  veluti  manus 
admovit  buius  mundi  macbinae.  Et  cum  in  Italia 
auimum  optimarum  disciplinarum  atque  artium  do- 
ctrina  instruxisset,  otium  tandem  nactus  rem  totam 
divino  ingenio  complexns  incredibili  diligentia  per- 
fecit  omnium  admiratione,  qui  in  bis  studiis  versa- 
reutur.  Vixerat  cum  Dominico  Maria  Bononiensi. 
cuius  rationes  plane  cognovcrat  et  obscrvationes 
adiuverat.  Suas  autem  exquisitiones  mediocres  non 
nimias  esse  voluit.  Itaque  eonsulto,  non  inertia  au  t 
taedio  defatigationis ,  eas  comminutiones  vitavit. 
quas  nonnnlli  etiam  aft'cctar unt,  et  sunt  qui  exigaut, 
qualis  est  Purpacbii  inEelipsium  tabulis  subtilitas. 
Videas  autem  quosdam  in  Iiis  omnem  curam  ponere.  ut  plane 
skrupulöse  loca  siderum  scrutentiir,  qui  dum  secundariis  et  ter- 
tianis,  quartauis,  quiutauis  miuutiis  inbiant,  integras  iuterim 
partes  praetereuut  nequc  respiciunt,  et  iu  monumentis  :«ov  ^ aivo- 


V.   IHK  VORREDE  ZU  DEN  EI'HEMKRIDEN  AUF  DAS  JAHR    1551.  391 

jiivtov  saepe  horis,  non  etiain  uunquain  diebus  totis,  aberrant. 
Hoc  nimiruni  est,  quod  in  fabulis  Aesopicis  fit  ab  eo,  qui  iussus 
bovem  aiuissam  reducere,  dum  aviculis  quibusdam  captandis 
studet,  neque  bis  potitur,  et  bove  etiain  ipso  privatur.  Kecor- 
dor,  cum  et  ipBe  iuveuili  curiositatc  iuipcllebar  et 
quasi  iu  penetralia  siderum  pervenirc  cupiebam. 
Itaque  de  hac  exquisitionc  iuterdum  etiain  rixabar 
cum  optimo  et  maximo  viro  Copernico.  Sed  illc  cum 
quidem  animi  mei  honesta  cupiditate  delectaretur, 
molli  bracbio  obiugarc  mc  et  hortari  solebat,  ut 
manum  etiam  de  tabula  tollere  discerem.  Ego,  in- 
quit,  si  ad  sextantcs,  quae  sunt  scrupula  decem,  veri- 
tatem  adducere  potero,  non  minus  exsultabo  animis, 
quam  ratione  normae  reperta  Pythagoram  accepimus. 
Mirantc  mc  et  annitendum  esse  ad  certiora  diccnte,  huc 
quidem  cum  difficultatc  etiam  perventum  iri  demon- 
strabat,  cum  aliis  tum  tribus  potissimum  de  causis. 
Harum  primani  esse  aicbat,  quod  animad verteret  ple- 
rasquc  observationes  veterum  sinccras  non  esse,  sed 
accommodatas  ad  eam  doetiinam  mutuum,  quam  sibi 
ipsi  unusquisque  peculiaritcr  coustituissct.  Itaque 
opus  esse  attentione  et  industria  singulari,  ut,  qui- 
bus  aut  nihil  aut  purum  admodum  opinio  obscrvatoris 
addidisset  dctraxisset ve,  ea  a  corruptis  secerenen- 
tur.  Secundam  causam  esse  dicehat,  siderum  inerran- 
tium  loca  a  veteribus  non  nlterius  quam  ad  sextantcs 
partium  exquisita,  et  secundum  haec  tarnen  praeci- 
pue  errantium  positus  capi  oporterc;  pauca  exeipie- 
bat.  in  quibus  declinatio  sideris  ab  aequinoctiali 
annotata  rem  adiuvaret,  quod  de  hac  locus  ipse  si- 
deris certius  constitui  iam  posset.  Tertiam  causam 
hanc  memorabat,  non  habere  nos  tales  autores,  qua- 
les  Ptolomaeus  habuisset  post  Babylonios  et  Chal- 


Digitizeci  by  Go 


392 


SCHRIFTEN  VON  RHETICUS. 


daeos,  illa  lumina  artis  Hipparchum,  Tiraocharein, 
Menelaum  et  caeteros,  quomm  et  nos  observationi- 
biis  ac  praeceptis  niti  ac  coufidere  possemus.  Se 
quidem  malle  in  iis  acquicscere.  quoruni  veritatcm 
profitcri  posset,  quam  in  ainbiguorum  dubia  subti- 
litatc  ostentare  ingenii  acrimoniam.  Haud  quidem 
longius  certe,  vel  etiam  propius  omnino  abfuturus 
snas  indicationes  sextantc  aut  quadrante  partis 
unius  a  vcro.  cuius  defcctus  tantnm  abesse  ut  se 
poeniteat,  ut  raagnopcrc  laetetur  hucusque  longo 
tempore,  iugenti  laborc,  maxima  contentione,  studio 
et  industria  singulari  procedere  potuisse.  Mercu- 
rium  quidem,  quasi  secundum  proverbium  Graecorum 
relinquebat  in  medio  communem.  quod  de  illo  neque 
suo  studio  observatum  esse  diceret  neque  ab  aliis  se 
acccpisse,  quo  magnopcre  adiuvari  aut  quod  omnino 
probare  posset.  Me  quidem  multa  monens,  subiiciens, 
praeeipicns  imprimis  bortabatur,  ut  stellarum  iner- 
rantium  observationi  opcram  darem,  illarum  potissi- 
mum  quae  in  signifero  apparent,  quod  cum  his  er- 
rantium  congressus  notari  possent.  Hoc  cum  doctissimus 
vir  Gemma  Phrysius  et  ipsum  ficri  oportere  statuat,  quasi  aiternin 
bac  aetate  Copernicum,*  fundamenta  huius  artis  firma  eum  iacere 


*  Die  Bedeutuug  von  Gemma  Frisius  ist  von  Rheticus  und  seinen 
Zeitgenossen  überschätzt  worden.  Dns  hohe  Lob.  welches  ihm  Rheticus 
zuertheilt,  wenn  er  ihn  einen  zweiten  Coppcrni e us  nennt,  hat  die  Ge- 
schichte der  Wissenschaft  nicht  anerkannt. 

Gemma  Frisius  beschäftigte  sich  neben  seiner  medieinisehen  Thiitigkeit 
auf  dem  Lehrstuhl  und  in  der  Praxis  eifrig  mit  Mathematik  und  Astronomie. 
Kr  unterhielt  —  durch  den  Bischof  Dantiscus  —  mittelbare  Verbindungen 
mit  Copperuicus  vgl.  Bd  I,  Thl.  2,  S.  272  ff.,  2*4)-  Auch  die  Beobachtung 
des  grossen  Kometen  vom  Jahre  1  ">.'<.'{  brachte  ihn  in  Beziehungen  zu  Cop- 
pcrnicuB  (vgl.  Bd.  1,  Thl.  2,  S.  270 

Mit  grossem  Interesse  verfolgte  Gemma  die  Berichte,  welche  Uber  die 


V.  DIE  VORREDE  ZU  DKN  El'HEMERIDEN  AUF  DAS  JAHR   1551.  393 


intelligo,  et,  ut  par  est,  veneror  animo  meo.  Nequo  ego  cum 
de  Copernici  operihns  ita  loquor,  ut  iudicio  ipsius  defendam  in 

Lohre  von  der  Erd-Bewegung  wenngleich  nur  in  fragmentarischer  Form 
an  ihn  gekommen  waren.  Klar  hatte  er,  wie  viele  seiner  Zeitgenossen,  die 
grossen  Schwächen  und  Mängel  des  herrschenden  .Systems  erkannt;  in  dem 
Briefe  an  Dantiscus  d.  d.  Kai.  Augusti  l'»ll  preist  er  mit  begeisterten 
Worten  die  Gedanken-Arbeit  von  Copperuicus  und  seiner  Schüler  »qui  no- 
vara  nobis  terram,  novum  Phocbura,  nova  astra,  immo  totum  alium  appor- 
tabunt  orbem«  ....  »Quot  enim  erroribus»  —  fährt  Gemma  fort  —  »invo- 
lucris  labyrinthis,  quot  denique  aeniguiatibus,  plus  quam  Sphingicis,  involutani 
habuiraus  astrologiam !  Ego  sane  multa  possem  enumerare,  quae  nunquam  mihi 
satisfacere  potuerunt.  Quäle  est,  quod  Martis  motum  saepe  a  calculo,  vel  exae- 
tissimo  secundum  tabulas,  tribus  signiferi  partibus  abesse  observaverim  .  .  . 
Nihil  nunc  dicam  de  motu  tirmamenti  et  apogioruui,  qui,  ut  nc  umbrain 
quidem  habuit  veritatis,  ita  omnibus  ridiculus  approbatus;  oinitto  etiam 

plura  alia  de  oranium  fere  stellarnm  longitudinc  Haec  si  reddiderit 

autor  ille  vester  Copernicus)  saircta  et  tecta  id  quod  maxime  animus  prae- 
sagit  ex  eo  proveraio,  quod  praemisit  nonne  hoc  est  novum  dare  Phoebum, 
novam  terram.  novum  coelum  ac  novum  mundum?«  — 

Mit  dringlichen  Bitten  geht  Gemma  in  demselben  denkwürdigen  Briefe 
den  Bischof  Dantiscus  an,  er  möchte  doch  auf  Coppernicus  dahin  einwirken, 
dass  dieser  sein  Werk  der  Oeffentlichkeit  übergebe.  Die  Mittheilung  der 
betr.  Stelle  ist  im  ersten  Bande  verabsäumt;  sie  wird  deshalb  hier  nach- 
getragen: »Quapropter,  ornattssime  Praesul,  non  par  um  mereberis 
gratiae,  cum  apud  infinitos  haud  infimae  dortriuae  viros,  tum  apud 
posteros  omnes,  si  (quod  tibi  arbitror  neque  grave  esse  neque  arduum) 
calearibus  tantum  usus  hoc  opus  Copernici;  promoveas;.  Non 
te  latet  enim.  qua  rationo  saepo  accidat  a  decessis  auetoribus,  ut  libri, 
opera.  supellex,  denique  tota  diripiantur  abeantque  in  oblivionem,  quae 
alioqui  multis  ex  usu  essent  futura«. 

Trotz  all  dieser  Bekundungen  seines  wissenschaftlichen  Interesses  für 
das  neue  Weltsystem  müssen  wir  dennoch  anstehen,  Gemma  zu  den  Gön- 
nern der  nouen  Lehre  zu  rechnen,  wie  es  Beckmann  Errol.  Ztschr.  III.  103) 
gethan  hat.  Gemma  verwahrt  sich  bereits  in  dem  mehrerwähnten  Briefe 
vom  20.  Juli  1541  gegen  die  Unterstellung,  dass  er  die  Coppcrnieanische 
Lehre  für  mehr  als  eine  Hypotheso  erachte:  «...  Neque  ego  nunc  dis- 
puto  de  hypothesibus  .  quibus  Copernicus)  ille  utitnr  pro  sua 
demonstratione,  quales  sint  aut  quantum  veritatis  habeant. 
Mea  enim  non  refert,  torrainne  dicat  circumvolvi  an  immotam 
consistere;  modo  siderum  motus  temporumque  inte rv all a  ha- 
beamus  ad  amussim  discreta  et  in  exaetissimum  calculum 
redacta*. 

Noch  bestimmter  spricht  Gemma  vierzehn  Jahre  später  ganz  im  Sinne 


3<M 


SCHKIFTKN  VON  RHETICUS. 


Inn  imperfecta  quacdaui  et  aliorum  affectatam  et  obscurain  dili- 
gentiam  reprehcndam,  videri  veliin  hoc  agere,  ut  illius  Studium 
et  industriam  debilitem.  Immo  optarim  et  potentes  ac  opulentes 
impensis  suintibus,  et  doctos  ac  eruditos  operis  ac  laboribus  com- 
munieatis  praeclarissimac  rei  curam  suscipcrc,  ut  bis  etiam  tem- 
poribus  baec  ars  absolveretur.  Copernieus  quid  ein  cum  et 
iniqua  iudicia  aliorum  rc form idarct  et  in  sua  ipse 
inventa  accrrime  inquireret,  im jm lau 8  tarnen  a  Keve- 
rendissimo  domino  Tidemanno  Gisio  etc.  opus  suum 
coinposuit  et  edi  passus  fuit.  Nun  ut  alii  in  istis  invcntis 
ac  traditis  cousisterent.  sed  potius  ut  excitati  omni  conteutione 
longius  progrcdiendum  esse  ducereut.  Quod  utinam  nostra  aetas 
(ieri  vidcat  atquc  liuuc  fruetum  bonarum  artium  liberalitatis 
principium  et  concordiae  emditorum  percipiat !  Non  enim  profecto 
baec  elaboratio  unius  aut  paucorum,  sed  et  praesidio  et  collatis 
operis  opus  est.  In  quam  partem  et  polliceor  me  quoquc  operam 
daturum.  quae  neque  Copemici  praestantia  ac  magnitudinc  in- 
digna  ncque  praecipuac  utilitatis  expers.  et  mihi  etiam  ad  bonos 
ac  eruditos  honorifica  esse  videatur.  Nolim  equidem  in  Copernici 
rationes  vel  a  nie  vel  ab  alio  quopiam  iuculcari  extrauea,  ue  non 
adiuvisse  conatus  praeclarissimos  ipsius,  neque  explevisse  deti- 
cientia,  sed  couturbasse  negotium  et  opus  aliquis  depravasse  vi- 
deatur.   l'ar  autem  est.  ut  is  qui,  sicut  ait  servulus  Plautinus, 


der  untergeschobenen  Vorrede  Oslander »  zu  dem  Coppernicanischen  Werke. 
Es  goschieht  dieB  in  der  Vorrede  zw  den  »Ephemerides  novae«  etc.  von 
Stadius,  welche  er  im  Jahre  I.Vm  geschrieben  hatte  »Restat  iaui  ulti- 
1UU8  nodus  de  terrae  motu  solisque  in  mundi  centro  qnies- 
centis  r;  r.'ip<xl  **'>>*.  Verum  quuiu  et  philosophia  et  demonstratiouis 
methodo  earcant,  non  intclligunt  hypothctüuiu  eausas  et  usum.  Non  enim 
illa  statuunturab  autoribus,  tanquam  uecossario  ita  se  ha- 
bere debeant  neque  aliter  constitui  possent.  Sed  ut  assumptis 
non  prorsus  absurdis  »od  naturae  congrni»  exordiis  habeainus  certaui  rationo 
motuum  correupondeutem  in  eoelo  eouspieuis  stellarum  locis  Um  pro  tem- 
pore futuro  vel  elapso  quam  pro  praesenti«. 


V.   DIE  VORREDE  ZU  DEN  EI'HEMERIDEX  AUE  DAS  JAHR   1551.  395 


8ua  fiducia  opus  conduxit,  evcntus  simplicem  fortunam  cxperiatur, 
nt  per  se  consideretur  atque  spectetur  elaboratio.  Et  nimis  est 
otium  hoc  curiosum .  quod  in  aliena  inventa  ac  tradita  commen- 
tationes  proprias  ingerit  et  comniiscendo  diversa,  sicut  cum  coei 
multa  iura  confunduut,  corrumpit  universa.  Kgo  quidem  in 
harum  ephemeridnm  designatione.  ne  latum  quidem, 
ut  dicitur,  digitum  a  doctrina  Copernici  rccedere 
volui,  quam  mc  et  profiteorabsqueoinnidetrectatione 
secutum,*  et  seio  pcnitus  assecutum  esse,  et  gratum  confido 
hunc  laborem  meum  fore  tani  iis.  qni  in  his  disciplinis  eognos- 
cendis  studiosius  versantur.  quam  illis  qui  conteuti  indicatiouibus 
alienis  ad  7rpop«mi;  stellarum  positus  et  quasi  faciem  coeli  as- 
sumere  voluerint.  Xou  enim  certc  hi  secundum  nostram  demon- 
strationcm  procedentcs,  a  vero  scmissibus  saltcm  horarum  aut 
bis  etiam  totis  aberrabunt,  id  quod  innltis  istas  minutias  exquisi- 


*  Das  unumwundene  Bekenntnis»  seines  festen  Glaubens  an  die  Cop- 
pernicanische  Lehre,  welches  Klieticus  ablegt,  bildet  einen  wohlthuenden 
Gegensatz  gegenüber  der  Aengstlichkeit ,  mit  welcher  damals  ziemlich  all- 
gemein die  Lehre  von  der  Erd-Bcwegung  behandelt  wurde.  In  der  vorher- 
gehenden Anmerkung  ist  die  vorsichtig  ängstliche  Stellung  eines  hervor- 
ragenden Gelehrten  aus  dem  katholischen  Lager  gekennzeichnet.  Noch 
viel  vorsichtiger  mussten  die  Gelehrten  der  lutherischen  Konfession  auf- 
treten, nachdem  die  Häupter  der  Reformation  in  Deutschland,  Luther  und 
Melanchthon,  sich  so  entschieden  gegen  die  Coppernieanische  Anordnung 
der  Weltkörper  erklärt  hatten  (vgl.  Band  I,  Tbl.  2,  S.  231  ff.}. 

Noch  bei  Lebzoiten  von  Coppcrnicus  hatte  Luther  sich  in  heftiger 
Weise  über  dessen  Lohre  ausgesprochen,  und  Melanchthon,  der  «praeeeptor 
Germauiae«,  sich  sogar  nicht  gescheut,  die  Hülfe  der  weltlichen  Macht 
gegen  die  durch  jeue  Lehre  bekundete  ZUgellosigkeit  der  Geister  anzu- 
rufen. 

Kurz  vor  der  Veröffentlichung  der  Ephemeridon  des  Rheticus  hatte 
Melanchthon  (im  Jahre  1549)  sein  Lehrbuch  der  Physik  {»initia  doctrinae 
physicae«  erscheinen  lasseu,  in  welchem  er  in  scharfer  Polemik  gegen  Cop- 
pernicus  alle  die  landläufigen  Einwürfe  zusammenstellt,  welche  gegen  seine 
Lehre  von  der  Erd-Bewegung  erhoben  waren:  den  Sinnenschein,  die  zwei- 
tausendjährige Ueboreinstimmung  der  Männer  der  Wissenschaft,  die  Auto- 
rität der  Bibel. 


Digitized  by  Gc 


396 


SCHRIFTEN  VON  HI1ETICUS. 


tionum  cousectantibus  usu  venit.  De  quibus  tarnen  et  ipsis  nostrae 
rationes  cxponuntur  alibi,  nt  in  libris  de  eclipsibus  et  designatio- 
nibus  urcoHsaciuv  -spt  kov  av3>.ir»9U3«>v,  *  et  tabulae  nostrae  inequa- 
bilium  motuum,  si  propediem,  ut  spero,  prodierint,  nihil  etiam  in 
hoc  genere  studiosos  desideraturos  esse  spero.  Praeterea  neces- 
sario  indicandum  et  hoc  putavimus:  Nos  quemadmodum  in  tota 
ephemeridum  expositione  doctriuam  Copernici  se- 
cuti  sumus,  ita  etiam  ad  meridianum  huius  illarum  deseriptio- 
nem  accomniodasse .  ([ui  est  ad  Istulae  ostia,  cuius  longitudinem 
j)ouit  Ptolomaeus  tcraporum  45.  Ut  autem  ad  has  nostras  re- 
giones  niagis  congruerent  ephemerides  istae,  Lunae  tantommodo 
loca  et  illius  erga  Solem  et  quinque  Stellas  positus  reduxi  ad 
nieridianum  longitudinis  terap.  30.  Cum  Ptolomaeus  Albis  flu- 
minis  ostia  ab  oceasu  rcccdcre  velit  temp.  31.  Hoc  igitur  erit 
unius  horae  spatiuiu,  quod  tempus  su^/^jxaTiaiioi;,  ut  oportuit, 
adeintum  et  motu»  horarius  locis  Luuae  adiectus  fuit.  Scd  enim 
cum  arcus  circuli  maximc  inter  Frouenperg  et  Lipsiam  maior  non 
sit  part.  5.  cum  trientc,  et  e;apiia  illius  part.  54.  cum  triente. 
liuius  51.  cum  trientc  fere,  intervallum  inter  meridianos  hos,  se- 
cundum  triangulorum  in  globo  rationem,  vix  attinget  part.  7. 
cum  triente.  De  quo  quidem  nos  id  feeimus,  quod  potuimus,  se- 
cundum  vetus  proverbium;  prineipum  autem  officium  erat,  dare 
operam,  ut  superficies  globi  terreni  exaetc  describeretur,  et  tarn 
nobis  quam  posteris  hac  enra  consuleretur. 


•  Den  hier  im  Texte  wiederholten  Ausdruck  sept  töjv  äveXi  —  o  j- 
ams  hatte  Rheticus  bereit»  im  Titel  »einer  »Ephemerides«  angewandt: 
»  .  .  .  .  hccii n d u m  doctriuam  tc e p t  töiv  dNeXiTTO'jo&v  D.  Nicolai 
Copernici«.  Hipler  verweist  dabei  auf  Aristoteles  Metaph.  XI,  S,  es  ist 
möglich,  dass  Coppernicus  von  dieser  Stelle  den  Titel  seine»  Werke«  »de 
revolutionibus«  entlehnt  habe.  Ein  früherer  Interpret  hatte  gemeint, 
es  habe  ihm  vielleicht  der  Titel  einer  Schrift  des  Peripatetikers  Sosigenos 
vorgeschwebt,  welche  von  Proclus  in  seinen  »hypotheses  astronomicarura  po- 
Bitionum«  erwUhnt  werde :  »^ojatYiivr;;  K  rcpiriTTjruo;  iv  toT;  zept  -Sri  i\0iz- 
Toos&v..  (vgl.  Band  I.  Thl.  2,  S.  =»4 1  . 


Digitized  by  Google 


Anhang. 


Den  Schriften  von  Rheticus  wird  nachstehend  ein  Auszug  aus 
einer  Abhandlung  seines  Schülers  Valentinus  Otho  angereiht,  welcher 
das  grosse  trigonometrische  Werk  zu  Ende  führte,  dessen  grundlegende 
Vorarbeiten  ihm  von  Rheticus  überkommen  waren.  Dieser  mittel- 
bare Bericht  über  Ooppernieus  leidet  zwar  —  wie  bereits  im  ersten 
Bande  Tbl.  2,  S.  422  und  S.  490)  hervorgehoben  ist  —  an  man- 
chen Irrthümern,  bringt  jedoch,  namentlich  über  Rheticus  selbst  und 
dessen  Verhältnis«  zu  Coppernicus  dankenswerthe  Mittheilungen;  er 
darf  deshalb  hier  nicht  übergangen  werden. 

Othos  Bericht  findet  sich  in  der  Vorrede  zu  dem  »Opus  Pala- 
tinum  de  triangulis  a  Georgio  Joachimo  Rhetico  coeptum«. 
8.  XI,  XII  und  XVI. 


»>....  De  triangulis  etsi  quidem  multa  in  Euclidis  elemeutis 
exsteut.  nihil  tarnen  habent.  quod  bic  requiritur.  quomodo  ex  la- 
teribus  anguli.  et  vicissim  ex  angulis  latera  cognosei  possint  .  .  . 
Ftolomaeum  C'opernicus,  nostri  saeculi  miraculum, 
imitatus  est.  Ut  enim  ex  Meuelao  ad  institutum  suuin  concinna- 
vit  neeessaria  Ptoleinaeus,  ita  siniili  prorsus  et  artiticio  et  brevi- 
tate  Coperuicus  ex  Ptolomaeo  et  Joamie  Regiomnntano  collegit 
quae  ad  intelligendum  opus  suuni  neeessaria  cxistimavit«.    p.  XJ 

Tunc  (Jeorgius  Joaehimus  Rheticus  rationein  inire  r. 
quomodo  hanc  doctrinani  loeupletare  et  pleniorem  effieere  p - 


Digitized  by  Google 


398 


SCHRIFfEN  VON  HHETICUS. 


Dum  hoc  mente  et  animo  buo  agitat,  fama  de  Copernici  admi- 
randis  hypotheaibus  percrebreacit.  Rheticus,  quamquam  tunc 
professorem  ageret  inathematum  in  florentiB&ima  acadeinia  Vite- 
bergensi,  tarnen  teneri  non  potuit,  quin  tautum  virnm  primo  quo- 
que  tempore  adiret.  Profectus  igitur  ad  Copernicuiu, 
cum  coram  de  hypothesibus  cognovisset,  renunciata 
professionc  apnd  eum  mansit.  Coperuicus  tunc  in 
opere  suo  Kevolutionum  occupabatur  iamque  doctrinam 
Sccundorum  mobilium,  ut  vocant,  absolvcrat.  ut  praeter  Primi 
Mobiiis  doctrinam  nihil  restaret  aniplius.* 

Haue  omnino  quidem  in  tat' tarn  relinquere  coustituerat  Coper- 
nicu»,  sed  instabat  adeoque  cum  urgebat  amicus.  cui  id  houeste 
non  poterat  denegare.  Quam  ad  rem  cum  ex  libris,  quos  per- 
paueoa  habuit,  ut  ex  Khetico  aeeepi,  subsidium  petere  non  posset,  * • 
ipse  se  ad  exeogitaudum  demonstratiouem  rei  exquireudae  idoueam 
convertit.  Cum  autem  diu  multumque  eogitaaset,  neque  tarnen 
voti  compos  fieri  posget,  desperata  tandem  tarn  ueecssariae  de- 


•  Otho  a  Mittheilung  widerstreitet  hier  —  wie  bereits  iui  ersten  Bande 
Till.  2,  S.  490  hervorgehoben  ist,  —  vollständig  dein  Berichte  von  Hheticus. 
gleichwie  den  eigeueu  Angaben  von  Coppernicus  in  Betreff  der  Beendigung 
des  Werkes  »de  revolutionibus«. 

*•  Die  Unrichtigkeit  der  Angaben  Otho's  Uber  den  eigenen  Bücher- 
Besitz  von  Coppernicus,  wie  Uber  die  literarischen  Hülfsuiittel ,  welche  ihm 
in  seiuer  nächsten  Umgebung  zu  Gebote  standen,  ist  bereits  im  ersten 
Bande  Tbl.  2,  S.  422  ff.  nachgewiesen. 

Wir  kennen  einen  Theil  der  Bücher,  von  denen  durch  die  eigenhändige 
Einzeichnung  des  Besitzers  bekundet  ist,  dass  sie  einst  Coppernicus  zugehört 
haben,  wir  kennen  ebenso  das  BUelier-Verzeicliniss  der  Frauenburger  Dom- 
Bibliothok  aus  jener  Zeit  Allein  wenu  uns  auch  diese  thataächlichcu  Nach- 
weise fehlten,  würde  schon  aus  innern  Gründen  die  Unrichtigkeit  des  Be- 
richts von  Otho  folgen.  Derselbe  wird  nur  eine  oberflächliche  Kenntnis* 
von  dem  Werke  »de  revolutionibus«  besessen  haben,  wenn  er  nicht  einmal 
wusste,  dass  Coppernicus  die  grundlegenden  Schriften  der  alten  Philosophen 
und  Astronomen  genau  kannte.  Schon  aus  der  Widmunga-Vorrede  an  den 
Papst  musste  es  Otho  wissen,  dass  Coppernicus  die  zerstreuten  kosmischen 
Gedanken  der  Alten  eifrig  gesammelt  hatte,  in  denen  Anklänge  von  der 
Krd  Bewegung  onthalten  waren. 


Digitized  by  Gc 


ANHANG. 


monstntionis  inventione.  opus  suum  supprimere  decrevit.  Veritus 
tarnen  amici.  cuius  in  primis  habeuda  ei  erat  ratio,  quas  abie- 
cerat  cogitationes  repetiit.  ac  rem.  quam  tnntopere  desideravit, 
tandeni  invenit.  Sed  Gcorgio  Joachinio  Khetico  hac  occasione 
non  tantum  de  globi  sectoribus  et  triquetris  pyramidum  basibus 
in  mentem  venit,  sed  idem  deprehendit  ctiam  triquctruni  cum 
recto  totius  matheseos  magistrum  omniom  rectissime  rationem 
eondeudi  canonis  perfectam  suppeditare  posse.  Hanc  igitur  occa- 
sionem  ampliticandi  doctrinam  triangulorum  nactus.  magno  auiuio 
magnoque  eonatu  rem  agrressus  est«,  (p.  XII.) 

• 

»  .  .  .  .  Cum  in  Academia  Vitebergeusi ,  in  qua  Semper  ma- 
xime  fioruerunt  studia  mathematica,  versarer,  satis  mature  aui- 
madverti.  quod  ad  ea,  de  quibus  in  prineipio  dictum  est.  sine 
eognitione  duetriuae  triangulorum  nullus  pateret  aditus.  Quare 
rationem  inire  coepi,  unde  eam  quam  commodissime  possem  hau- 
rire.  Erant  in  promptu  Ptolcmaica,  erant  etiam  Copernicea  .  .  . 
cum  forte  fortuna  in  dialogum  Rhetici,  quem  canoni  adiunxit. 
inciderem.  Ego  his  ita  excitor  et  incendor,  ut  temperare  mihi 
non  posshn,  quin  primo  quoque  tempore  ipsum  autorein  adeam 
et  coram  de  singulis  cognoseam.  Profectus  itaque  in  Uugariam. 
ubi  tum  agebat  Rbeticus,  humanissime  ab  eo  sum  exeeptus.  Vix 
autem  paueo  sermone  ultro  citroque  habito,  cum  meae  ad  se  pro- 
feetiouis  causam  aeeepisset,  in  bas  voces  erupit:  »profecto«,  in- 
qnit,  »in  eadem  aetate  ad  me  venis,  qua  ego  ad  Co- 
pernicum  veni.  Nisi  ego  illum  adiissem,  opus  ipsius 
omnino  lucem  non  vidisset«*  ....  Mihi  haec  accidebant 


♦  Die  Mittheilung  dieses  Wortes  von  Rheticus  hat  für  uns  ein  ge- 
wisses Interesse,  weil  derselbe  in  den  eigenen  Schriften  seine  Verdienste 
in  Betreff  der  endlichen  Veröffentlichung  des  Coppernicauisehen  Werkes 
stets  bescheiden  zurückstellt.  Er  preist  dort  nur  das  hohe  Verdienst  Giese's, 
des  altbewährten  Freundes  von  Coppernicus.  Mit  vollem  Rechte  hebt 
Gie.se  freilich  seiuerseits  hervor,  das»  Rheticus,  der  gelehrte  Fachmann,  dem 


400 


SCHRIFTEN  VON  RHETICUS. 


gratissima,  neque  in  minima  felicitatis  meae  parte  ponebain, 
quod  tanti  viri  consuetudine  et  familiaritate  mihi  contingeret  uti 
ac  frui«.  (p.  XVI.) 

Meister  «als  Theseus  rüstig  zur  Seite  gestanden«,  und  dass  er  als  »Chor- 
führer bei  der  Durchführung  des  Stückes«  gewirkt  habe.  Der  alternde, 
von  den  damaligen  Centren  des  literarischen  Lebens  eutfernt  wohnende 
Giese  würde  bei  der  grossten  Bereitwilligkeit  kaum  wirksam  helfend  ein- 
zutreten vermocht  habeu. 


B. 

Briefe  befreundeter  Zeitgenossen. 

Von  Coppernicus  selbst  sind  erst  in  neuester  Zeit  einige  wenige 
Briefe  aufgefunden  worden.*  Daher  darf  es  uns  kaum  Wunder  nehmen, 
dass  bisher  nicht  mehr  als  fünf  der  an  Coppernicus  gerichteten  Briefe 
—  deren  Inhalt  noch  dazu  verhältnissmässig  unbedeutend  ist  —  aus  dem 
Staube  der  Archive  an  das  Licht  gezogen  worden  sind. 

Nach  den  eifrigen  Forschungen  der  drei  letzten  Decennien  scheint 
auch  die  Hoffnung  ganz  ausgeschlossen ,  dass  Überhaupt  noch  erhebliche 
Schriftstücke  von  oder  über  Coppernicus  aufgefunden  werden  dürften. 
Die  bisher  entdeckten  Coppernicanischen  Reliquien  entstammen  sämmt- 
lich  —  die  Korrespondenz  mit  Herzog  Albrecht  von  Preussen  allein  aus- 
genommen —  unmittelbar  oder  mittelbar  den  Frauenburger  Archiven. 
Diese  sind  nun  in  neuerer  Zeit  wiederholt  sorgfältigster  Sichtung  unter- 
zogen, und  es  ist  wohl  kaum  ein  Schriftstück  undurchforscht  geblieben. 
Vereinzelte  Bruchstücke  der  Korrespondenz  von  Coppernicus  könnten 
allenfalls  noch  in  den  Sammlungen  versteckt  sein,  welche  die  im  17.  und 
IS.  Jahrhunderte  aus  Frauenburg  entwendeten  Archivalien  zuletzt  auf- 
genommen hatten.  Unter  den  einst  im  Sybellen-Tempel  zu  Pulawy  auf- 

•  Ausser  den  Denkschriften  Uber  die  Verbesserung  der  Preussisehen 
Münze  und  der  Klageschrift  gegen  den  Hochmeister  Albrecht  von  Branden- 
burg sind  bis  jetzt  nur  sechszehn  Briefe  von  Coppernicus  aufgefunden. 
Diese  Schriftstücke  haben  in  der  ersten  Abtheilung  des  vorliegenden  Bandes 
•'S.  I.v— 44  u.  S.  i:<S — 1GS  Abdruck  gefunden;  dort  sind  auch  die  Samm- 
lungen angegeben,  in  welchen  sie  gegenwärtig  aufbewahrt  werden. 
Ii.  2« 


Digitized  by  Google 


402 


BRIEFE  BEFREUNDET  EU  ZEITGENOSSEN. 


bewahrten  literarischen  Schätzen  könnte  ein  kundiges  Auge  sie  vielleicht 
noch  entdecken  —  in  der  Czartoryskischen  Bibliothek  zu  Paris  oder  in 
der  Kaiserlichen  Bibliothek  zu  Petersburg. 

Der  grösste  Theil  des  Briefwechsels  aber,  welchen  Coppernicus  mit 
»einen  gelehrten  Frennden  geführt  hat ,  ist  unzweifelhaft  als  verloren  zn 
bezeichnen  —  wie  es  bei  derartiger  Privat-Korrespondenz  kaum  anders 
zu  erwarten  war.  Die  Briefe,  welche  Coppernicus  mit  Osiander  ge- 
wechselt hatte,  sind  noch  zwei  Menschenalter  nach  dem  Tode  beider 
Männer  erhalten  gewesen.*  Kepler  hatte  sie  noch  eingesehen.  Da  jedoch 
seit  dem  Hinweise  Keplers  auf  diesen  Briefwechsel  bereits  zwei  Jahr- 
hunderte vergangen  sind,  so  ist  kaum  zu  hoffen,  dass  auch  nur  Bruch- 
stücke dieser  Korrespondenz  irgendwo  gefunden  werden  dürften.  Eber 
könnte  noch  ein  Schimmer  von  Hoffnung  für  Auffindung  des  literarischen 
Nachlasses  von  Rheticus  bleiben.  Wenn  dessen  hinterlassene  Schriften 
in  eine  grössere  Privat-Bibliothek  oder  in  eine  öffentliche  Sammlung 
Ungarns  oder  Polens  gekommen  sein  sollten ,  dann  dürfte  es  vielleicht 
der  Special-Forschung  gelingen.  Briefe  von  Coppernicus  oder  anderweite 
Denkmale  der  Pietät  des  dankbaren  Schülers  von  Coppernicus  wieder 
aufzufinden.** 


Von  den  Briefen ,  welche  einst  all  Coppernicus  geschrieben  waren, 
haben  sich  ausser  den  im  ersteu  Bande  (Till.  2.  S.  409  ff.  abgedruckten 


•  Vgl.  Bd.  I,  Thl.  2,  S.  522  ff. 

"*  Ueber  die  Schicksale  des  literarischen  Nachlasses  von  Rheticus  waren 
wir  bisher  nur  in  Betreff  der  trigonometrischen  Vorarbeiten  zu  dem  grossen 
Thesaurus  unterrichtet,  welcher  nach  seinem  Tode  veröffentlicht  wurde. 
Diese  Schriften  waren  an  seinen  SchUler  Valeutinus  Otho  gekommen, 
welcher  auf  Grund  derselben  später  das  »Opus  Palatinnm  de  triangulis« 
herausgegeben  hat.   Vgl.  oben  S. 

Letzterer  scheint  aber  auch  die  anderweite  literarische  Hinterlassenschaft 
von  Rheticus  Uberkommen  zu  haben.  Wenigstens  hatte  er  die  kostbarste 
Reliquie  von  Coppernicus  geerbt,  das  lange  verschollene  Original-Manuskript 
de»  Werkes  »de  revolutionibus  orbium  caelestium«.  (Vgl.  Bd.  I,  Thl.  2. 
S.  503  ff.  Während  zweier  Jahrhunderte  der  gelehrten  Welt  ganz 
unbekannt,  ward  das  werthvolle  Schriftstück  durch  einen  Zufall  vor  einigen 
Decennien  wieder  aufgefunden,  und  so  scheint  die  Möglichkeit  nicht  ganz 
ausgeschlossen,  dass  auch  noch  andere  von  deu  einst  im  Besitze  von  Rhe- 
ticus befindlichen  Manuskripten  sich  in  einer  grösseren  Bibliothek  noch  er- 
haltcu  haben  könnten. 


I.  ZWEI  DU  IE  FE  DES  DOMHERRN'  JOII.  SC'L'LTETI.  403 

drei  «Schreiben*  des  Herzogs  Albrecht  von  Preussen  nur 
zwei  Briefe  des  Domherrn  Joh.  Sculteti  erhalten;  der  Inhalt 
ist  bereits  Bd.  I,  Thl.  2,  S.  120  ff.  skizzirt  angegeben. 


Auch  von  den  Briefen  der  Freunde  und  näherstehenden  Zeitgenossen, 
welche  auf  das  Leben  und  die  Lehre  von  Coppernicus  Bezug  haben,  sind 
nur  wenige  vom  Untergange  gerettet.  Es  werden  nachstehend  vor  allem 
die  beiden  hochwerthvollen  Briefe  des  Bischofs  Tiedemann  Oiese 
an  den  Domherrn  Georg  Donner  und  an  Joach.  Rheticus, 
welche  bereits  im  ersten  Bande  des  vorliegenden  Buches  verwerthet  und 
theil weise  in  deutscher  Uebersetzung  wiedergegeben  sind,  zum  Abdruck 
kommen.  — 

Diesen  beiden  wichtigen  Briefen  sollen  dann  schliesslich  noch  zwei 
Schreiben  von  und  an  den  Herzog  Albrecht  von  Preusscn  angereiht 
werden,  welche  sich  auf  die  Versendung  des  Werkes  »de  revolutionibus« 
beziehen. 


*  Die  im  Texte  erwähnten  Schreiben  sind  die  Briefe,  welche  der  Herzog 
Albrecht  von  Preussen  wegen  der  ärztlichen  Behandlung  eines  seiner  Ge- 
treuen, des  Atntshauptmann  Georg  von  Kunheim,  im  Jahre  1541  an  Copper- 
nicus entsandte.  Sie  haben  sich  abschriftlich  im  Staate-Archive  zu  Königs- 
berg erhalten,  in  dem  officiellen  Kopie-Buche  Fol.  Königsteil  PreusBen. 
Von  dem  ersten  dieser  Schreiben  des  Herzogs  bewahrt  das  Konigsberger 
Archiv  jedoch  auch  das  Original ,  wie  bereits  im  ersten  Bande  mitgetheilt 
worden;  es  ist  mit  mehreren  andern  im  17.  Jahrhunderte  aus  Schweden 
weggeführten  Archivalien  im  Jahre  1796  nach  Preussen  zurückgesandt. 
Vgl.  oben  S.  141. 


Digitized  by  Google 


I.  Zwei  Briefe  des  Domherrn  Joh.  Sculteti 

aus  dem  Jahre  1521.* 


a.  Der  Brief  vom  15.  Februar  1521. 


Venerabiii  ac  praestantissinio  Domino 
X.  Coppernieck 
Administrator!  Canonico  Warmiensi  etc.  in  Allcustein. 


Venerabiiis   praestantissime   Domine  Administrator.  Sicut 


rare,  modo  ego  fideliter  cooperer.  per  salutem  meam  sperandum 
utique  est  Dominationi  Vcstrae,  cni  ad  ultimum  vitae  spiritum 


'  Sculteti»  Briefe  haben  sich  im  Kapitular-Archive  zu  Frauenburg  im 
Originale  vorgefunden.  Wegen  ihres  unscheinbaren  Aeussern  —  sie  sind  in 
grosser  Eile  geschrieben,  theilweis  ganz  unleserlich  —  scheinen  sie  den 
literarischen  Dieben,  welche  die  Frauenburger  Archive  geplündert  haben, 
entgangen  zu  sein. 

llipler  hat  die  Briefe  Sculteti  s  in  seinem  Spicilegium  L'opernicanuui 
S.  3:U  ff.  diplomatisch  getreu  abdrucken  hissen.  Dies  ist  in  dein  nach- 
folgenden Abdrucke  nicht  geschehen;  Orthographie  und  Interpunktion  sind 
vielmehr  nach  unserm  gegenwärtigen  Gebrauche  umgeändert,  um  die 
Schwierigkeiten  für  das  Verständnis»  der  an  sich  ziemlich  unerheblichen 
Schriftstücke  nicht  noch  zu  vermehren. 

Ueber  den|  Inhalt  der  Briefe  Sculteti  s  sind  Bd.  I,  Tbl.  2  S.  1 20  die 
nöthigsten  erläuternden  Bemerkungen  beigegeben. 


Domino  et  confratri  carissimo. 


Bcribit  Venerabiiis  Dominatio  Vestra,  quod  velit  adhuc  benc  spe- 


I.  ZWEI  BRIEFE  DES  DOMHERRN  JOH.   SC  L' LT  ETI.  405 

adero  quam  fidelissime.  Ex  mea  paupertate  contribuam.  etsi 
duas  tunicas  habuero.  alterain  pro  conservatione  Allenstein  et  D. 
V.  daturus  sum  quam  lubentissime.  Habet  me  spes  bona,  quod 
non  habebitis  ntique  hactenus  timere  impetum  hostis.  At  I* 
habet  hodie  omnem  exercitum  congregatum  in  Heiligenbeil  et 
circa  Regiomontum  ac  Braunsberg,  impetiturus  mea  opinione 
Elbingum.  Et  sie  actum  erit  omnino  cum  Tolkmieth .  ubi 
iam  est  hominum  de  villis  multitudo  magna  valde.  Est  enim 
locus  plenus  et  stipatus.  ex  quo  utique  vel  exiguum  quid  essemus 
habituri. 

Nescio  quid  rerum  agitur  in  Thoronia.  Rex  cum  suis  cum 
magno  apparatu  et  fastu  pro  munificentia  regia  humanissime 
tractat  oratores  Caesaris  ac  regis  üngariae.  Et  eiusdem  regis 
subditi  nndequaque  a  bello  quiesennt.  Interea  I  quaerit  profectum 
suum  nullo  prohibente.  Hoc  tarnen  in  aurem  communicatum  iri 
velim.  quod  Regia  Maiestas  non  vult  oratoribus  responsum  dare 
nec  in  tractatus  descendere,  donec  Reverendissimus  Dominus 
noster  erit  praesens.  Quaerit  modos  et  vias,  quoinodo  adesse 
poterit.  qnos  ego  non  invenio  nisi  per  inducias,  quas  I  non  quaerit 
et  in  quas  Regia  Maiestas  non  facile  consentiet.  Complurimum 
Reverendissimus  Dominus  noster  est  in  magna  aestimatione  apud 
Regiam  Maiestatem  et  totum  consilium.  Unde  nobis  maxime 
sperandnm  est.  Nec  credendum.  quod  rex  et  regnuin  sit  evacu- 
atum  viribus.  Sunt  qui  credunt  intensins  futurum  esse  bellum; 
sunt  qui  de  futura  in  brevi  pace  sunt  omnino  certi.  Ecce  hic  est 
Status  rerum.  Unde  consulo,  habeat  D.  V.  manus  contractas  et 
non  porrectas  ad  extradendum,  donec  videritis  quae,  qualis, 
quanta.    De  quo  satis. 

Equestres,  qui  in  AUcnstein.  proeul  dubio  avocantur  omni 
hora.    Et  dum  tempus  distributionis  advenerit  stipendiorum .  in 


•  Mit  der  Chiffre  I  bezeichnet  Sculteti  hier,  wie  in  dem  nachfolgenden 
Briefe,  den  Hochmeister  Albrecht  von  Brandenburg. 


Digitized  by  Google 


40(5 


HKISFE  BEFREUNDETER  ZEITGENOSSEN. 


primis  satistiet  civibus,  quibus  Uli  milites  sunt  aberrati.  Maior 
ea  in  re  diligentia  fieri  nequit  quam  facta  est,  sibi  D.  V.  ]>ersua- 
deat.  Xos  dei  nomine  invocato  faciemus  pro  viribus,  quod  in 
nobis  est,  reliquum  deo  committentes.  Obsecro  propter  deum, 
sitis  boni  animi.  @$  10 i (  itjunt  nit  anberÄ  getfjan  feun. 
3d)  roil  G.  tü.  nit  laffen,  bie  roet)l  td)  mag.  So  id)  ftörje, 
fo  fjelffe  on3  ®ot.  De  quo  satis. 

Venerabilis  et  praestautissime  domine  administrator !  Id  quod 
mihi  D.  Vra  iniunxit.  exequutus  sum  amore  et  debito,  quo  Vene- 
rabili  Capitulo,  quod  me  tot  annis  honorifice  foverit  et  aluit,  ob- 
strictus  et  coactus.  Quam  primum  Jacobum  audivissem,  feci  haec 
secundum  ordinem.  Primum  accersivi  Mathaeum  Ebert  plebanum 
in  Tolkmiet  et  Georgiuni  Storni,  creaturas  venerabilis  domini  de- 
funeti  Baltbasaris.  Coassumpto  Jacobo  ingressus  domum  viduae 
Wartenberg  requirens  ladulam,  in  qua  res  Venerabilis  Capituli  in 
saceo  conditam  et  religatam,  quam  illico  ad  cubile  meum  depor- 
tari  iussi.  Ad  quod  vidua  quasi  stupore  perculsa  dixit:  ego  sola 
qunm  sini.  D.  V.  ladulam  abducit,  quam  debebat  bic  coram  me 
a]>erire  etc.  Hic  consideret  D.  Vra,  quod  periculum  magnum  valde 
imminebit  exequutoribus  has  res  omnes  rectificare,  quaudo  quidem 
praetendunt  se  esse  heredes  et  hereditario  iure  omnia  debere  et 
velle  possidere.  (5$  wirb  nod)  oil  fettdjenS  nemcn,  fo  nit 
wcrbun  leut^e  fepn,  bic  ba  roiffen  rcbqn,  ju  tljuen  unb 
t offen. 

Nos  quatuor  ladulam  aperiendo  reperimus  in  ladula  testa- 
mentum,  quod  feeimus  rescribi,  cuius  copiam  mittimus.  In  ladula 
reperimus  calicem  cum  patena  et  ampullis  pertinentem  ad  arcem, 
item  sigillnm  Venerabilis  Capituli  et  duo  sigilla  cuprea  Venera- 
bilis Capituli.  Item  sacculum  cum  denariis  ex  luminibus  capellae 
-  saneti  Georgii.  item  sacculum  rubeum  singulis  dominis  de  Capi- 
tulo uotissimum,  in  quo  nobilos  anglicanos  II  et  uugaricales 
XXXXV  de  nullo  pondere.  Item  corniculares  LXX.  L'bi  antem 
remauserint  XXVII  aut  plures  Rheueuses  nun  boni,  deus  seit, 


I.  ZWEI  BRIEFE  DES  DOMHERRN  JOH.  SCCLTETI.  407 

ego  neseio,  id  quod  Venerabiles  Doniini  scient.  Item  sacculum 
cum  aliquot  marcis  in  sc.  antiquis  sine  scaedula.  Item  VII  co- 
clearia  argentea,  quae  pertinebant  alias  Venerabiii  Domino  Enoch 
praeposito.  Item  unum  coclear  fractum  et  II  ferculas  argenteas 
parva».  Item  unum  crinile  cum  fibulis,  quod  pertinebat  antiquae 
Margaretae,  quod  ad  se  recepit  dominus  Georgius  Storm  dandum 
Margaretae.  Has  res  omnes  imposuimus  ladulae,  et  clavem  tra- 
didi  domino  Gcorgio  Storm. 

Quod  autem  D.  Vra.  mihi,  qui  non  sum  exequutor  neque  sub- 
stitntus.  nt  omnia  deposita  revideam  et  couscribi  faciam,  obse- 
qnerer  votis,  modo  id  ipsum  absque  indignatione  et  amaritudine 
magna  in  me  üeri  posset  et  sine  maledictione  exequutorum ;  ego 
tulisseni  labores.  qui  multi  et  magni  erunt,  illi  fructus  et  laudem. 
Praeterea  si  deberem  hoc  secretum,  quod  Jacobo  constat,  inquirere 
aut  inventum  recipere:  @o  meiner  fdjon  XX  roertjn,  mufte 
icf)  meuncn  Ijata  wagen.  Intelligenti  satis.  Quoniam  postea  est 
rae  illa  tentare,  quae  non  habeo  interesse. 

Verumtamen  propter  Deum  et  ex  caritate  Dei  permotus 
seripsi  ad  Regiam  Maiestatem,  ut  demandet  Capitulo  in  Frauen- 
burg sub  poena  capitis,  ut  permittant  me  abducere,  quicquid  vo- 
luero  etc.  Denique  sine  periculo  rem  aggredi  neque  tentare 
ausim;  expectandum  forte  est,  donec  omnes  Poloni  abscesserint. 
Ideo  visum  est  mihi,  ut  pro  sabbato,  ubi  convcnerimus.  Domini 
Canonici  ex  Gedano,  qui  se  Capitulum  scribunt  et  mihi  diem  com- 
paritionis  in  Marienburgo  statuunt;  intelligam  ex  eis.  qui  designati 
sunt  exeqnutores,  an  velint  acceptare  officium  exequutionis  testa- 
menti  necne,  et  quicquid  accepero,  D.  V.  indicabo  quantocius. 
Credo,  quod  propter  mortalitatem,  quae  hic  est,  nemo  comparebit. 
Tunc  consulo,  quod  D.  V.  in  solidum  cum  potestate  substituendi 
electa  a  defuncto  assumat  officium  exequutionis  et  substituat  do- 
minum Matheum  Ebert  et  Georgium  Storm,  nt  omnia  deposita 
hic  revideant,  signent  et  faciant,  quicquid  D.  V.  decreverit  et 
mandaverit  eis.    Erunt  labores,  credat  D.  Vra,  multi  et  magni, 


Digitized  by  Google 


40* 


»RIEFE  BEFREUNDETER  ZEITGENOSSEN. 


quibus  ego  vcliin  nullatenus  onerari.  Nolo  labores.  et  alter  fructus 
et  laudem:  intelligenti  satis. 

Registra  Venerabiiis  Capituli  in  magna  multitudine  ad  nie 
recepi.  Item  D.  V.  maxime  sit  canta.  ut  sie  agat.  quomodo 
res  oinues  depositas  reeipiat  et  extradautur.  Nolninins  in  verlx» 
publicare  nos  invenisse  testamentum ;  vnlt  enim  hereditario  iure 
omnia  retinere.  Eapropter  D.  Vestra  depntet  et  substituat  exe- 
quutores.  quoscunque  voluerit  quantocius.  qui  cauti  sint  in  ageudo. 
Si  filii  viduae  intclligerint  solum  x  marcas  leves  eis  deberi,  cre- 
dat  D.  Vra  et  firmiter  credat.  ipsi  forent  sibi  prius  satisfacturi. 
maxime  ut  res  in  eorum  domo  sint  repositae,  quandoquidem  uolleut 
occupare  domum  tot  cistis  et  lectis  ac  tarn  mulris  rebus  pro  x 
marcis  etc.  Responsum  habet  D.  V.,  de  quo  satis.  Literas  ad 
Dominum  nostrum  quantocius  mittere  veliris  ac  canonicatum  va- 
eantern  Domino  Acbatio  Canonico  favere  obsecro. 

»Si  volueritis  victualia  hinc.  mittatis  currus  cum  potenti  salvo 
conduetu .  qui  afferant .  quae  hic  in  pretio  sunt  res :  ut  linum. 
Icnnwant,  ceram  et.  si  placet.  mel,  enius  hodie  tonna  Caschubiua 
empta  est  Marcis  xvn.  Cooperabor  pro  viribus,  ut  currus  cum 
victualibus  secure  ad  vos  perveniant.  Nihil,  quod  in  me  est. 
praetermittain.  Quicquid  ex  me  desideraveritis.  quod  in  mea 
fuerit"  potestate.  uihil  D.  V.  denegabitur.  Responsum  habet  D.  V.. 
cui  me  recommendo. 

Ex  Elbiugo  XV.  lebruarii.  anno  MDXX1. 


*  Ucber  die  Lebcns-Yerliältuisse  von  Job,  Sculteti  ist  das  Notbweu- 
digste  im  ersten  Bande  Tbl.  2.  S.  119  ff.  beigebraebt.  Sein  Ueburtsjahr 
kennen  wir  nicht;  er  war  aber  bedeutend  älter  als  Coppernicus.  Im  J.  14ST, 
als  Coppernicus  noch  die  Stadtschule  zu  Thorn  besuchte,  fungirte  Sculteti 
bereits  als  Rektor  der  Universität  zu  Heidelberg  Ob  und  in  welchen 
nähern  Beziehungen  er  zu  Coppernicus  gestanden,  ist  uns  gänzlich  un- 


E.  D.  V. 


Jo.  Sculteti 
Archidiaconus  Warmiensis  * 


zed  by  Google 


I.  ZWEI  BRIEFE  DES  DOMHERRN  JOH.  SCULTETI.  4  09 

• 

Ordinavit  de  mortuis  noster  exequias  in  Frauenburg,  Melsag. 
Gutstat,  Alienstein,  Wartenberg.  At  ubi  nunc  Frauenburg?  etc. 
nisi  in  Elbiugo .  ubi  sunt  fere  [oranes  vicarrii  Frauenburgenses, 
quos  omnes  oueravi:  tempore  confraternitatis  domini  Balthasaris 

instituimus  [f\  Et  quam  salutares  *'  defuncto  pariter  et 

decens,  ut  lue  sollemniter  peragentur;  intelligenti  satis.  Et  cre- 
dat  Dom.  Vestra.  quod  nemo  vices  illorum  exequutorum  aeeeptabit, 
nisi  preeibus  D.  Vestrae  victus  et  in  coexequutorem  deputatus. 
Sciat  etiam  et  quam  diligenter  pendeat,  quod  cum  filii  hi  Warten- 
berg, qui  capitosi  sunt  et  audent,  quae  velint,  si  intelligerent,  se 
praeter  x  leves  marcas  habitnros  nihil,  quod  non  nihil  sunt  seciun 
cogitaturi,  id  quod  nos  quatuor  maxime  attendimus,  et  omni  modo 
attendendum  est  exequutoribus.  Intelligenti  utique  satis.  @g  wirb 
3amer  t>nb  not!)  fjaben.  Nam  ecce  interrogatus  sum  ego  his 
verbis:  roer  bereit  f)ern  93altl)af ari3  gut?  roer  billiger  bon 
Xüit'i  28tr  wollen  gnen  anfefyen,  ber  eS  nn3  entfuren  roirt; 
wir  werben  aud)  barumb  tfjuen.  D.  V.  consulat  R.  d.  n.  et 
etiam  Snellenberg.  Sunt  adhuc  multae  res  capituli,  ut  registra 
et  literae  vicariarum;  quis  velit  tantum  laborem  impendere  et 
omnia  revolvere,  ut  sunt  res  multae  valde.  Non  erit  labor,  credat 
mihi,  duorum  aut  trium  dierum.  Etsi  voluerit  D.  V.  rem  crasti- 
nare,  id  quod  non  consulo,  cogitare  habet,  quid  potent  nunc  fieri, 
ut  constat  de  morte?  Existimo,  quod  intelligor  a  Dom.  Vestra. 
Ideo  me  iudice  agat  quantocins.  Mittat  D.  Vestra  quantocius  huc 
plebanum  aut  capellanum  ex  Allenstein  et  adiungat  eidem,  quem 
aut  quos  volueritis. 


bekannt.  Fast  zu  gleicher  Zeit  sind  beide  Mäuuer  in  das  Frauenburger 
Douistift  aufgenommen.  Sculteti  hat  demselben  fast  .'»0  Jahre  hindurch  an- 
gehört: von  1497  bis  zu  seiuem  im  Jahre  1">2H  erfolgten  Tode;  seit  1507 
war  er  auch  Archidiakonus  von  Ermland. 


Digitized  by  Google 


b.  Der  Brief  vom  Ende  Februar  1521.*' 


Veuerabili  et  praestantissimo  Domino 
Nicoiao  Coppernigk, 
Decretorum  Doctori,  Canonico  Warmiensi. 
Administrator  in  Allenstein. 
Domino  et  fratri  carissimo. 

Venerabiiis  et  praestantissime  Domine  Administrator!  Dua 
isti  currus,  qui  uncales  adduxerant,  redeundo  quinta  feria  ante 
Reminiscere  in  Holland  detenti  sunt  in  tertium  diem,  et  usque 
hodie  equum  unum,  quem  hic  emi  ab  Alberto  Wartenberg  marcis 
VI,  usque  hodie  detinent  tanquam  furatum  cuidam  civi  Hollan- 
densi;  eiuscemodi  adversitatibus  ego  hic  obruor  complurimis. 
Quod  D.  V.  de  soiunio  Vestro  scribit,  expergefacta  nihil  reperit 
in  manibus  etc.,  inter  duo  mala  D.  V.  posuerim  etc.,  aut  careat 
defendiculis  Castrum,   aut  habeat  cum  R.  D.  contendere  etc. 


*  Der  zweite  der  Briefe  Sculteti  's  an  Coppernicus  trägt  keinerlei  Be- 
zeichnung weder  des  Ortes  noch  der  Zeit.  Dass  er  gleichfalls,  wie  der 
erste,  zu  Elbing  geschrieben  ist,  unterliegt  keinem  Zweifel.  Dagegen  ist 
Uber  die  Zeit  der  Abfassung  dieses  Briefes  Hipler  im  entschiedenen  Iit- 
thum  Spie.  Cop.  S.  334  ,  wenn  er  ihn  in  den  Anfang  November  des  Jahre« 
1520  setzt.  Er  ist  vielmehr  um  dieselbe  Zeit,  wie  der  vom  15.  Februar 
geHchrieben,  allein  nicht  früher,  sondern  einige  Tage  später.  Die  Gründe 
sind  im  ersten  Bande  Thl.  2,  S.  122  zusammengestellt. 


Digitized  by  Go 


I.  ZWEI  BRIEFE  DES  DOMHERRN  JOH.  SCULTETI.  411 

Tanto  gaudio,  Domine  mi,  perfundebar  audiens  uncales  illos  cum 
rebus  salvos  in  Allenstein  pervenisse,  ut  in  utraraque  aurem  dor- 
mirem  quietior,  saepiusque  mecum  dixi:  nunc  per  Dei  gratiam 
salvae  factae  sunt  reliquae  V.  Capituli  Wanniensis.  Ego  etenim 
ante  qnindenam  I  molimina  percallens,  quae  iam  contendit  de- 
ducere  ad  effectum  de  interceptione  Allenstein,  quam  maxime 
timere  coepi*et  anxius  esse;  scripsit  etiam  R.  D.  adhortans  me, 
ut  uncales  mitterem,  ne  antemurale  hoc  totins  Episcopatus  per- 
damus  Allenstein. 

Seit  D.  H.  S.,*  quam  anxius  fuerim;  noctes  et  dies  non 
quievi :  Visus  sum  supra  vires  adhibuisse  operam  lamentando 
coram  senatu  hic,  capitularibns,  civibus  et  monachis;  tandem  ex 
coniraiseratione  II  currus  cum  vectoribus,  VII  equos  et  iuga  hinc 
iude  mendicando  coegi.  de  indemnitate  promisi  etc.,  quatenus 
votis  R.  D.  et  D.  Vetrae  responderem,  in  summis  necessitatibus; 
scripsi  dixique  ad  D.  H.  S.,  quod  debent  manere  omnes  uncales 
in  Allenstein.  si  et  nunquam  immineret  periculum  obsidionis.  ut 
vel  sie  usque  ad  dies  induciarum,  de  quibus  omnis  homo  nugatur : 
3o  fjabe  id)  bic  büdjjen  gefdjicfet  jur  nott),  roo  f i c  am  no* 
tfjtiflften  feun  tu erben.  Sciebant,  constabatque  quod  uncales  per- 
tinent  D.  V.  XVII.  Sciebam  non  esse  nec  fore  contra  R.  D. 
prae8ertim  usque  ad  tempus  induciarum,  quod  erat  in  spe. 

Praestantissime  Domine!  Intentio  hominis  respicienda  eBt; 
quoniamque  homo  facit,  quod  in  se  est,  laudandus  me  iudice 
foret,  non  arguendus.  Dicat,  quaeso,  D.  V.,  si  hae  bombardae 
non  advenissent,  an  Castrum  absque  defendiculis  fuisset?  Quis 
unquam  mentionem  fecit,  ut  bombardae  per  me  coeraerentur. 
Scio,  ut  adhuc  literae  sunt,  quod  D.  V.  pro  plumbo,  papyro  et 
sale  scripsit:  nunquam  iniunxit  mihi,    ut   aliquot  bombardas 


*  Mit  den  Buchstaben  D.  H.  S.  wird  hier,  wie  an  andern  Stellen 
des  Briefes,  der  Domherr  Heinrich  Snellenberg  bezeichnet,  Uber  welchen 
einige  Notizen  Bd.  I.  Thl.  2,  S.  210  uiitgetheilt  sind.    Vgl.  auch  a.  a.  0. 

8.  :*26. 


Digitized  by  Google 


412 


BKIEFE  BEFREUNDETER  ZEITGENOSSEN. 


emerera,  aufsi  seripsit.  literae  ad  me  non  perveuerunt.  Hesterna 
die  reddebantur  mihi  literae  ex  Morung  Venerabilis  D.  Baltha. 
Et  D.  Vestrae  de  manu  vestrae  datae  statiin  post  festa  natalis 
Domini. 

Venerabilis  dumine !  haec  mea  sententia :  pront  iani  nunc  D. 
Vestra  scribit,  ut  emam  bombardas  aut  disponam.  ut  illae  per- 
maneant  in  arce  etc.  haec  mea  sententia  et  consilimn.  ut  emautur 
quantocius  pro  arce  Alienstein  xx  novac  uncales  et  totidem  pro 
oppido  aut,  si  fieri  posset,  xxx  pro  oppido:  xx  emautur  pro  mr. 
lev.  centum,  xx  per  mr.  VI  vel  forte  minus.  Hie  esset  in  omnem 
eventuin  thesaurus  arcis  et  oppidi,  nunc  teniporis  praeeipue.  sive 
flaut  induciae  sive  non,  sive  pax  sive  non.  Sed  emere  non 
ausim  nec  velim  sine  expresso  mandato.  Et  sentiet  D.  V.,  quod 
si  emerimus,  a  Venerabiiibus  Domiuis  in  Gedano  cavillabimur. 
qui  esuriunt  distributiones.  Et  nunc  Venerabiles  Domini  T.  de. 
leo*  vadunt  Thoruniam;  causam  mihi  non  significant.  coniieio. 
quod  propter  adducere  clenodia.  Ecce  quasi  certi  de  iudueiis 
scribunt,  ut  ego  cum  R.  D.  sequar.  Dicturi  sunt:  nunc  einitis 
bombardas.  ut  non  est  opus  eisdem,  ut  uos  priveris  distributioui- 
bus  etc.;  intelligenti  satis.  Si  D.  V.  mihi  mandaverit  coemere 
uncales,  emam.  quotquot  D.  V.  volnerit,  si  modo  habere  potero 
hie  aut  in  Gedano.  Utinam  ante  duos  annos  aeeepissem  omnes 
ollas  aereas,  quae  pendent  perpetuo  sine  usu,  ex  toto  nostro  do- 
mino  pro  serpentariis  quattuor  ad  minus  etc.  Habet  praestantis- 
sima  D.  Vra  meam  sententiam  atque  consilium,  quod.  si  placet. 
resciam  quantocius.  Et  si  emero  transumseroque.  quod  servet  me 
D.  Vra  in  omnem  eventuin  indemnera,  accuratissimam  adhibebo 
diligentiam.   ut  cum  potenti  salvo  conduetu  vadant.    So  f  i  c 


"  Mit  dein  Buchstaben  T  ist  sicherlich  der  Domherr  Johanu  Tyuiui er- 
mann bezeichnet,  mit  "leo«  der  Domherr  Leonhard  Niederhoff;  die  zwischen 
stehenden  Buchstaben  »de«  deutet  Hipler  Spie.  Cop.  S.  33  >  auf  «Tie  de  - 
mann  Giese*:?}.  —  Die  kurz  vorhergehende  Abkürzung  »baltha«  bezeichnet 
den  Domherrn  Balthasar  Stockfisch 


I.  ZWEI  BRIEFE  DES  DOMHERRN  JOH.  SCULTETI.  413 

aber  genommen  werben,  nit  mir,  sed  toti  communitati  V. 
Capituli. 

Responsum  habet  D.  V.  Ungennan  et  pictor  nudius  tertius 
ex  Gedano  redienint,  primum  hi  ultra  xxx  currus  conduxerunt  in 
insula.  Sed  propter  insnltnm  I,  qui  prae  furibus  est,  mandatum 
est  insulanis,  ut  manerent  doinini.  Quod  si  non,  f) ett en  fe  baS 
gancj  bif et) o ff t t)uem  gefpenfet.  I  cum  omni  gente  sua  et  om- 
nibns  viribus  in  Wormdieth  est  insultum  facturus,  uti  est  conie- 
ctura,  aut  in  Holland  et  consequenter  in  districtum  Kristburg, 
Sthnm,  Insulam,  Fischau  omnia  incineratnrus  usque  Marien- 
burgum  aut  ad  Morung;  quis  novit  praecise  mentem  eins,  qui 
prndenter  condit  et  celatV  Ecce  nostri  de  indueiis  deque  pace 
solliciti,  I  vero  sollicitus,  quo  consequitur,  quid  velit. 

Mitto  literas  d.  Panli  Plotowski,  praepositi  Warmiensis,  et 
copiam  literarum  Magnifici  palatini  Cracoviensis  etc.,  quibus  pa- 
tebit  ad  oculum  diligentia  mea.  Nudius  tertius  nuncius  oratorum 
Caesareae  et  Ungariae  Maiestatis  ad  I  rediit  dicens  I  consensisse 
in  inducias:  at  de  loco  sibi  assignato  ad  tractandas,  videlicet 
Riesenburg,  non  est  contentus,  eo  quod  terra  sit  ibi,  ut  dicit, 
desolata.  Vult,  ut  alius  locus  designetur,  Marienburgum  aut 
Elbing;  mysterium  hoc  quis  non  intelligit?  Scribit  in  fine  lite- 
rarum. quod  mittitis  II  currus  cum  meis  duobus  curribus,  qui  nus- 
quam  comparuerunt ;  quam  vellem  eosdem  advenisse!  Nunc 
neseio.  si  (luempiam  currum  raissurus  sum  rebus  stantibus  ut 
nunc.  — 

Mandavit  mihi  D.  V.,  ut  inter  res  Venerabiiis  Doniini  Bal- 
thasaris  quaererem  registrum  sive  testamentum  etc. :  feci  opus, 
in  defunetum  pietas  et  D.  V.  obsequium.  Quod  ubi  Venerabiiis 
Domini  Crapitz  et  Leonhard  intelligcrent.  miserunt  mandatum  huc 
sub  poena  exeommunicationis,  ut  nemo  res  illas  contingeret  sine 
con8ensu  eorum.  Ecce  id  ipsum  servieiis  meis  mihi  mercatus 
sum !    Unde  non  iniungat  mihi  decretum  quiequam  tale,  obsecro. 

Quia  non  sunt  mihi  currus  et  item,  quia  non  est  hic  pannus 


414 


HKIEFE  BEFREUNDETER  ZEITGENOSSEN. 


ad  vota  reperibilis.  non  valeo  strenuo  D.  h.  petitis  (?  obsequi. 
Etsi  posseni  habere  pannum  et  currus,  mihique  per  hostes  reci- 
perentur,  emta  quis  satisfaceret  i  Unde  nullatenus  occupabo  me 
rebus  Ulis,  id  quod  plane  D.  V.  poterit  D.  H.  dicere.  Consulo, 
quod  D.  V.  ae  placide  absolvat  ab  eodem. 

De  alio  capitaneo  cogitandum  est  nobis,  in  qua  re  navabo 
operam.  Nulluni  Polonum  assumendum  censeo  neque 
intro  mittend  um  in  arcem!  Nec  ullum  linum  reponendum 
in  arcem.  Cum  Cleisz  Wcgener  sie  egi  usque  ad  placitum  et 
ratificationem  D.  V.  Si  mandaverit  D.  V.,  ut  emam  uneales. 
pulveres  et  plumbum  pro  reraissiori  pretio ,  quo  poterit  mihi  com- 
paret(?  in  Gedano.  Omne  linum  Vencrabilis  Capituli  Syroon 
debet  a  D.  Vestra  emere,  lapidem  per  cornicularem  unum.  Sed 
in  viliori  velit  et  poterit  D.  V.  pro  remissiori  pretio  condescendere. 
id  quod  totum  stabit  in  arbitrio  D.  V.  Item  rogat  Cleisz,  ut 
D.  V.  concedere  dignetur  Symoni  pecunias  Ic  IIc  aut  etiam  IIIc 
mr..  quas  vult  hic  reddere  in  optimo  auro  ruoneta,  exhibetque  sua 
pecunia  Venerabiii  Capitulo  rebus  et  corpore  se  serviturum. 
Nunc  in  arbitrio  D.  V.  est  hoc  et  illud.  Si  D.  V.  vellet  linum 
alteri  vendere  et  non  Cleysz,  faciet  me  fabulam  illi.  Si  vero 
alteri  carius,  quam  per  fl.  III  sive  cornicularem  unum,  lapidem 
hoc  omnino  licebit  et  placeret.  Si  autem  in  dicto  pretio,  vide- 
retur,  ut  iuxta  commissionem  mihi  factam  ratificare  debeat  con- 
tractum  meum  et  ad  me  scribere ,  quot  lastas  vendiderit  et 
(pianti.  Ceram  aeeepi  pendentem  hic,  praecise  //  L,  extremitates 
fractae  erant.  Quam  vis  <ft  I.  per  institores  hic  vendatur  iain 
post  i)urificationem  sc.  IX,  antea  X,  ego  tarnen  non  valeo  in 
raassa  vendere  pro  sc.  VIII.  Demum  ego  igratias)  ago  prae- 
stautissimae  D.  Vcstrac  pro  tantis  curis  angustiis  periculis,  quae 
D.  V.  ibi  perfert  in  extrema  necessitate.  et  obsecro,  non  desinat 
bene  sperare  et  magnanimiter  perseverare.  Erit  D.  Vestrae 
apud  Deum  meritorium  et  apud  homines  gloriosum.  Habet 
me  spes  bona  quod  Venerabiiis  I).  h.  fideliter  sit  cooperaturus. 


Digitized  by  Google 


I.  ZWEI  BRIEFE  DES  DOMHEHHX  JOH.  SCULTETI.  415 


et  ego  adero.  usque  dum  Spiritus  et  halitus  mihi  fuerit  in 
eorpore. 

Venerabiles  Domini  in  Gedano  volunt  distributiones  et  Cor- 
pora praebendae.  Placet.  quod  detur  unicuique.  quod  ei  debetur, 
sie  tarnen  ut  ratio  arcis  habeatur;  haec  mea  sententia.  Ego  pro 
persona  mea  videor  mihi  contribuendum  esse  magis  quam  distri- 
butiones aeeipere.  Item  ex  D.  Vestris  certior  fieri  desidero.  an 
illi  extra  dioecesin  commorantes  canonici  debeant  censeri  resi- 
dentes. An  debeat  eorundem  in  omnibus  requiri  consilium  et 
consensus  vel  non.  Postulant  ex  me  instantissime  sigillum  maius 
et  minus;  dicunt  D.  V.  mihi  transsumsisse  sigillnm  minus.  Ego 
hic  in  ladula  Domini  Balth.  reperi  sigillum  maius  Veuerabilis 
Capituli  et  duo  cuprea  sigilla  mihi  ignota.  prius  non  visa.  Ecce 
quid  sibi  vult.  ut  sigilla  postulent:'  Vclint  scribere,  quid  facere 
debeam?  Scribo  ad  R.  D.,  ut  uneales  XVII  perniittat  in  Alien- 
stein, donec  de  aliis  providere  potuimus.  Ideo  sine  mora  dignetur 
D.  V.  scribere  et  demandare.  quid  me  facere  volueritis  per  hunc 
nuncium,  et  duplicatis  literis  mentes  vestras  scribere  velit.  ut  si 
unae  non  pervenerint  vel  alterae  reddantur.  Responsum  habent 
D.  V.,  quibus  me  in  omni  caritate  reddo  quam  commendatissi- 
mum.  Valeant  D.  Vestrae  incolumes,  id  quod  summopere  de- 
sidero. testis  est  Deus:  e$  ift  aud)  rool  üon  nötfjen. 

Venerabiiis  D.  H.  dignetur  cogitare,  quod  hic  reeeperit  de 
proventibus  Tolkmiet  supra  debituin  et  ultra  partem  se  contiu- 
gentem,  ut  me  servet  indemnem.  D.  V.  etiam  dignentur  cogitare, 
cui  redditurus  sum  rationem.  au  D.  Vestris  aut  illis  in  Gedano. 
et  quomodo  vel  quibus  debeantur  haec,  quae  Venerabiiis  D.  H. 
Snellenberg  reeepit.  ac  ego  etiam  post  eundem,  inter  quos  sint 
haec  distribuenda.  V.  Domini  in  Gedano  faciunt  se  partieipes. 
contra  canonem  et  decretum  R.  D.  E.  Quod  si  placuerit  Dominis 
Vestris  et  R.  D..  libenter  conformabo  me  eisdem.  Testis  est 
Dens,  qnod.  quantum  in  me  fnit.  est  et  erit.  Vellern,  ut  ante 
omnia  et  maxime  in  his  turbatissimis  temporibus  esset  inter 


Digitized  by  Google 


410 


BRIEFE  BEI  REÜNDETER  ZEITGENOSSEN. 


Venerabiles  Dominos  capituli  Caritas  et  amor  fraternus,  qui  esse 
non  potest  sine  aequitate.  Unde  ut  aequitas  servetur,  maxime 
cupio,  et  Caritas,  etiamsi  pretio  comparanda  mihi  foret.  Si 
nostra  discretione  et  iudicio  ad  eam  pervenire  nequimus,  standnm 
est  nobis  iudicio  D.  R.  E.  Res  demiranda!  ut  v.  d.  Leo,  Cra- 
pitz.  Timmermann  volebant  extra  diocesin  non  esse  locum  resi- 
dentiae.  dum  crant  in  Allenstein,  et  iam  nunc  scribunt  se  Capi- 
tulum  Warmiense  requiruntque  sigilla  pro  Dno.  Cancellario,  do. 
Leo.,  ut  scilicet  cancellario  extradam.  Maius  sigillum  nunquam 
consuevit  esse  apud  Cancellariura,  quo  iuxta  statutum  non  erat 
utendum,  nisi  ad  ]>ulsura  campanae  Capitularis.  Et  sigillum  minus 
debebat  esse  in  loco  Capitulari  iuxta  consuetudinem  captatam,  et 
non  apud  cancellarium :  perfecte  memini  hoc  quandoque  fuisse 
concluBum,  quam  vis  cancellarius  prout  in  plurimum  in  aedibus 
suis  habeat.  Sed  quid  ad  me  de  eiusmodi  contractionibus  V 
Faciam  ego,  quicquid  D.  Vestrae  mihi  mandaverint. 


Digitized  by  Google 


II.  Briefe  von  Tiedemann  fliese. 

Mehrfach  ist  bereits  der  schweren  Einbusse  gedacht  worden ,  welche 
die  Coppernicanische  Forschong  durch  den  Untergang  des  Briefwechsels 
von  Tiedemann  Giese  erfahren  hat,  des  Blnts-Verwandten  und  eng- 
befreundeten Amtsgenossen  von  Coppernicus,  welcher  ihm  in  der  zweiten 
Hälfte  seines  Lebens  unter  allen  am  nächsten  gestanden.  (Vgl.  besonders 
I,  1,  S.  97;  I,  2,  8.  536  und  8.  140;.* 

Schon  um  die  Wende  des  16.  Jahrhunderts  ist  die  reiche  Korrespon- 
denz Giese's  aus  Frauenburg  entwendet  und  vorzugsweise  nach  Krakau 
entführt  worden.  Die  Briefe  desselben,  welche  Broscius  um  1600  zu  Kra- 
kau gesehen,  bezogen  sich  namentlich  auch  auf  die  Veröffentlichung  des 
Werkes  »de  revolutionibus« ;  sie  enthielten  wohl  die  Mahnungen ,  durch 
welche  schliesslich  die  Bedenken  von  Coppernicus  besiegt  wurden. 
Viele  dieser  Briefe  waren  an  Coppernicus  selbst  gerichtet.  »Dominus 
Job.  Rybkowicz«  —  so  schreibt  Joh.  Broscius  —  »Collega  maior  in 
Academia  Cracoviensi,  pro  sua  in  me  artesque  mathematicas  amore, 
dedit  mihi  perlegendas  Reverendissimi  Domini  Tidemanni  Gisii, 
Episcopi  Varmiensis  epistolas.  quarum  plurimae  ad  Coperni- 


*  Ausser  den  nachstehend  abgedruckten  Briefen  Giese's  an  Donner 
und  Rheticus  nehmen  noch  zwei  andere  in  den  Archiven  zu  Frauenburg 
und  Königsberg  uns  erhaltene  Briefe  desselben  auf  Coppernicus  Bezug; 
sie  sind  bereits  im  ersten  Bande  abgedruckt  worden. 

Der  eine  (aus  dem  Jahre  1539,  ist  an  Job.  Dantiscus  gerichtet  und  be- 
zieht sich  auf  das  Verhältniss  des  Coppernicus  zu  Anna  Schillings;  er  ist 
Bd.  I,  Thl.  2,  S.  366  mitgetheilt.  —  Mit  dem  andern  Briefe  (d.  d.  23.  Apr. 
1540)  übersandte  Giese  dem  Herzoge  Albrecht  von  Preussen  ein  Exemplar 
der  Narratio  prima  von  Rheticus;  auch  dieser  Brief  ist  bereits  im  ersten 
Bande  Thl.  2,  S.  396,  397  vollständig  mitgetheilt  worden. 

II.  27 


Digitized  by  Google 


418 


BRIEFE  BEFREUNDETER  ZEITGENOSSEN. 


cum.  absolntae  subtilitatis  mathematicum.  sunt  exaratae«.  Vgl. 
oben  S.  1 39. 

Ueber  die  weitern  Schicksale  dieser  werthvollen  Schriftstücke  ist 
bisher  keine  Nachricht  aufgefunden ;  sie  scheinen  für  immer  verloren  zu 
sein.  Aus  dem  beklagenswerthen  Schiffbruche  sind  jedoch  zwei  werth- 
volle Briefe,  welche  sich  auf  Coppernicus  beziehen,  für  uns  gerettet. 
Broscins.  welcher  —  wie  bereits  oben  S.  140  erwähnt  ist  —  die  Absicht 
hatte,  alle  Briefe  von  und  an  Coppernicus,  welche  in  seinen  Besitz  ge- 
kommen waren  ,  zu  veröffentlichen  ,  hat  sein  Vorhaben  leider  nicht  aus- 
geführt. Zum  Glücke  hat  er  jedoch  wenigstens  zwei  —  vielleicht  die 
wichtigsten  —  Briefe  Giese's  in  einer  kleinen  Schrift  abdrucken  lassen, 
welche  er  im  Jahre  1615  unter  dem  Titeln  »Epistolae  ad  naturam  ordina- 
turam  figurarnm  plenius  intelligendarum  pertinentes«  zu  Krakau  er- 
scheinen Hess. 

Der  erste  dieser  Briefe  ist  an  den  Domherrn  Georg  Donner  zu  Frauen- 
burg gerichtet  und  im  December  1542  geschrieben,  als  Coppernicus  bereits 
dem  Tode  entgegensiechte.  (Vgl.  Bd.  I,  Tbl.  2.  S.  548  ff.; 

Durch  den  zweiten  Brief  —  Ende  Juli  1 542  an  Rheticus  geschrieben  — 
erhalten  wir  das  gewichtige  Zeugniss  des  Freundes ,  dass  die  dem  Werke 
»de  revolutionibus  orbium  caelestium«  vorangestellte  erste  Vorrede  »Ad 
lectorem  de  hypothesibus  huius  operis«  nicht  von  Coppernicus  her- 
rührt, dass  derselbe  von  der  wissenschaftlichen  Wahrheit  seines  Systems 
fest  überzeugt  und  weit  davon  entfernt  gewesen  ist ,  dasselbe  in  hypo- 
thetischer Umhüllung  der  Welt  zu  übergeben.  (Vgl.  Bd.  I  Thl.  2, 
8.  537  ff. 


a.  Tiedemann  Giese  an  Georg  Donner. 

Georgio  Donnero. 

Conturbavit  me.  quod  de  afflicta  valetudine  Veucrabilis  senis. 
noBtri  Copernici.  scripsisti.  Huic,  nt  vita  incolumi  solitu- 
dinein  amavit.  ita  nunc  aegroto  paucos  exstare  fa- 
miliäres arbitror.   qui  casibus    ipsius    a fficiautur , 


II.  BRIEFE  VON  TIEDEMANX  GIESE.  419 

cum  oinnes  simus  illi  propter  integritatem  et  excel- 
lentcm  doctrinam  debitores.  Scio  autem  eum  Semper  iu 
fidissimis  habuisse  te.  Oro  igitur,  si  ita  fert  natura  illius,  velis 
tutoris  ei  esse  loco  et  curam  viri.  quem  mecum  Semper  amavisti, 
suscipere,  ne  in  hac  necessitate  destituatur  fraterna  ope.  et  nos 
ingrati  erga  bunc  merentem  babeamur.  Vale. 

Lnbaviae  die  8.  Decembris  Anno  1542. 


b.  Tiedemann  Giese  an  Joachim  Rheticus. 

Joacbimo  Rhetico.* 

Ex  nuptiis  Regiis  Cracovia  rediens  reperi  Lubaviae  gemiuum 
a  te  raissum  exemplum  recens  excusi  operis  nostri  Copernici. 
quem  e  vi  vis  excessisse  non  ante  acceperam,  quam  Prussiam  at- 
tigissem.  Erepti  fratris,  viri  summi.  dolorem  lectione  libri.  qui 
illum  redhibere  mihi  vivum  videbatur.  pensare  potuissera.  verum 
in  primo  limine  sensi  mal  am  fidem,  ac  ut  ut  vere  ap- 
pellas, impietatem  Petreji,  quae  indignationem  mihi 
priore  moestitia  atrociorem  refudit.  Quis  enim  non 
discrucietur  ad  tantum  sub  bonae  fidei  securitate 
admissum  flagitium?   Quod  tarnen  haud  scio.  an  non  tarn 


•  Wie  hiu  Schlüsse  der  Vorbemerkung  bereits  hervorgehoben  ist.  sind 
die  Briefe  Giese  s  an  Donner  und  Rheticus  uns  nur  durch  das  dort  erwähnte 
Schriftchen  von  Broscius  »Epistolae  etc.«  bekannt,  von  dem  ein  Exemplar 
den  Warschauer  Herausgebern  des  Werkes  «de  revolutionibus«  zugänglich 
gewesen  ist.  Wahrscheinlich  hat  Broscius  bereits  in  seinem  Abdrucke  die 
«bliche  Anrede-Formel,  wie  sie  das  Original  sicherlich  enthalten  haben  wird, 
hier,  wie  in  dem  vorhergehenden  Briefe .  weggelassen  und  dafür  die  blosse 
üeberschrift  eingesetzt. 

27' 


Digitized  by  Google 


120 


HKIEFE  H  E  FR  E  UN  D  ET  ER  ZEITGENOSSEN. 


huic  excusori  ex  aliorum  industria  pendenti  sit  tribuendum  quam 
invido  cuipiam,  qui  dolens  descendendum  sibi  esse  a  pristina 
professione,  si  hic  über  famani  sit  consecntus,  illius  simplicitate 
in  dcroganda  opcri  fide  forsitan  est  abusus.  Ne  tarnen  impune 
ferret,  qui  se  concessit  alienae  fraudi  corrumpendum ,  scripsi  ad 
senatum  Noribergensem  doeens,  quid  ad  integrandam  auctori 
fidera  necessarinm  mihi  videretur.  Epistolam  ad  te  mitto  cum 
ipsius  exemplo,  ut  pro  re  nata  diiudicare  queas,  quem  in  modnm 
sit  insti  tuend  um  negotium ;  nam  hoc  qui  apud  senatum  illum  agat, 
te  neminem  video  accomodiorem  aut  etiam  volentiorem,  qui  cbo- 
ragum  egisti  peractae  fabulae,  ut  iam  non  magis  auctoris  interesse 
videatur  quam  tua  restitui,  quae  a  rccto  dilapsa  sunt.  Si  quid 
tarnen  refert  te,  ut  id  quam  diligentissime  efficias,  vehementer 
rogo.  Si  recudendae  venient  priores  chartae,  affi- 
genda  videtur  a  te  pracfatiuncula,  qua  etiam  ea,  quae 
iam  emissa  sunt  exemplaria,  a  calumniae  vitio  repur- 
gentur.  Quin  optem  etiam  praemitti  vitam  auctoris,  quam  a  te 
eleganter  scriptam  olim  legi,  nec  deesse  historiae  aliud  puto, 
nisi  exitum  vitae,  quem  ex  sanguinis  profluvio  et 
subsecuta  dextri  lateris  paralysi  nono  Kalendas  Ju- 
nii  accepit  multis  ante  diebu's  memoria  et  vigore 
mentis  destitutns,  nec  opus  suum  integrum  nisi  in 
extremo  spiritu  vidit,  eo  (iuo  decessit  die.  Id  ante 
mortem  excusum  exiisse  nihil  obstabit,  nam  annus  consentit,  et 
diem  finiti  operis  non  adscrii)sit  excusor.  Vellern  adnecti  quoque 
opn8culum  tuum,  quo  a  Sacrarum  Scripturarum  dissidentia  aptis- 
sime  vindicasti  telluris  motum.  Ita  explebis  iusti  voluminis  magui- 
tudinem  et  compensabis  id  quoque  incommodi.  quo  in  praefatione 
operis  praeceptor  tuus  tui  mcntionem  omisit.  Quod  egu  non  tui 
neglectu,  sed  lcntitudine  et  incuria  quadam  ut  erat  ad  omnia,  quae 
philosophica  non  esscnt,  minus  attentus  .  praescrtim  iam  langnes- 
ccuti  evenisse  interpretor,  non  ignarus,  quanti  faccre  solitus 
fuerit  tuain  in  se  adiuvaudo  operam  et  facilitatcm.    Quod  ad  nie 


Digitized  by  Gc 


II.  BRIEFE  VON  TIEDEMAXN  OIESE. 


421 


misisti  operis  exemplaria,  magnam  habeo  donatori  gratiam :  erunt 
baec  mihi  monumenti  perpetui  loco  ad  tuendam  inemoriam.  noii 
solum  auctoris,  quem  ego  cbarum  semper  habui.  sed  etiam  tui. 
qui  ut  te  illi  laboranti  Theseum  strenne  praestiteras ,  ita  nunc 
uobis.  ne  confecti  operis  fructu  careremus,  cura  et  solicitudine 
tua  contuliati.  Pro  quo  studio  tuo  quantum  tibi  debeamus  omnes, 
non  est  obscurum.  Cupio  me  facias  certiorem,  sitne  Sumuio  Pon- 
tifici  über  missus ;  nam  si  factum  non  est.  Vellern  ego  id  officium 
praestare  defuncto.  Vale. 


Digitized  by  Gc 


Dritte  Abtheilung. 

Urkunden  zur  Familien-Geschichte 

von  Gopperniou8. 


Digitized  by  Google 


III. 

URKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE 

VON  COPPERNICUS. 


Nachstehend  sollen  in  Ergänzung  der  archivalischen  Mittheilungen. 
welche  im  ersten  Bande  Thl.  1,  8  44  ff.  und  8.  59  ff.  veröffentlicht  sind, 
weitere  Dokumente  über  die  nächsten  Bluts- Verwandten  von  Cop- 
pernicus  zum  Abdruck  kommen:  Ober  den  mutterlichen  Gross- 
vater Lucas  Watzelrode,  den  gleichnamigen  Oheim  Bischof 
Lucas  von  Ermland.  den  Vater  Niklas  Koppernigk  und  den  Bruder 
Andreas.  Die  Beschränkung  auf  die  allernächsten  Anverwandten, 
welche  für  den  Lebensgang  von  Coppernicus  unmittelbar  von  Einfluss 
gewesen  sind,  musste  eingehalten  werden,  um  den  archivalischen  Stoff 
nicht  zn  sehr  anschwellen  zu  lassen.  Aus  gleichem  Gmnde  wird  auch 
nur  ein  Theil  der  Dokumente  vollständig  mitgetheilt  werden.  — 
Nicht  wenige  derselben  dürfen  übrigens,  ganz  abgesehen  von  der  Be- 
ziehung auf  den  grossen  Namen  des  Coppernicus,  eine  gewisse  Bedeutung 
für  die  allgemeine  Kultur-  und  die  preussische  Landes-Getchichte  be- 
anspruchen. 


Digitized  by  Google 


I.  Der  Grossvater  Lucas  Watzelrode. 


Ueber  die  Lebens -Verhältnisse  des  mütterlichen  Grossvaters 
von  Coppernicns  Lucas  Watzelrode,  müssen  an  diesem  Orte  ein- 
gehendere Mittheilungen  gegeben  werden ,  weil  in  neuester  Zeit  eine 
tendenziöse  Verdunkelung  derselben  erstrebt  ist.  Im  einseitigen  Interesse 
des  Nationalitäts-Streits  ist  nämlich  der  wunderliche  Versuch  gemacht 
worden,  seiner  Tochter,  der  Mutter  von  Coppernicns,  einen  polnischen 
Ursprung  aufzudrängen.  Die  Anwaltschaft  über  diesen  schwachen  Punkt 
des  heiklen  Processes  ward  einem  Gelehrten  übertragen,  welcher  sicher- 
lich nur  durch  das  Andrängen  nationaler  Eiferer  sich  hat  bestimmen 
lassen,  diese  verlorene  Position  zu  vertheidigen. 

Der  Vorstand  der  Bibliothek  des  OssoliAskischen  Instituts  in  Lem- 
berg, Dr.  W.  Kejrzynski,  veröffentlichte  im  Anfange  des  Jahres 
l SSO  in  verschiedenen  polnischen  Zeitschriften  einen  Aufsatz,  in  welchem 
er  die  Behauptung  aufstellte,  dass  der  Bischof  Lucas  Watzelrode, 
der  Bruder  der  Mutter  von  Coppernicns,  »ein  Pole  ge- 
wesen ....  im  Königreiche  Polen  geboren  und  erst  als  Knabe 
nach  Thorn  gekommen  ist«.  «Wenn  aber«  —  so  folgert  K^trzynski 
weiter  —  »der  Bischof  Lucas  Watzelrode  ein  Pole  gewesen,  so  unter- 
liegt es  wohl  ebenfalls  keinem  Zweifel,  dass  auch  seine  Schwester 
Frau  Barbara  Kopernik,  die  Mutter  des  grossen  Astrono- 
men, eine  Polin  gewesen  ist«!* 


*  Kettzynski's  Aufstellung,  dass  der  Bischof  Lucas  Watzelrode,  der 
Oheim  von  Coppernicus,  ein  Pole  gewesen  sei ,  stützt  sich  auf  eine  Bemer- 
kung .  welche  der  polnische  Geschichtschreiber  und  Bischof  von  Ennland, 
Martin  Cromer,  ~  1  in  einer  Hede  vor  dem  polnischen  Senate  verlaut- 
bar t  hat. 


Digitized  by  Google 


DER     ROSSVATER  LUCAS  WATZELRODE. 


427 


Die  Resultate  dieser  von  K^trzynski  im  Interesse  der  polnischen 
Ansprüche  auf  Coppernicus  veröffentlichten  Ausführungen  sind  von 


Cromer,  ein  geborener  Pole,  war  auf  dem  Wege  der  Coadjutorie  auf 
den  Ennländischen  Bischofstuhl  gelangt.  Der  Kardinal  Hosius  hatte  ihm 
1569,  als  er  nach  Rom  reiste,  die  Verwaltung  des  Bisthums  Ubertragen,  in 
der  Hoffnung ,  auf  diese  Weise  den  Weg  zur  Kathedra  zu  »ichern.  _  Das 
Kapitel  leistete  zwar  Widerstand,  musste  sich  aber  schliesslich  dem  Befehle 
der  römischen  Kurie  fügen,  da  Cromer  durch  ein  besonderes  Breve  von 
Papst  Pius  V.  zum  Coadjutor  von  Hosius  ernannt  wurde. 

Als  Letzterer  1579  starb,  erneuten  sich  die  Streitigkeiten.  Die  preussi- 
schen  Stände  legten  gegen  seine  Nachfolge  Protest  ein,  weil  Cromer  Pole 
sei  und  nach  dem  Privilegium  von  1454  nur  Landeskinder  »indigenae«)  geist- 
liche oder  weltliche  Würden  bekleiden  dürften.  Als  die  preussischen  Landes- 
räthe  diesen  Protost  im  Reichstage  zu  Warschau  wiederholten,  stellte  Cromer 
ihrer  Auffassung  des  Indigenats  eine  andere  Interpretation  in  einer  Rede 
entgegen,  welche  er  am  15.  December  1579  im  Senate  hielt  (abgedruckt  bei 
Leugnich,  Gesch.  d.  preuss.  Lande,  Bd.  III.  Doc.  S.  97  ff.);  in  einer  be- 
sonderen Denkschrift  führte  er  dann  seine  Motivirung  noch  weiter  aus. 

Um  die  Rechtmässigkeit  seiner  Wahl  zum  Erinländischen  Bischöfe  zu 
begründen,  sucht  Cromer  sich  u.  a.  ein  Präjudiz  zu  schaffen.  Er  behauptet, 
dass  auch  schon  vor  ihm  geborene  Polen  höhere  geistliche  und  weltliche 
Aemter  in  Preussen  bekleidet  hätten;  zu  diesen  Würdenträgern  zähle  auch 
einer  seiner  Vorgänger,  der  Bischof  Lucas  Watzelrode.  »Praefecturas  et 
dignitates  nonnulli  Poloni  in  Prussia  obtinucrunt;  exempla  non  comraemoro; 
Uno  et  episcopatum  hunc  Varmiensem  Lucas  quidem  Conini  in  maiore  Po- 
lonia  natus,  quemadraodum  aeeepi,  et  parvulus  a  patre  Toruniam  iui- 
portatus  e  sententia  istorum  indigena  non  fuit.«  Lengnich  a.  a.  0.  III. 
S.  97.  Aehnlich,  wie  in  der  Warschauer  Rede,  sagt  Cromer  in  der  erw. 
Denkschrift:  »Nam  et  alii  praelati,  utpoto  praepositi,  decani  etc.  ecclesiae 
Vanniensis  Poloui  fuere.  Et  ut  Cardinalem  Hosium  praeteream,  Vinccutius 
Kielbassa,  nobilis  Polonus,  et  Lucas  Conini,  ni  fallor,  natus  et  puer  illa- 
tus  Toruniam,  episcopi  fuere  in  Prussia«. 

Woher  Cromer  seine  Mittheilung  Uber  den  angeblichen  Geburtsort  des 
Bischofs  Lucas  Watzelrode  entlehnt  hat,  führt  er  nicht  an.  Durch  den  vor- 
sichtigen Zusatz  <nl  fallor«  und  das  ganz  allgemein  gehaltene  quemadmo- 
dum  aecepl«  deutet  er  jedoch  selbst  an,  dass  er  nur  einer  unsicheru  Tra- 
dition gefolgt  ist.  In  der  richtigen  Erkenntniss  vou  der  Haltlosigkeit  einer 
solchen  Schein-Autorität  sucht  Kejtrzynski  sich  und  Andere  zu  Uberreden, 
dass  die  Tradition  auf  Copperuicus  zurückzuführen  sei.  Belege  hat  er 
für  diese  Annahme  selbstverständlich  nicht  beibringen  könneu.  Denn  die 
einzige  Aeusserung,  die  wir  von  Coppernicus  Uber  seinen  Oheim  besitzen, 
beweist  geradezu  fUr  dessen  Thorner  Abstammung;  er  sagt  in  dem  S.  103 
angeführten  Briefe,  der  Bischof  Lucas  sei  der  letzte  Spross  des  alten  Thnrner 


Digitized  by  Google 


42S     IHKINDEX  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  CÜPPERXKTS. 


deutschen  und  französischen  Blättern  übernommen  worden.  Ausserdem 
öffnete  sogar  eine  deutsche  Zeitschrift  auf  Ansuchen  Ketrzynski  seiner 
vollständigen  (in  das  Deutsche  übertragenen  Abhandlung  ihre 
Spalten. ' 

Bei  der  weiten  Verbreitung ,  welche  die  Behauptungen  KetrzyAski's, 
auch  im  Auslande,  gefunden  haben ,  ist  es  erforderlich .  im  Interesse 
der  geschichtlichen  Wahrheit  die  irrigen  »Schlüsse  desselben  nachzu- 
weisen.*" Es  soll  dies  jedoch  nicht  durch  eingehende  Polemik  ge- 
schehen. Für  die  Kreise,  denen  das  vorliegende  Buch  bestimmt  ist. 
genügt  die  Mittheilung  der  archivalischen  Zeugnisse,  um  ein  selbst- 
ständiges ürtheil  über  die  angeregte  Frage  zu  gewinnen. 


Geschlechtes  der  Watzelrode  gewesen :  »•  .  .  .  Lucas  a  Waczelrodt .  .  .  avun- 
culus  lueus  ....  in  quo  illa  geueratio  finem  aeeepit,  cuius  insiguia  in  auti- 
quis  monumeutis  et  nultis  operilms  exstant  Torunii.«    (Vgl.  oben  S.  103. i 
•  Die  Altpreussische  Monatsschrift  in  dem  Jahrgange  1SS0.  S  MS— 35>. 

•*  Die  in  der  vorstehenden  Anmerkung  erwähnte  Altpreuss.  Monats- 
schrift hat  den  Aufsatz  Ketrzynskis  ohne  irgend  eine  Gegenbemerkung  ab- 
drucken lassen  und  die  Widerlegung,  welche  die  Ausführungen  des  poloui- 
sirten  deutschen  Gelehrten  iu  dem  :».  Hefte  der  »Mittheilungen  des  Coppern. 
Vereins  ls8l  S.  111—11"»  durch  BUrgenu.  Beuder  gefundeu  haben,  sind 
von  den  deutschen  Zeitschriften  seither  unbeachtet  geblieben.  Es  kann 
deshalb  an  diesem  Orte  von  dem  möglichst  vollständigen  Abdrucke  der 
Dokumente,  welche  über  die  geschäftlichen  und  Familien-Beziehungen  von 
Lucas  Watzelrodc  Ausschluss  geben,  nicht  Abstand  genommen  werden. 
Zugleich  wird  dadurch  der  Aufforderung  Ketrzynski  s  genügt  »dass  Hr.  Prof 
Prowe  der  Behauptung  Cromers  gegenüber  Stellung  nehmen  und  seine  in 
frühern  Schriften  gegebeneu  Nachrichten  über  den  GroBSvater  von  Cop- 
pernicus  ausführlich  begründen  möge»  lAltpr.  Monatsschr.  a.  a.  O.  S.  'M7\. 
Durch  die  mitgetheilteu  urkundlichen  Zeugnisse  wird  sicher  erhärtet .  dass 
Lucas  Watzelrode  einer  alteiugesesseneu  Thorner  Familie  angehört  hat.  und 
seine  Kinder  in  Thorn,  nicht  in  Konin  heimatsbehörig  gewfseu  sind. 

Der  Verf.  des  vorliegenden  Werkes  muss  der  Versuchung  widerstelieu. 
auf  die  übrigeu  Ausführungen  des  Aufsatzes  vou  Kqtrzynski  einzugehen; 
dieser  sucht  nämlich  nebenbei  nachzuweisen,  dass  der  Bischof  Lucas,  abge- 
sehen von  seiuer  vermeintlich  polnischen  Herkunft,  auch  eine  natioualpolui- 
sche  Gesinnuug  bethätigt  habe.  Zur  Richtigstellung  dieser  Ansicht  würde 
es  eines  besondern  Exkurses  bedürfen;  eine  kurze,  gelegentliche  Beleuchtung 
wird  sich  freilich  in  den  spätem  Abschuitteu  uicht  ganz  umgehen  lassen 


Digitized  by  Google 


OER  OKOSSVATER  LUCAS  WATZELRODE. 


429 


Lucas  Watzelrode,*  der  Grossvater  von  Coppernicus,  ent- 
stammte einer  alteingesessenen  Thorner  Familie.  Er  hat  seinen 
Wohnsitz  stetig  in  Thorn  gehabt;  es  lebten  ihm  daselbst  —  neben 
einer  weitverzweigten  Sippe  — Bruder  und  Schwestern.  Das  Wich- 
tigste Uber  die  Lebens- Verhältnisse  des  einflussreichen  Mannes  ist 
bereits  im  ersten  Bande,  Thl.  I,  S.59— 73  mitgetheilt;  nachstehend 
folgen  weitere  urkundliche  Belege. 

Während  eines  ganzen  Menschenalters,  in  den  Jahren 
1432—1463  also  auch  in  der  Zeit,  in  welcher  ihm  nach  Cromer- 
Ketrzynski  seine  Kinder  zu  Konin  geboren  sein  sollen'  war  Lu- 
cas Watzelrode  Mitglied  des  Altstädtischen  Gerichts 
zu  Thorn;**  seit  1439  bis  zu  seinem  Tode  bekleidete 

*  Im  ersten  Bande  Thl.  I,  S.  -^t»  ist  bereits  bemerkt,  dass  die  Ent- 
scheidung über  die  Schreibung  de»  Namens  der  Familie,  welcher  die  Mutter 
von  Coppernicus  angehört,  nur  zwischen  den  Können  » Wat/.elrode«  oder 
» Watzcnr  ode-  schwanken  kann.  Es  ist  ebenso  daraufhingewiesen,  das* 
in  einem  eigenhändigen  Briefe,  welcher  neuerdings  von  dem  mütterlichen 
(»ro&Bvater  des  Nicolaua  Coppernicus  aufgefunden  ist,  der  Name  freilich  mit 
einem  n»  geschrieben  erscheint.  Demohngeachtet  ist  auch  bei  diesem  hervor- 
ragenden Träger  der  Familie  die  im  ersten  Baude  durchgeführte  Schreibung 
» Watzelrode«  beibehalten,  weil,  wenn  man  diese  eine  bis  jetzt  bekannte 
Nameu-Unterschrift  als  massgebend  betrachten  wollte,  die  ganze  Umgestal- 
tung in  oWatsenrode«  angenommen  werden  mUsste,  wie  sie  nur  sehr  ver- 
einzelt in  den  Urkunden  angetroffen  wird. 

**  Neben  der  1231  gegründeten  Stadt  war  im  Jahre  1203  die  Neustadt 
Thorn  zu  gleichem  Rechte  mit  der  Altstadt  von  dem  deutschen  Orden  an- 
gelegt worden.  Die  beiden  nebeneinanderliegeudeu  Städte  waren  durch 
Mauern  und  (»räben  geschieden  und  hatten  eine  ganz  gesonderte  Verwaltung. 
Selbstverständlich  waren  auch  die  Gerichte  geschieden ;  sie  blieben  es  auch 
nach  der  Vereinigung  der  beiden  Städte  im  Jahre  1454. 

Jedes  dieser  Schöffengerichte  bestand  aus  zwölf  Mitgliedern,  welche 
sich  durch  Kooptation  auf  Lebenszeit  ergänzten.  «Unde  dy  scheppfin  — 
so  besagt  das  Magdeburger  Wistum  flir  Kulm  vom  Jahre  I3:is  —  gullen 
andir  scheppfin  kysen,  vnd  dy  sie  gekysin,  dysullenscbeppfiubliben, 
dy  wyle  sy  lebin,  vnd  dy  rotmanno  haben  keyne  macht,  duz  sy 
scheppfin  kysin  mögen». 

Als  Vorsitzender  des  Schöffengerichts  wurde  alljährlich  ein  Uathuinnu 
deputirt:  der  -Richter*  oder  "Scholz,    scultetus«     Zur  Erledigung  grösserer 


Digitized  by  Google 


430     URKUNDEN*  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  COPPERNICUS. 


er  das  Amt  eines  Schoppen-Meisters.  Eine  langer 
dauernde  Abwesenheit  von  Thorn.  wenn  sie  vielleicht  dein  ein- 
fachen Schoppen  gestattet  gewesen  wäre,  war  mit  der  Stellung 
des  Obmannes  im  Gerichte  schlechterdings  unvereinbar. 

Ueberdie8  wurden,  selbst  wenn  die  amtliche  Thätigkeit  des 
Grossvaters  von  Coppernicus  nicht  urkundlich  belegt  wäre,  schon 
die  nachstehend  mitgetheilten  Dokumente  ausreichend  bezeugen, 
dass  Lucas  Watzelrode  dauernd  seinen  Wohnsitz  in  Thorn  ge- 
habt hat.  Er  erscheint  —  wie  bereits  Band  I.  1.  S.  61  erwähnt 
ist  —  während  jener  Reihe  von  Jahren  vor  Gericht  als  Käufer 
von  städtischen  und  ländlichen  Grundstücken,  empfängt  Aner- 
kenntnisse vou  Schulden,  kauft  Hypotheken  an  u.  dgl.  Ausser- 
dem kommt  Lucas  Watzelrode  »vor  gehegt  ding«  als  Vormund 
von  Wittwen  und  unmündigen  Kindern,  als  Schiedsmann,  als 
Bürge,  als  Bevollmächtigter  von  Auswärtigen  —  dies  sind  alles 
Funktionen,  welche  einem  Polen,  einem  Bürger  des  Städtchens 
Konin  nimmermehr  würden  Ubertragen  worden  sein! 

Die  Dokumente,  welche  aus  den  erwähnten  Gründen  zum 
Theil  in  grösserer  Ausführlichkeit  mitgetheilt  werden  müssen, 
verbreiten  nicht  nur  ein  reiches  Licht  Uber  die  Vermögens-  und 
sonstigen  Lebens- Verhältnisse  von  Lucas  Watzelrode,  wir  gewinnen 
durch  sie  auch  eiuen  Einblick  in  die  nahen  verwandtschaftlichen 
Beziehungen,  welche  den  vermeintlichen  Polen  und  Bürger  von 
Kouin  mit  zahlreichen  Thoruer  Geschlechtern  verbanden. 


Sachen  versammelte  Bich  das  Gericht  alle  vierzehn  Tage  zu  einer  ordent- 
lichen Sitzung,  dein  «gehegten  Dinges  nur  ausnahmsweise  wurde  bei  drin- 
gender Veranlassung  ein  »verbottet  ding«  oder  »Botding«  einberufen. 

Die  Berufung  ge^en  ein  Crtheil  der  Schöffen-Gerichte  ging  bis  1457  an 
den  Schüffeustuhl  zu  Kulm,  welcher  durch  die  Kulmer  Handfeste  als  Ober- 
hof für  die  preussischen  Städte  eingesetzt  war;  trat  der  Schöffenstuhl  der 
Altstadt  Thorn  an  die  Stelle  von  Kulm.  —  Die  Berufung  in  dritter  Instanz 
ging  bis  1457  an  den  Magdeburger  Schöffenstuhl,  scitietn  jedoch  au  den 
Thorner  Rath  und  schliesslich  an  den  preussischen  Landes-Rath. 


Digitized  by  Google 


A.  Dokumente  aus  den  Thorner  Schöppen-Büchern.* 
H27. 

Die  ersten  Verhandlungen,  in  welchen  Lucas  Watzelrode 
Erwähnung  findet,  enthalt  das  (gegenwärtig  in  der  Kaiserl.  Biblio- 
thek zu  St.  Petersburg  —  vgl.  Bd.  I,  Tbl.  I,  S.  34  —  auf- 
bewahrte älteste  Schbppenbuch  der  Altstadt  Thorn: 

1.  Vor  gehegt  ding  aint  komen  Olbrecht,  Tilinan  vnd  Lucas 
gebrudere  Wetczelrode  genante  vnd  haben  bekant  das  Olbrecht 


•  Die  Hauptquelle  für  die  Familien- Verhältnisse  der  mütterlichen 
Grosseltern  von  Coppernicus  bilden  die  Schoppen-  Bücher  der  Altstadt 
Thorn.  Diese  haben  sich  seit  der  Mitte  des  14.  Jahrhunderts,  in  Voll- 
ständigkeit bis  zur  Mitte  des  17.  Jahrhunderts,  erhalten  {von  1363 — 1641  ; 
die  fünf  ersten  Volumina  (1363 — 1529  sind  auf  Pergament,  die  späteren  auf 
Papier  geschrieben.  Nur  die  drei  ältesten  Scbüppenbücher  die  Jahre 
1363 — 1479  umfassend  kommen  bei  den  nachstehenden  Veröffentlichungen 
in  Betracht;  sie  werden  mit  I,  II,  III.  citirt. 

Aus  den  neustädtischen  SchOppen-BUchern  ist  nur  eine  Verhandlung 
abgedruckt  (aus  dem  Jahre  1446,  den  Verkauf  eines  Hauses  betreffend  ; 
sie  ist  dem  ältesten  Gerichtsbuche  entnommen,  welches  die  Jahre  IHS7 — 14AU 
umfasst  Die  beiden  folgenden  Bände  sind  verloren;  aus  der  ersten  Hälfte 
des  16.  Jahrhunderts  hat  sich  nur  das  SchOppenbuch  aus  den  Jahren  1513 
bis  1531  erhalten,  dann  aber  die  ununterbrochene  Folge  von  1545 — 1713  — 

Die  SchOppen-Bücher  enthalten  grösstenteils  Akte  der  freiwilligen 
Gerichtsbarkeit  —  meistens  Verträge,  welche  vor  »gehegtem  Dinge»  verlaut- 
bart  worden.  Es  geschah  dies  namentlich  bei  dem  Kaufe  bez.  Verpfän- 
dungen von  Grundstücken.  Nur  ganz  ausnahmsweise  wurden  bemerkens- 
werthe  Process-Fälle  in  das  SchOppenbuch  eingetragen,  namentlich  wenn 
ein  Spruch  des  Oberhofs  ergangen  war.  Auch  grossere  »Besatzungen»  Ar- 
restlegungen) und  Konkurse  wurden  im  SchOppenbuche  eingezeichnet 


Digittt'ed  by  Google 


432     URKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  COPPERNICUS. 

Watzelrode  vorgenanter  gegeben  hat  den  Erbern  jungfrawen  eyner 
Nonnen  Hedwig  genant  durch  iren  Vormunden  Lowrich  iren  Bruder 
eyne  niuwe  mark  czu  orem  leben  in  all  sin  gut  vnd  nämlich  off  die 
czwiu  buden  in  sente  Annen  gasse  gelegen«  (I,  Bl.  153). 

2.  Vorgehegt  ding  ist  komen  frauwe  Elisabeth  hitfeldynne  vnd  hat 
vorreicht  vnd  uffgetragen  durch  iren  Vormunden  Lucas  Watzel- 
rode eyn  frey  erbe  gelegen  vff  der  grossen  gassen  und  douon  bleibet 
der  vorgenante  lucas  watczelrode  andirhalb  hundirt  mark  guts  gcldis 

der  vorgedachtin  frauwen  Elizabet  So  ist  borge  worden 

her  Girke  ffryse  vnd  lucas  watczelrode  vorgenanter,  seyn 
Swogcr  etc.  rl,  Bl.  154.) 

Während  eines  vollen  Decenniums  (1427— 1437)  erscheint  der 
Name  von  Lucas  Watzelrode  in  keiner  Gerichts-Verhandlung. 
Wir  begegnen  ihm  erst  wieder  im  Jahre  1437.  Die  zahlreichen 
Verhandlungen,  welche  seit  diesem  Jahre  bis  zu  dem  Erbver- 
gleiche seiner  Wittwe  in  den  Thorner  SchöppenbUchern  ver- 
zeichnet sind,  werden  nachstehend  in  chronologischer  Folge  mit- 
getheilt : 

H37. 

1.  Her  lucas  watczenrode  ist  koiuen  vor  eyn  gehegit  ding  In 
vormundeschaft  Symon  Valbrechts  vnd  hat  vorreicbt  vnd 

ofgetragen  .  .  .  eyn  erbe  gelegen  in  sunthe  Annen  gassen  dis 

czewgit  Richter,  Scheppen  vnd  eyn  gehegt  ding.  (II.  S.  127  i 

H37. 

Die  frauwe  Weleweckynno  ist  komen  vor  eyn  gehegt  ding  vnd  hot 
doselbinst  durch  iren  vormund  hern  Lucas  Watczenroden  vn- 
betwungen  mit  reyfera  mute  bekant  irer  elichen  tochter  Katherinen 
VVesterodynne  rechter  schuld  kostgeld  als  fierczig  mark  gerings  gel- 
dis  etc  das  czewgit  Richter  Scheppen  etc.  (II.  S.  134.) 

1437. 

Ich  Tnomke  bekenne  das  ich  schuldig  bin  mit  meynen  erben  Lu- 
cas Watczenrode  vnd  Heinrich  Weissehensel  funfczig  mark  gerings 
geldis  das  czewgt  Richter  etc.  (II.  S.  140.) 

1438. 

Margrete  Wernerynne  ist  komen  vor  eya  gehegit  ding  vnd  hat 
durch  iren  Vormunden  her  Lucas  Watczenroden  vorreicht 
vnd  ofgetragen  hans  forstenaw  eyn  halb  erbe  gelegen  an  der  ecke 
do  her  ynne  wonit  ....  dis  czugit  Richter  etc.  II.  S.  147.* 

1430. 

her  Johan  Tewdinkus  ist  komen  vorgehegit  ding  vnd  hat  doselbinst 


Digitized  by  Gc 


DER  GROSSVATER  LUCAS  WATZELRODE. 


433 


queit  vnd  ledig  gelassen  her  Lucas  Watczelroden  vnd  seyne 
stiefkindir  der  drittebalbhundirt  mark  wegen,  die  sie  Cuntczen 
Lewdescheiden  schuldig  woren,  vnd  her  Johan  Toydenkua  off  die  sel- 
bigen inc  mark  oben  weysete  mit  mecbtigen  brifen,  die  van  gerichte 
mechtig  geteilt  wurden,  welche  iiic  mark  her  Lucas  Watczelrode 
dem  vorgenanten  hern  her  Johan  wol  beczalt  mit  gelde  vnd  auch  mit 
eynem  hawse  gelegen  in  der  Aldthornischen  gassen.  das  Im  her  Lucas 
Watczilrode  vorgenant  vor  gerichte  vfgetragen  vnd  vorreicht  hat  ge- 
losen. (II.  S.  171.) 

1443. 

Michil  der  Scholcze  van  Conradswalde  ist  komen  vor  gehegt  ding 
vnd  hat  doselbinst  bekant,  das  her  in  eynem  Rechten  vnd  redlichem 
kowffe  vorkoufft  hat  Lucas  Watczilrode  seinen  rechten  erben 
vnd  nachkomlingen  funff  firdunge  gutis  geldis  czins  vff  seine  iiii  freye 
hüben  vnd  vff  eynen  Cretschin  mit  eynem  Garthen  czu  Conradswalde 
gelegen,  douor  Im  Lucas  Watczilrode  gegeben  hot  funffczen  gute 
marc  vff  abeczulosen  etc.  (II.  S.  233.) 

1443. 

Wir  sechs  personen  her  Gotschalk  Hitfeld,  Tilman  vom  Wege.  Niclos 
Ramslow,  alse  von  her  Johan  Sweidniczers  wegen,  vnd  Philip  vom 
Loe,  Lucas  Watczilrode,  Paul  Ruprecht  von  Jeronimo  Bekaw 
von  Ilkus  wegen  haben  in  follir  macht  vor  gehegtem  dinge  Ire  sache, 

die  sie  mitteinander  zu  thun  haben  gehat,  zu  uns  genome  [es 

folgt  nun  der  Beschluss  der  Schiedsrichter].  (II.  S.  234.) 

1444. 

Lucas  Watczilrode  mit  seiner  elichen  swester  barbara 
fry sinne  sein  komen  vor  gehegt  ding  vnd  haben  becant,  das  sie  sich 
gutlich  vnd  frundlich  endscheiden  haben  vmme  das  andirstorbene  gut, 
das  en  von  irem  ohemen  Lucas  Rewssen,  dem  got  genode,  an- 
dirstorben  was,  das  en  beiden  genügt  etc.  (II.  S.  246.) 

1446. 

Schelunge  ist  gewest  czwischen  Albrecht  Reber  vnd  Conrad 

Palsats  kindern  also  das  sie  ere  zachen  gesagt  hatten  czu  fier 

erbaren  mannen,  her  Johann  Sweidnitzer,  her  philipp  von  Loe,  her 
Gert  von  der  Linden,  her  Lucas  Watczilrode,  die  haben  es  also 
gemacht  Dis  czugt  Richter  vnd  Scheppen.  (II.  S.  267.  i 

1446. 

Her  Lucas  Watczilrode  ist  komen  vor  gehegit  ding  vnd  hat 
Johanni  Titcze  dem  cromer  eyn  frei  erbe  ken  vnserer  lieben  frauwen 
gelegen  vorreicht  vnd  vfgetragen  etc.  (II.  S.  279.) 

1446. 

Lucas  Watzilrode  hat  peter  Krampken  vorkouft  vnd  ofge- 
II  28 


Digitized  by  Google 


434    URKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  COPPERN  IC  US . 


geben  ein  Erbe  am  Ringe  gelegen  vor  V  firdung  cziris  gutia 
geldis  etc.  (NeuBtädt.  Schöppenbucli  S.  177.) 

1447. 

Vor  gehegt  ding  ist  kennen  her  Lucas  Wate zilrode  an  eynem 
teile  vnd  her  Girke  von  der  Linde  als  eyn  machtsman*  synes  omen 
Bertram  Palsad  vnd  Cuncze  vnd  Hans  Palsad  gebrudere  an  dem 
andern  teile,  so  das  die  vorgesagten  drey  personen  bekant  haben 
durch  eynen  ossproch,  den  Johann  von  der  Linde  vnd  Philipp  vom 
Lohe  getan  haben,  das  sie  her  Lucas  Watczilroden  schuldig 
sein  L  mrk  geringes  geldis  etc.  (II.  S.  292.) 

1447. 

Schelunge  ist  geweBt  czwischen  Philipp  vom  Lohe  vnd  seinen 
brudern  Johan  vnd  Jocob  vom  Loe  van  den  guttern,  die  sie  nach  Ir 
vatirs  tode  in  ungeschickten  guttirn  gehandelt  vnd  gesessen  haben 

 dese  schelunge  haben  sie  von  beidin  teilen  mechtiglich 

gesaezt  czu  fier  erbar  mannen,  als  zu  her  Tilman  vom  Wege, 
her  Johan  von  der  Linden,  Johan  von  der  Leipen,  Lucas  Watczil- 
rode,  die  fier  erbar  mannen  haben  zu  sich  genomen  zu  eynem  obir- 
manne  her  herman  Rusop  etc.  (II.  S.  304.) 

1447. 

Jocusch  von  der  frobele  hat  bekant  vor  vnserm  gehegten  dinge, 
das  her  empfangen  hat  von  lucas  watezilrode  funfezig  gute 
mark  of  beezalunge  des  forwerkis  czu  fredaw**  das  em 


*  »Machtsmanne«  oder  »Berich  tsmanne«  messen  die  Schiedsrichter, 
welche  von  den  beiden  streitenden  Parteien  vor  Gericht  erwählt  wurden ; 
ihr  Urtheil  Hessen  sie  in  das  Schöffenbuch  eintragen. 

**  Zwei  ländliche  Besitzungen  in  der  Umgegend  von  Thorn  führten  den 
Namen  »Fredaw«,  vielleicht  durch  Theilung  aus  einem  grösseren  Gute 
entstanden:  das  »Borckfrede«  und  das  »Forwerck«  (oder  der  »Hof«)  zu 
Fredaw.  In  dem  Band  I,  Thl.  I,  S.  62  bereits  erwähnten  »Machtbriefe  der 
erbarn  Manne  des  Thornischen  vnd  Birgelawischen  gebietes«  sind  unter  den 
Vollmachtgebern  »lucas  Watczelrode  von  fredaw»  und  »Jocusch 
von  fredaw«  aufgeführt. 

Schon  seit  längerer  Zeit  war  die  Familie  Watzelrode  im  Besitze  eines 
Landgutes  »Fredaw«.  Im  Anfange  des  15.  Jahrhunderts  besass  dasselbe  — 
was  Bender  (Mitth.  des  Copp.  V.  HI,  S.  66)  irrtbllmlich  bezweifelt  —  ein 
»Meister  Cesarius  Watczelrode«.  Die  Belege  finden  sich  in  mehreren  Ein- 
Zeichnungen  des  Altstädtischen  Schöppenbuchs,  von  denen  an  dieser  Stelle 
jedoch  kaum  eine  vollständig  mitgetheilt  werden  darf.  Die  wichtigste  ist 
die  Verhandlung  aus  dem  Jahre  1418. 

»Ich  Albrecht  Rothe  Burger  czu  Thorun  Bekenne  vnd  thu  kund 
offenbar  mit  dessem  Briefe  vor  allen  den,  die  in  sehen  adir  hören  lesen, 


Digitizqfi  by  Google 


DER  GROSSVATER  LUCAS  WATZELRODE. 


435 


jocusch  verkoufft  hat  off  tage  alse  in  den  scheppenbuche  czu 
Leysaw  gescreben  steet.  Actum  am  neesten  frei  tage  noch  Epiph. 
Domini.*  (II.  S.  306.) 

1447. 

Unss  gehegt  ding  czugit,  das  hans  Czeginbals  verkoufft  hot  Jocusch 
von  fredaw  seynen  hoff  czu  der  frobe  vor  350  gute  mark.   Das  hat 

im  Jocusch  bereit  beczalt  75  gute  mrk  des  kouff  istgescheen  im 

Jar  etc  das  hat  her  Lucas  Watczilrodo  von  seyner  wegen  hans 


das  ich  mit  mynen  erben  mitgesainptir  band  vngesundirt  dem  kunst- 
reichen vnd  ersamen  manne  Heister  Cesario  watczenrode  my_ 
uem  lieben  frunde  vnd  mage  der  vmb  frundschaft  vnd  sunderlicher 
gunst  willen  mit  vorbedachtem  mute  vnd  von  freyen  willen  syne  guttir, 
als  das  vorw erk  czu  Fredo w ,  dorynne  ey n  Borgfrid  steet, 
von  der  wirde  Achthundert  marke  Pruscher  Muntczen  vnd 
den  wyngarthen  gelegen  vor  der  stat  Thorun  also  gut  als 
fierhundirt  marke  Pruscher  Muntczen,  mit  allen  czubehorungen  cleyne 
vnd  grosse  Keyns  vsgenomen  mir  vnd  mynen  erben  czu  der  hand  off- 
getragen vnd  ofgegeben  hot,  erblich  czu  besitczen  mit  allen  rech- 
ten als  sie  Meister  Cesarius  vorgesagter  hot  selbir  be- 
sessen, recht  vnd  redelich  schuldig  seyn  von  wegen  der  oftgenanten 
gutir  vfreichunge  vnd  vftragunge  Acht  vnd  achtezig  vngarischer  gülden 
gutis  geldis  vnd  rechtis  gewichtis  alle  jar  jerlich  czu  seynem  leibe 
czu  entrichten«  etc. 
Die  —  noch  die  Angabe  der  Zahlungs-Termine  u.  a.  enthaltende  —  Ein- 

zeichnung  schliesst  mit  deu  Worten  vnd  desse  vorschrei bunge  ist  eyn- 

trechtiglich  czwischen  vns  gescheen  vnd  gemachet  in  den  jaren  des  herren 
Thusend  fierhundirt  vnd  fünften  iaren«. 

Das  Schoppenbuch  enthält  noch  eine  Reihe  anderer  Verhandlungen, 
welche  sich  an  die  vorstehende  anschlicssen.  Die  geschäftliche  Abwickelung 
wurde  in  dem  vorliegenden  Falle  schwieriger,  da  Albrecht  Rothe  nicht  lange 
nach  dem  Abschlüsse  des  Vertrages  starb,  und  die  Auseinandersetzung  nun» 
mehr  mit  den  Erben  erfolgen  musste.  Es  würde  jedoch  ungehörig  sein, 
diese  Dokumente  hier  auch  nur  in  einer  kurzen  Uebersicht  vorzuführen. 

Dagegen  dürfte  wohl  flüchtig  mitzutheilen  sein,  daas  das  älteste  Thorner 
Schöppenbuch  noch  mehrere  Verhandlungen  aufbewahrt,  aus  denen  Auf- 
schluss  Uber  die  Familien-Beziehungen  von  Meister  Cesarius  Watzelrode  und 
den  übrigen  bisher  bekannten  Mitgliedern  der  Familie  gewonnen  werden 
kann, 

*  Wie  und  seit  wann  Lucas  Watzelrode  in  den  Besitz  der  zweiten 
Hälfte  von  Fredaw,  des  »Burckfrede«,  gekommen  ist,  wissen  wir  nicht.  Das» 
er  dies  Gut  schon  vor  dem  Jahre  1440  besessen,  geht  aus  dem  vorerwähnten 
•>Machtbriefe  der  erbarn  Manne  deB  Thornischen  vnd  Birgelawischen  ge- 
bietes«  (8.  434)  hervor.  Das  »Vorwerk  Fredaw«  kaufte  er,  wie  die  im  Texte 

28* 


- 


Digitized  by  Google 


436     URKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-OESCHICUTE  VON  COPPERNICUS. 


czeginhalse  gegeben  L  gute  mark,  vort  alle  jor  aal  her  Lucas 
Watczilrode  geben  bans  Czeginhalse  XXX  gute  marc  von 
Jocubs  wegen  von  der  Frobe  von  des  hofes  wegen  von 
Fredaw,  den  her  von  im  gekoufft  hot.  (II.  S.  306.; 

1448. 

Kethe  Wyttynne  durch  eren  elichen  son  Hynrich  Witten  iu  vor- 
mundeschnft  hot  bekant,  das  sie  in  eynem  rechtin  kouffe  vorkoufft 
hot  Lucas  Watczilrode  VIII  mrc  niuwes  geldis  czinss  abczu- 
losen  off  VIII  hübe  czu  kirchtauver  off  eyne  gebauwer  Clost  genant 
noch  innehaldunge  des  briffs  aws  dem  landgehegtin  dinge  czu  leysaw. 
dem  si  Lucas  Watczilrode  geantwort  hot  vnd  ir  Lucas  Watczilrode 
die  vorgesagte  czinse  czugenuge  beczalt  bot  mit  Ic  vnd  LXXX  marken 
ald  geldis.  Vort  hot  die  vorgenante  frauwe  gloubit,  das  sie  Lucas 
Watczilrode  desselbigen  kouffes  bekennen  wil  czu  leysaw  in  dem 
landgehegtin  dinge,  wenn  er  das  nicht  emperen  wil.*  (II.  S.  310.) 


abgedruckte  Verhandlung  darthut.  im  Jahre  1447.  Nach  seinem  Tode  ward 
die  Bositzung  wieder  getheilt,  wie  wir  durch  den  Erbrecess  vom  Jahre  1464 
erfahren  vgl.  Bd.  I.  Tbl.  I.  S.  66  ff.).  Der  ältere  Schwiegersohn  Tilman  von 
Allen  erbte  »czu  fredaw  IX  hüben,  das  dor  ist  genant  das  Burckfrede«,  und 
dem  Sohne  (dem  nachmaligen  Bischöfe  von  Ermland  Lucas  wurden  gleich, 
falls  wnewn  hüben  czu  fredaw«  zugewiesen.  Der  Letztere  verkaufte  seine 
Besitzung  jedoch  schon  nach  wenigen  Jahren  (im  Jahre  1469).  Der  Kauf- 
vertrag findet  sich  in  dem  Altstädtischen  SchUppenbuche :  »Magister 
Lucas  Watzelrode  hot  bekant  vor  gehegtem  dinge  das  her  vorkoft  hot 
dem  Ersamen  hern  Tilman  von  allen  IX  hüben  czu  ffrede  gelegen,  dy  etwan 
seynos  vatirs  hern  Lucas  watzelrode  zeligen  gedechtniss  gewest  seyn.  Des 
Kouffs  vnde  der  beczalunge  seyn  sie  wol  eyns. 

*  Lei  sau  (das  heutige  Lissewoj  im  Kreise  Culm  ist  in  weiteren  Kreisen 
als  Versammlungsort  der  Eidechsen-Oesellschaft  bekannt.  Dort  wurde  unter 
dem  Vorsitze  des  Vogtes  zur  Leipe  alljährlich  dreimal  das  Culmor  Land- 
gericht abgehalten,  vor  welchem  alle  diejenigen  Recht  nahmen,  welche  nicht 
einem  Stadt-  oder  Dorfgerichte  unterstellt  waren. 

Bei  dem  Landgericht  zu  Leisau  musste  jeder  Vertrag  Uber  ein  gerichts- 
freies Grundstück  verlautbart  werden,  um  gültig  zu  sein  : 

alze  denne  ein  Recht  ist,  das  man  in  keynem  andern  gerichte  gutter 
vorreichen  und  vorpfenden  sal,  denn  in  den  gerichten,  do  sy  ynne 
gelegen  sein  (Altst.  Sch.-Buch  II,  S.  294;. 

Doch  war  es  üblich,  die  betreffenden  Verträge,  —  bis  zur  demnächstigen 
Verlautbarung  bei  dem  Landgericht,  in  das  Stadt-Schöffenbuch  eintragen  zu 
lassen.  (Vgl.  Bender,  Mittb.  des  Copp.  V.  III,  S.  109.) 

Lucas  Watzolrode  war  übrigens  selbst  längere  Zeit  Mitglied  des 
Lissaner  Landgerichts.  Es  wird  dies  durch  zwei  Urkunden  aus  dem  Jahre 
1453  und  1460  belegt.   In  dem  ersten  Dokumente  bezeugt  »brnder  olbrecht 


Digitized  by  Google 


DER  GROSSVATER  LUCAS  W ATZELRODE. 


437 


1448. 

frauwe  Elze  van  Allen  in  vonnundeschaft  Hinrich  Weisenhensels. . . 
sein  komen  vor  gehegt  ding  vnd  haben  bekant  das  sie  recht  vnd  red- 
lich vorkoufft  haben  Lucas  Watczilrode  eynem  rechten 
vormund  syncs  omen  Symon  Falbrechtis  eyn  halbhaws 
in  sinte  Annengassen  gelegen,  do  dy  Hannynne  innegewont  hat, 
das  der  vorgenante  Lucas  Watczilrode  dem  vorgesagten  Symon  Fal- 
brecht czur  hand  gekoufft  hot  II.  S.  310.) 

1448. 

Gehegtem  dinge  ist  wissentlich,  das  das  halbe  haws  in  sente 
Annen  gassen  gelegen,  do  dy  Hannyne  inne  gewonet  hat ,  beczalt  ist 

off  XXX  geringe  mrk  die  sal  Lucas  Watczilrode  beczalen 

in  vormundschafft  Simon  Falbrechts  etc.  II.  S.  326  vgl. oben.) 

1448. 

Gehegit  ding  czeugit,  das  her  Hans  Jelin  van  siner  elichen  haws- 
frawen  wegen  vnd  Hans  Peckaw  der  Junge  van  synes  selbinst 
wegen  vnd  in  Vormundschaft  Bynes  brudirs  Balthazar  Peckaw, 
sie  haben  gereicht  vnd  offgetragen  Lucas  Watczelrode 
das  halbe  haws  durchgende  mit  dem  halben  hindirhawse  in  der 
czegelergassen  gelegen,  do  her  itzund  Inne  wonet*  vnd  der 
beczalunge  sein  sie  wol  eins.  II.  S.  323., 


Kalb  kompthor  czu  Thorn,  des  vogtes  czur  leipen  Stadthaider«  »das 

vor  uns  in  lautgehegtem  dinge  czu  Lissow  komen  ist  Jocusch  von  der  frobe 

vnde  hot  bekant,  das  her  recht  vnd  redlich  vorkoft  hot  der  erbaren  

frauen  dorothean  armknechtynen  borgerynen  czu  thorn  czwo  mark 

czinseB  guttis  geldis  in  seyn  gut  czur  frobe  vor  vierundczwentzig  gute  mark  pr, 
czwelft  mark  vor  eine  nach  des  landis  gewonheit  etc.«  Unter  den  zwölf 
»Lantscheppin«,  welche  bei  der  Anerkenntniss  dieser  Hypotheken-Schuld 
»gesessin  haben«  wird  an  drittletzter  Stelle  »Lucas  Watczelrode«  aufgeführt. 

Das  zweite  Beleg-Dokument  ist  in  dem  Schoppenbuche  der  Altstadt 
Thorn  (III.  S.  52;  erhalten.  In  einer  Verhandlung  vom  Jahre  1460  bekennen 
dort  fünf  Gutsbesitzer,  »das  sie  rechter  vnd  redlicher  schuld  schuldig  sein 
dem  ersamen  Andreas  Rackendorff  burger  czu  Thorun  Vlc  mark  preuss. 

geringen  geldis  Dobey  sint  gewest  czwene  landtscheppe n 

alse  mit  namen  Lucas  Watczenrode  vnd  Jacob  Lange«  (vgl. 
unten  S.  442). 

*  Das  Haus,  welches  Lucas  Watzelrode  im  Jahre  1448  von  den  Ge- 
schwistern Peckaw  [seinen  Stiefkindern;  kaufte,  hat  er  seitdem  bis  zu  sei- 
nem Tode  bewohnt;  bei  der  Erbtheilung  erhielt  es  Tilman  von  Allen.  E*> 
lag  in  der  —  gegenwärtig  noch  denselben  Namen  führenden  —  Seglerg*»r 
und  war  eins  der  grüssten  Patrizier-Häuser  der  Stadt.  Nach  dem  ja  t 
Hefte  der  »Mittheilungen  des  Coppern.  Vereins  3.  2>— 47,  abgedrsucaii 


Digitized  by  Google 


438     URKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  COPPERNICUS. 
1448. 

Lucas  Watczilrode  ist  komen  vor  gehegt  ding  vnd  hat  Hans 
van  Breien  das  halbe  ha vb,  do  die  Frysinne  inne  wonet,  in  der 
zegelergassen  an  der  ecken  by  dem  kirchowe  gelegen  vorreicht  vnd 
offgetragen  czu  solchem  rechte  alse  das  Lucas  Watczilrode 
gehat  bot  vnd  besessen,  vort  so  hat  Hans  von  Breien  Lucas 
Watczilroden  die  ander  helfte  von  Cordula  wegen  von  demselben 
hwse  vorreicht  vnd  ofgetragen  czu  sulchim  rechte,  alse  das  Cordula 
gehat  hot  vnd  besessen.  (II.  S.  324.) 

1449. 

Schelunge  ist  gewest  czwiscben  her  Sintis  Weisen  vnd  seynem 
stiefsono  her  Hans  Peckaw. ..  .selbige  schelunge  haben  sie  von  beiden 
teilen  mechtiglich  vor  gehegtim  dinge  aus  der  hand  gegeben  vnd  ge- 
koren fier  erbare  manne  her  Rutchir  von  Birken,  her  Simon  Belkaw, 
her  Lucas  Watczelrode  etc.  (II.  S.  342.j 

1449. 

Gehegtim  dinge  wissentlich ,  das  her  Johan  Jelin  komen  ist  mit 

Jodoco  Johannis  dem  Aldenstatschreiber  vnd  her  Johan  Jelin 

offenberlich  bekant  hot  vnd  gelautbart  wie  her  demselben  Jodoco 

 vorkoufft  hot  sein  erbe  in  sente  Annen  gassen  gelegen 

 Bey  dem  kouffe  sind  gewest  her  Rutcher  von  Birken,  her 

Mattis  Weize,  her  Symon  belkaw,  her  Lucas  Watczenrode  etc. 
(II.  S.  35I.j 

1450. 

Jorge  fewkinkus  sal  beczalen  Daniel  Könitz  XI  mrk  So  ist 

gesch  el  gewest  an  V  mrc  den  ausspruch  thun  von  in  macht 

von  ir  beidir  wegen  alse  herman  vasan. .  .Lucas  Watczilrode  etc. 
(II.  S.  367.; 

1451. 

Symon  Falbrecht  hat  gedancket  Lucas  Watczilroden  syne  vor- 
mundeschaft,  die  her  von  syn  wegen  gehaldin  hat,  vnd  sagit  en  van  der 
wegen  allis  geschehenen  queit,  ledig  vnd  los.  Vort  bekennet  Symon 
Falbrecht,  das  her  schuldig  ist  Lucas  Watczilroden  LXHI  mark 

alden  geldis  Vordan  macht  Symon  Falbrecht  mechtig  her  Lucas 

Watczilroden  dieselbige  erbe  adir  eyns  alleine  czu  vorkouffen  vnd 
czu  reichen  vnd  gewere  czu  sein  wenn  her  wil,  darezu  aller  syn 
schulde  binnen  vnd  bawssen  lande,  eide  czu  empfan  vnd  czu  dirlosen 


»Spanndienst-Register«  aus  dem  Jahre  1449  hatte  Lucas  Watzelrode  2  Wagen 
einen  Tag  zu  stellen;  nur  drei  andere  Besitzer  (Jorge  Sweidnitzer,  Czegen- 
hals  und  Peter  von  Nichte)  waren  in  gleicher  Höhe  eingeschätzt ;  ein  ein- 
ziger, Gotke  Becker,  stellte  zwei  Wagen  zwei  Tage. 


Digitized  by  Google 


DER  GKOSSVATER  LUCAS  WATZELKODE. 


439 


vnd  dobey  czu  thun  vnd  czu|  lossen,  als  ab  Symon  seibist  kegenwertig 
were  vnd  vort  eynen  andern  czumechtigen  als  is  not  thun  wirt. 

(II.  S.  379.J 

1451. 

Vor  gehegt  ding  sint  komen  Jorge  Swidniczer  (czu  Crokowj  vnd 
Janke  Polak  mit  eren  berichtsluten  Alse  Ootschalk  Hitfeld,  Lucas 
Watczilrode,  Petir  Rauwenacker,  Philipp  vom  Lohe,  ere  folle  macht 
habende  sie  czu  entscheiden  alle  erer  schelunge,  die  sie  miteinander 
gehat  haben  etc.  (II.  S.  479.) 

U52. 

Her  Lucas  Watczilrode  ist  komen  vor  geheget  ding  vnd  hot 
bekant,  das  her  seyn  erbe  kegen  Pauel  Strosberg  obir  gelegen  vor- 
pfendit  hat  dem  Ersamen  Rathe  alze  vor  nochmanunge  vor  dy  Sig- 
mundynne  etc.  (II.  8.  392.) 

U53. 

Conrad  Knoff  hot  bekant,  das  her  schuldig  ist  gelegen  geld  seynem 

elichen  Sone  Girken  Knoff  darczu  hot  Girke  Knoff  gemecbtiget 

Lucas  Watczilroden  das  vorgescrebene  hws  inreichunge  czu  em- 
pfoen  vnd  den  halben  weyngarten  mit  der  weze  vnd  schewne  etc. 
(II.  S.  399.) 

H53. 

Michel  Jungehans  vnd  anders  kemmer  der  sneider  vnd  jorge  hertel 
vnd  haben  bekant  vor  gehegtem  dinge,  das  sie  recht  vnd  redlich  vor- 
koufft  haben  her  Lucas  Was ten rode  XV  scot  gutte  geld  erbe 
czins  off  her  Habundius  Winter  weingarte,  vnd  frauw  träuden  von 
Potten  Weingarten  vnd  ouch  off  orthei  netczen  Weingarten  vnd  ouch 
off  her  Lucas  Wastenroden  Weingarten  X  pfennig  czins  die  vor 
doruff  gewest  sein  in  dem  Clostirchen  gelegen,  vnd  des  kouffis 
sind  sie  wol  eyns,  vnd  her  Lucas  Wastenrode  hot  sie  wolbeczalet,  vnd 
die  vorgenanten  personen  glouben  vor  dy  andern,  die  hie  nicht  kegen- 
wertig  sein,  ouch  glouben  sie  die  vorgenanten  cziose  dem  vorgenanten 
Lucas  Wastenrode  czu  reichen  in  dem  Closterchen  in  dem  gerichte. 
do  die  czinse  innegelegen  sein.  (II.  S.  405.) 

1456. 

Her  Lucas  Watczenrode  hat  IIC  mrck  geringe  off  dem  dorfe 
kirchdorff,  das  niu  der  Stat  Thorun  zcugehoret,  die  sal  Habundius 
Winther  der  Stat  freyen  vnd  ouch  die  czinser  dovon  beczalen.  Dovor 
hat  her  dem  Ersamen  Rothe  vorsatczt  sein  huss  in  der  zegeler  gasse, 
dorinne  her  wonet,  gleich  dirfolgetem  pfände,  vnd  hat  geloubet  die 
Stat  schadelos  zcuhalden  von  der  II*  marcke  vnd  der  czinser  wegen 
bey  demselbigen  hwse  vnd  allen  seinen  guttern.  (III.  S.  9. 


Digitized  by  Google 


440     URKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  COPPERNICUS. 

1456. 

Her  Bertram  von  Allen  vnd  Götze  Rnbith  sint  komen  vor  gehegt 
ding  vnd  han  beide  offenbar  bekant  mit  vier  ersamen  mannen  aise 
her  Johan  Rennenberg,  her  Lucas  Watczenroden,  Herman  Papen 
vnd  Heinrich  Molnern,  die  die  Sachen  alczumole  czwischen  en  zcuthunde 
endscheiden  haben  gancz  vnd  gar  etc.  (III.  S.  13.) 

1457. 

Her  Lucas  Watczenrode  ist  komen  vor  gehegt  ding  und  bot 
bekant,  das  her  vorkoufft  hot  Alexio  Binkheym  ein  Erbe  am  Ringe 
gelegen,  das  etczwan  zcugehort  hot  Johan  Rewsopp,  das  hot  em  Alexius 
obgenanter  zcu  foller  gnuge  beczalet,  vnd  Her  Lucas  als  ein  rechter 
vormund  der  ffrawen  Jutten  Rewsoppynne  vnd  mechtiger  hot  es 
Alexio  dirreicht  etc.  (III.  S.  15.) 

1457. 

Her  Lucas  Watczenrode,  Niclas  zateler,  Barbara  Netczynne 

 sint  komen  allsampt  vor  gehegt  ding  vnd  han  bekant,  das  sie 

schichtunge  vnd  Teylunge  empfangen  haben  von  Ursula  Ludillynne 
von  Jurge  Lodill  eres  elichen  mannes  wegen  foller  gutter  gnuge  vnd 

haben  alle  disse  obgenante  Ursula  queit  ledig  vnd  notlos  gesaget  

vnd  den  schichteyd  dirlossen.  III.  S.  27. J 

1458. 

Her  Lucas  Watczenrode  in  follmacht  Trawde  Jelynne  ist 
komen  vor  gehegt  ding  vnd  hot  bekant,  das  her  Niclos  Fredewalden 
vorkoufft  hat  ein  erbe  uffir  Rabiansgasse  gelegen  etc.  (III.  S.  35.) 

1458. 

Schelunge  ist  gewest  czwischen  Johan  von  der  Linde  Rindern  vnd 
seyner  elichen  husfrauwen  an  eyn  seite  vnd  Johan  Peckaws  stiff- 
kindern  am  andern  teile,  dy  selbigen  schelunge  haben  sie  von  beyden 
teilen  gegeben  zcu  dirkennen  VI  personen :  Johan  vom  Loe,  her  Do- 
rainick  Becker,  her  Lucas  Watczenrode  von  Johan  von  der  Linden 
kinder  wegen  etc.  {III.  S.  39.) 

1459. 

Vor  gehegt  ding  ist  komen  her  Lucas  Watczenrode  yn  vor- 
mundschafft Weisshensels  vnd  hot  dirreicht  Hans  von  der  Thauwer 
eyn  haws  gelegen  yn  der  feregassen  etc.  (III.  S.  48.) 

1459. 

Gehegt  ding  czewgt,  das  Symon  Falbrecht  bekant  hot,  daa 
her  schuldig  sey  Lucas  Watczenrode  C  vnd  XLVII  mrk  ge- 
ringen geldis  czu  den  LXIII  marken,  die  vor  yn  der  Scheppenbuche 
geschreben  steen,  das  macht  niu  czusamene  IIC  mrk  geringen  geldis, 
dovor  tritt  her  ym  abe  vnd  gibt  ym  vor  beczalunge  der  IIC  marken 


Digitized  by  Gc 


DER  GROSSVATER  LUCAS  WATZELKODE. 


441 


seyn  haws  in  Sente  Annegassen  gelegen  vnd  seynen  garten 
bey  dem  Kottelhofe  vor  der  Newenstat  vnd  eyn  geringe  werder  bey 
dem  Clostirchen  gelegen  etc.  III.  S.  49.; 

1459. 

Eyne  vorrichtunge  ist  gescheen  czwischen  Hans  Koppen  vnd  Herman 
seynem  Bweger  an  eyne  teile  vnd  her  Niclas  von  der  Linde  vnd  Bar- 
bara Rewsopinne  seyne  swester  am  andern  teile.   Diese  sche- 

lunge  haben  sie  gesatczt  von  beyden  teilen  czu  sechss  erbarn  personen, 
Am  ersten  teile  hern  Bertram  von  Allen,  hern  Johann  Renneberg  vnd 
hern  Hans  Peckow,  vom  andern  teile  hern  Johan  vom  Loe,  hern  Do- 
minick  Becker  vnd  hern  Lucas  Watczenrode  etc.  (III.  S.  53.) 

1459. 

Schelunge  ist  gewest  czwischen  Jorge  Sweidnitczern  vnd  Hans 
Wintern  als  von  Companie  vnd  rechnunge  von  her  Johan  Sweidnitczers 
wegen,  dem  gut  gnode.  Dieselbe  schelunge  haben  sie  von  beyden 
teilen  mechtiglich  aws  der  haut  gegeben  vir  personen  als  hern  Abun- 
dius  Wynthern,  Jacob  Langen  von  Colmen,  Johan  Toydenkos,  Lucas 
Watczenrode,  die  haben  is  also  gemacht  etc.  III.  8.  55.) 

1460. 

Niclas  Knorre  vnd  Barbara  Grynweldynne  mit  erem  zone  Erasmus 
Grunwald  haben  bekant  vor  gehegt  dinge,  das  sie  entscheiden  vnd 
bericht  sein  durch  czwene  erbare  manne  als  her  Dominigk  Becker  vnd 
Lucas  Watczenrode  etc.  [III.  S.  56.j 

1460. 

Wir  hernochgeschrebene  personen  alse  mit  namen  Hans  Zebenwirt, 
Mattis  von  der  Ditlow,  Hans  Kalksteyn,  Symon  Schaupke  vnd  Hans 
Rone  sint  komen  vor  gehegt  ding  vnd  haben  bekant,  das  sie  mitsampt 
irer  elichen  hawsfrawen  vnd  erben  vnd  nachkemelinge  rechter  vnd 
redlicher  schuld  schuldig  sein  dem  ersamen  Andres  Rackendorff  bur- 
ger czu  Thorun  VIC  mrk  preuss.  gering  geld  Also  lawt  der 

briff,  den  die  obgenanten  personen  obir  sich  vnd  Ire  elichen  hus- 
frawen  vnd  erben  vnd  nachkomelinge  dem  genanten  Andris  Racken- 
dorff vnd  seynen  erben  vnd  nachkomelingen  gegeben  haben.  Dobey 
sint  gewest  czwene  landtscheppen  Alse  mit  namen  her  Lucas 
Watczenrode  vnd  Jacob  Lange.  IH.  S.  52.: 

1460. 

Jacob  Kangisser  vnd  Peter  Bewtler  sint  komen  vor  gehegt  ding  vnd 
haben  her  Lucas  Watczenrode  ledig  vnd  loss  gesaget  der 
vormundschafft  von  irer  beyden  husfrawen  wegen  etc.  (III.  S.  67.) 

1460. 

Vor  gehegt  ding  ist  komen  her  Lucas  Watczenrode  yn  follir 
macht  hern  Tilman  von  Allen,  vnd  her  Joachim  Czirenberg  von  seynes 


Digitized  by  Google 


442     URKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  COPPERNICUS. 


elicben  weibis  Oirburg  wegin,  vnd  her  Niclas  von  der  Linde  ouch  in 

follir  macht  Girke  von  der  Linden  kinder  vnd  haben  bekant,  wie 

das  sie  sich  fgeeynt  vnd  vorgetragen  haben  mit  Reynke  Rubith  alze 

vod  der  schichtenteilunge  wegen  vnd  nachgelassene  gutter  die 

her  Habundins  Wynter  vnd  Girburg  seyn  hwsfrawe  nach  irem  tode 
gelassen  hat  etc.  (III.  S.  80.) • 


*  Dass  der  Tod  von  Lucas  Watzelrode  im  Jahre  1462  erfolgte, 
ist  bereits  Bd.  I,  Thl.  1,  S.  60  bemerkt.  Ausser  den  dort  hervorgehobenen 
Momenten  für  die  Bestimmung  des  Todesjahres  ist  gegenwärtig  noch  ein 
neuer  Beleg  in  einer  Verhandlung  des  Schttppenbuches  d.  d.  fer.  VI  post 
Barthol.  apost.  des  Jahres  1463  aufgefunden,  in  welcher  »Kethe  Watczel- 
rodynne«  bereits  als  Wittwe  erscheint.   Die  Urkunde  lautet: 

«»Her  Johan  Peckow  bot  besatczunge  gethon  vndir  fr  au  wen 

Kethen  Watczelrodyne  vff  etczlich  gelt  alse  nemlich  VTII  ung. 
gülden  vnd  Vi  marc  gering,  das  sy  noch  schuldig  was  frauwen  Jotten 
Rewsoppyne  alse  von  der  batstoben  wegen  binder  unser  lyben  frawen 
gelegen,  dy  ir  her  Lucas  Watczelrode,  dem  got  gnade,  abe- 
gekoufft  hatte;  das  gelt  bat  her  Joh.  Peckow  mit  rechte  dirfordert 
vnd  frawe  Kethe  Watczelrodynne  hat  is  her  Johan  Peckow  ge- 
geben etc.«  III.  S.  103.) 


Digitized  by  Google 


B.  Aus  den  Akten  des  preussischen  Bundes. 


Lucas  Watzelrode  hatte  sich  bereits  bei  der  Stiftung  des 
preussischen  Bundes  betheiligt,  in  welchem  die  Stadtherren  und 
der  Landadel  im  Jahre  1440  gegen  den  deutschen  Orden  in  Ma- 
rienwerder zusammentraten.  Der  »Houptbrieff«,  welchen  die  »erbarn 
Manne  des  Thornischen  vnd  Birgelawischen  gebietes«  ihren  Abge- 
ordneten zum  Marienwerder  Bundestage  »czu  Thorun  am  nehsten 
Donnerstage  noch  letare  in  der  fasten«  im  Jahre  1440  als  Voll- 
macht ausstellten,  wird  im  Thorner  Archive  aufbewahrt;  erträgt 
auch  den  Nameu  »Lucas  Watczelrode  van  fredow«  und  sein  an- 
gehängtes Siegel. 

Als  späterhin  die  aufständischen  Land-  und  Stadtherren  den 
offenen  Kampf  gegen  ihre  Landes-Obrigkeit  unternahmen,  hat 
Lucas  Watzelrode  sich  seinen  Mitverbttndeten  und  dem  neuen 
Schutzherrn  mit  ganzem  Eifer  angeschlossen:  er  hat  sich  —  so 
rllhmen  die  preussischen  Landesräthe  von  ihm  —  »mit  treue  vnd 
vulkumenheit  gehalden  vnd  vffrichtigk  beweyset  mit  seynem 
gemutte,  leib  vnd  gutte«. 

Im  Anfange  des  Krieges  ward  Lucas  Watzelrodc  zu  Ver- 
handlungen mit  dem  Rathc  nach  Danzig  entsandt.  Einer  der 
Briefe,  welche  er  Uber  die  Erfolge  seiner  Thätigkeit  von  Danzig 
an  den  Thorner  Rath  Uberschickte,  hat  sich  erhalten.*  Derselbe 

*  Der  in  festen  Zügen  geschriebene  Brief  trügt  ein  grünes  Wachssiegel. 
Von  dem  Wappenbilde  sind  nur  einige  Arabesken  übrig;  dagegen  ist  die 
Umschrift  •Sigillum  Lncae  Watczenrode«  klar  ausgeprägt  erhalten. 


444     URKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  COPPERNICUS. 

ist  von  Bender  im  3.  Hefte  der  Mitth.  des  Copp.  V.  S.  74  abge- 
druckt: er  lautet: 

»Den  Ersamen  vnd  Wolweisen  Herren  Burgermeistern  vnd 
Kotmanuen  der  Stat  Thoren  mit  Ersamkeit. 

Meinen  willigen  dinst  noch  alle  meinem  vormogen.  Er- 
samen liben  herren,  als  ich  euch  vor  gescreben  habe  So 
wisset,  wir  haben  uns  alhie  mit  denen  von  Stargart  und 
newborg  vortragen,  also  das  man  aws  dem  Colmischen 
Lande  von  dem  houptgeschosse  XHUc  gülden  czu  Grawdencz 
awsrichten  sal  bynnen  XIIII  tagen,  der  gleichen  man  ouch 
off  der  pomerischen  Seiten  thun  sal.  vnd  haben  gescreben  in 
alle  gebitte  vnd  dorffer  off  dess  zeiten,  das  sie  is  geben 
sullen,  vnd  wer  sich  des  weret,  dem  sal  man  das  seine  abe- 
bornen  vnd  halden  als  einen  fint.  Wissit  lieben  beren,  ich 
hatte  euch  gescrebin,  ir  suldit  den  von  Colmen  und  mir  ge- 
leite haben  geschaffit,  das  wir  heim  betten  mögen  komeu; 
do  vorneme  wir  keins  von.  Ich  lege  hie  off  grosse  kost, 
vnd  das  geschefte,  dorume  ir  mich  awsgesantt  habit  off  dese 
czeit,  ist  geendit,  dovon  euch  her  Stibor  und  die  heren  von 
Danczk  und  andir  wol  awsrichtunge  gesagit  haben.  Item 
von  alle  den  dingen,  die  gelt  antreffen,  als  ir  mir  gescribin 
habt  von  den  heren  von  Danczk,  do  wellen  sie  sich  nicht  in 
geben  vnd  meinen,  sie  haben  genug  gethon. 

Item  wisset  hie  geet  Rede,  das  feste  von  Marienburg  vnd 
von  dirsaw  und  andern  Steten  der  finde  sein  czum  Heden  vort 
den  eren  czu  hülfe.  Item  wisset  am  Sonobende  vor  Oculi 
weren  die  Danczker  awsgejagit  in  das  werder  und  kregen 
do  bei  XL  drabanten  vnd  Reisige  bei  XXX  sleten,  die  sie 
mit  hew  und  anderen  dingen  geladen  hatten  kegen  Dirsaw. 
Wisset  als  ir  mir  gescreben  habit  von  Raken  czerunge  czu 
leien,  her  hot  mir  keins  czu  leien,  als  her  spricht.  Ich 
nette  euch  gerne  vil  vnd  gesachen  gescrebin,  ich  konde  nicht, 
ich  habe  krank  gelegen  vnd  bin  noch  nicht  gar  stark. 


Digitized  by  Google 


DER  G KOSS VATER  LUCAS  W ATZELRODE. 


415 


Wisset  ich  wil  von  bynnen  des  ersten,  das  ich  kan.  do  mete 
bevele  ich  euch  dem  almechtigen  gote.  Datum  Danczk  am 
montage  noch  Oculi.* 

Lucas  Watsenrode 
der  ewir  alleczeit. 


Ausser  seiner  diplomatischen  Thätigkeit  hat  Lucas  Watzel- 
rode auch  gleich  den  andern  waffengeübten  Stadtherren,  persön- 
lich Kriegsdienste  geleistet.  Wir  wissen  dies  durch  das  Zeugnisg, 
welches  die  preussischen  Landcsräthe  im  Jahre  14S9  dem  Bischöfe 
Lucas  ausstellten,  in  welchem  sie  von  dem  Vater  rühmten,  dass 
er  mit  »Leib  vnd  gutte«  fUr  die  Sache  des  Königs  eingetreten 
sei  »wen  er  hot  S.  K.  M.  gedynet  vor  dem  Lessen  vnd 
vor  Marienburgk«.    (Vgl.  Band  I,  Thl.  I,  S.  04.) 


Vornämlich  aber  hat  Lucas  Watzelrode,  gleich  seinen 
begüterten  Partei-Genossen,  die  Sache  des  preussischen  Bundes 
mit  seinem  Vermögen  unterstützt,  indem  er  ausser  der  zwangs- 
weisen Kriegs- Anlage ,  dem  »Schoss«,  welchen  die  Verbündeten 
zu  entrichten  hatten,  theils  baares  Geld  lieh,  theils  Korn  lieferte. 

Einige  Belege  giebt  uns  das  Rechnungsbuch,  welches  der 
Thorner  Rathmann  Conrad  Toydenkuss  Uber  Einnahme  und 
Ausgabe  des  preussischen  Bundes  in  den  Jahren  1450  bis  1465 
geführt  hat.  **  S.  20  werden  daselbst  die  Darlehen  aufgeführt, 
welche  Lucas  Watzelrode  den  Verbündeten  vorgeschossen  hatte: 


*  Die  Jahres-Bezeichnung  fehlt;  aus  dem  Inhalte  ergiebt  sich  jedoch 
deutlich,  dass  der  Brief  in  den  ersten  Jahren  des  13jährigen  Krieges  ge- 
schrieben ist.  wahrscheinlich  1455. 

*•  Die  auf  Lucas  Watzelrode  bezüglichen  Auszüge  aus  dem  Rechnungs- 
buche von  Conrad  Toydenkuss  und  dem  »Liber  copiarum«  etc.  sind  zuerst 
von  Bender  im  3.  Hefte  der  Mitth.  des  Copp.  V.  S.  *5 — $3  veröffentlicht 
worden.  Derselbe  hat  dort  auch  einige  Notizen  mitgetheilt ,  welche  von 
allgemeinerem  Interesse  sind. 


446     URKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  COPPEIiMCUS. 


Item  man  ist  schuldig  her  lacas  waczczelrode  64  leste  körn, 
dy  sal  man  ein  weder  geben,  korn  ader  gelt,  was  her  wyl,  item  daa 
körn  habe  ich  verkofft  kaczenreder  dy  last  vor  7  marc.  Samma 
398  marc. 

Item  noch  ist  man  her  lucas  waczczelrode  von  alexander  we- 
gen (schuldig)  110  gülden.   Summa  176  marc. 

Wichtiger  noch  ist  ein  anderes  Rechnungsbuch,  welches 
auf  dem  Archive  zu  Thorn  aufbewahrt  wird,  mit  der  alten 
Aufschrift : 

»Liber  copiarum 
de  debitis  olim  contractis  in  antiquo  hello  Prutenico.* 

Die  in  dem  »liber  copiaruma  enthaltenen  Verrechnungen 
des  Thorner  Rathes  mit  Lucas  Watzelrode  in  Betreff  seiner  Kriegs- 
Anleihe  gewinnen  dadurch  ein  besonderes  Interesse,  dass  letz- 


Die  beiden  Reisen,  welche  der  preussische  Bund  in  den  Jahren  1452 
und  1453  zum  Kaiser  abordnete,  waren  mit  einem  Gesammt-Aufwande  von 
nicht  weniger  als  16  000  Mark  verbunden.  Es  werden  u.  A.  an  ^den  be- 
kannten Bundes-Gesandten ,  den  Thorner  Bürgermeister  Tilman  von  Wege, 
»geBant  ken  Wyne  in  3  oeltonnen,  das  her  tilman  empfung  dominica  oculi 
anno  LIII  3997  ungar.  gülden  vnd  1000  reinische  gülden.«  Der  Kaiser  selbst 
wird  geehrt  mit  einem  »silberin  vollen  vergoldeten  kopp. .  .kostet  in  all  194 
marc  54  Schilling". 

Der  König  von  Polen  erhält  »1000  Marc  czu  zerungen  von  bevel  der 
lande  vnd  stete  off  der  grossen  tagefort  czu  Graudencz«,  ausserdem  in  Thorn 
selbst  ein  silbernes  Horn  -wert  80  marc  vnd  1  brun  lundisch  laken«;  die 
Summa  der  Ausgaben  für  ihn  betrug  2904  Mark.  Ausserdem  werden  natür- 
lich viele  polnische  Grosse,  der  Kardinal,  Kanzler  u.  a.  »geehrt«,  ebenso 
die  alte  und  die  junge  »Konigynne«. 

Die  Gesammt-Einnahme  bis  zum  Jahre  1456  wird  auf  66835  Mark  be- 
rechnet, die  Ausgabe  ist  beträchtlich  grösser. 

*  Der  »Uber  copiarum«  ist  ein  sterker  Folio-Band.  Er  enthält  die  mit 
den  Hauptgläubigern  des  Bundes  abgeschlossenen  Schuld  vertrage,  dann  die 
Verrechnungen  der  Gläubiger  mit  dem  Thorner  Rathe  und  endlich  eine 
Haupt-Abrechnung.  Bei  letzterer  müssen  die  Gläubiger  meistenteils  auf 
bedeutende  Theile  ihrer  Forderungen  Verzicht  leisten.  So  heisst  es  z.  B. 
von  dem  Rathsherrn  Marcus  König  »her  Marcus  König  bat  angesehen  vnsir 

stet  vorterbnis  vnd  armut  vnd  hot  vnsir  stet  dirlossen  alle  des  obge- 

schrebene  summa  geldes  bis  vff  400  marc«. 

Für  den  Rest  lassen  sich  die  Gläubiger  vom  Rathe  feste  Abschlags- 
Zahlungen  versprechen,  oder  bestimmte  städtische  Einnahmen  zur  Nutzung 


Digitized  by  Gc 


DER  GROSSVATER  LUCAS  WATZELRODE. 


447 


terer  vor  der  Berichtigung  seiner  Ansprüche  starb  nnd  die  Ab- 
schlagszahlungen alsdann  an  die  stets  namentlich  aufgeführten 
Erben  erfolgen ;  es  fällt  dadurch  manch  ein  Streiflicht  nament- 
lich auf  die  Verhältnisse  seines  Sohnes,  des  nachmaligen  Erm- 
ländischen  Bischofs  Lucas. 

a.  Schuld-Urkunde  des  Raths  zu  Thorn  Uber  die  von  Konrad 
Toydenkuss  registrirten  Forderungen  des  Lucas  Watzelrode. 

(Bl.  17»): 
Lucas  Watczinroden. 

Wir  Bargermeister  vnd  Rothmanne  der  Stat  Thornn  Bekennen,  das 
wir  durch  vnsern  burgermeister  hern  Tilman  von  wege  vnd  hern  Con- 
rad Toydenkuss  empfangen  haben  von  vnserem  meteburger  lucas 
watczenrode  LXI1I1  leste  kornis  off  land  und  stete  bebuff  die  Sol- 
dener  domete  abeczurichten ;  die  selbigen  LXIIII  teste  kornis  haben  wir 
geloubt  von  Landen  und  Steten  wegen  dem  vorgenannten  lucas  w. 
adir  seynen  erbnamen  wolczubeczalen  widder  mit  gutem  körne  adir 
mit  bereitem  gelde  bynnen  eynem  Jore  vnd  das  sal  steen  czu  des 
vorgenan.  1.  w.  adir  seiner  erbnamen  willen.  Noch  bekennen  wir,  das 
her  uns  gelegen  hat  off  landen  und  stete,  do  niete  wir  die  Soldener 
abegerichtt  haben,  C  vnd  X  ungerische  gülden.  Des  csu  merer  Sicher- 
heit haben  wir  unser  Stat  Secrett  hiruff  lassen  drucken.  Gegeben 
czu  Thorun  am  Sonnobende  noch  visitationis  marie  (2  Juli)  im  XIII« 
und  LIIIl**  jore.  Item  noch  sein  wir  dem  obgenanten  hern  lucas  w. 
schuldig  noch  20  marc  vor  ein  geczelt,  das  unser  burgemeister  obge- 
nant  hern  Schar leyszken  hat  gelegen,  ouch  bynnen  eyme  jore  czubeczalen. 

Nachträglicher  Vermerk:  der  Briff  ist  tot,  her  hat  einen 
andern  af  LXf  denn  hat  her  den  versigilten  brieff  behalten. 

b.  Der  vorerwähnte  »andere«  Brief  findet  sich  Bl.  77 v  des 

liber  copiarum : 

Hern  Lucas  Watczinroden  verschr eibunge 
uff  IIcLXIX  vng.  glden  und  MXXII  mr  vnd  II  scot  preusz. 

geringen  geldes. 

Wir  Burgermeister  und  Rathmannen  der  Stat  Tborun  Bekennen 
mit  das  em  vnserem  briefe  vor  allen  die  en  zeen  adir  hören  lesen, 
das  wir  von  unser  Stat  wegen  schuldig  sein  dem  vorsichtigen  manne 


verpfänden,  z.  B.  die  städtischen  Mühlen,  die  Badestuben,  die  Zeise,  den 
Bierkeller  u.  a. 

Die  Rückzahlung  der  Darlehen  war  erst  nach  langer  Zeit  beende  ,  die 
letzten  Kriegsschulden  sind  im  Jahre  1520  bezahlt. 


Digitized  by  Google 


448     URKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  COPI'ERXICUS. 


lucas  watczinrode  unszerm  metheburgcr  dese  nochgeschrebene  Summen 
gülden  und  geldis,  die  her  uns  gelegen  hat  und  geborget  und  wir 
von  em  czu  gutter  gnuge  empfangen  und  alles  widder  yn  unser  Stat 
und  dyss  landes  notcz  und  notdorfft  czu  beczalunge  der  Soldener, 
abelozunge  der  Slosser  und  wo  das  denne  von  noten  gewest  ist,  an- 
gewand  und  aussgegeben  haben. 

Czuni  ersten  sein  wir  em  schuldig  IIe  vnd  LXIX  gülden  nngriacb, 
iczlichen  gülden  vor  II  marc  vnd  VI  Schilling  preusch  geringen  geldis 
czu  beczalen ,  alze  wir  sie  empfangen  und  wedder  awszgegeben 
haben. 

Dorczu  sein  wir  em  noch  schuldig  vor  körne,  Silber,  gelegit  gelt 
vnd  ander  dinge  noch  dem  wir  mit  em  abgerechent  haben  In  data 
diss  briefes  vnd  abgekorczet  die  helffte  aller  Czinser,  die  her  der 
Stat  schuldig  uud  vorsessen  was*  bes  uff  Sente  Mertin  tag  Im  LIXtM> 
jore  nehstuorgangen  noch  ynnehaltdunge  unser  Stat  Toffeln  vsd  Re- 
gistern und  noch  eyntracht  des  Rathes,  so  das  die  bleibende  Summe 
der  Schulde  MXXII  marc  und  II  scot  ger.  geld  ane  die  gnlden  ob- 
gcscbreben. 

Dese  beide  summen  glouben  wir  Burgermeister  und  Rothmanne 
obgcschreben  dem  vorgenanten  Lucas  Watczenrodon  seinen 
rechten  erben  und  nochkomelingen  wol  ezu  beczalen  und  czu  vor- 
nugen  mit  alzovil  geldis  genger  vnd  geber  preuscher  montcze  yu  noch 
folgenden  czeiten  mit  etc.  mit  solchem  bescheide,  was  der  vilgedochte 
Lucas  Watczelrode  der  Stat  schuldig  wirt  werden  von  Czinzen  adir 
wovon  daa  denne  were,  das  sal  an  den  summen  deser  obgeschrebenen 
Schulde  die  helfte  abegekorczet  werden,  und  die  ander  helffte  sal  her 
bereith  beczalen  noch  eyntracht  des  Rathes.  die  weil  man  em  de*e 
obgeschrebene  schulde  nicht  volkomelich  beczalt  hat  und  vornuget 
Das  alle  dese  vorgeschrebene  stucko  und  artlkele  von  uns  und  unsaern 
nachkommelingen  stete  und  feste  sullen  gehalden  werden  Glouben 
wir  Burgermeister  vnd  Rathmanne  der  Stat  Thorun  offtgeschreben 
ane  alle  argelist  vnd  in  crafft  deses  brieffs.  Des  czu  merer  Sicherheit 
haben  wir  vnser  secret  hiran  lassen  hangen.  Gescheen  vnd  gegeben 
uff  unsserm  Rathhwze  am  freitage  nehst  noch  purificationis  Marie 
Noch  Crists  gebort  Im  vierczehenhundertsten  und  sechczigsten  Jore. 


•  Lucas  Watzelrode  hatte  von  einzelnen  städtischen  und  ländlichen 
Grundstücken  an  die  Stadtkasse  Zins  zu  zahlen.  Davon  musste  die  Hälfte 
baar  entrichtet  werden;  nur  die  zweite  Hälfte  wurde  auf  die  Gegenforderung 
verrechnet.    Bender  a.  a.  0.  S.  35. 

•*  Für  die  kaufmännische  Sinnesart  des  Grossvaters  von  Coppernicus  ist 
bezeichnend  ein  dem  »über  copiarum«  eingehefteter  Brief  vom  27.  Januar 
1460.  Lucas  Watzelrode  hatte  sein  der  Stadt  im  Jahre  1454  geliehenes  Ge- 
treide nicht,  wie  es  vertragsmässig  bestimmt  gewesen  war,  im  folgenden 
Jahre  zurückerhalten.   Erst  im  Jahre  146«  wollte  sich  der  Rath  seiner  Ver- 


Digitized  by  Gc 


DER  GROSSVATER  LUCAS  WATZELRODE. 


449 


3.  Demnächst  folgen  auf  Bl.  80  spätere  Verrechnungen  und 
Abzahlungen : 

Abgerechnet  mit  hern  Lucas  Watczenroden  von  allen  czinsern  die 
her  der  Stat  schuldig  was  besz  uff  martini  nehstvergangen  versessen, 
und  von  allen  andern  Schulden  die  her  der  Stat  was  beB  uff  deze 
czeit,  und  ouch  was  em  dy  Stat  widder  schuldig  was ,  alle  ding  clar 
und  siecht  kegen  enander  abgeslagen,  :So  das  dy  Summa  bleybend 
was  CLXIII  marc  XVII  scot.  Dovon  ist  die  helffte,  alze  LXXXI  m. 
XXI  scot  gering  uff  deze  obgeschreben  schulde  abgeslagen  und  dy 
ander  helffte  ouch  alsovil  aal  her  lucas  bereit  beczalen  noch  lawte 


pflicbtung  entledigen.  Watzelrode  aber  weigerte  sich,  nun  das  Korn  in  na- 
tura ohne  Zuzahlung  der  Preis-Differenz  anzunehmen ;  er  drohte  mit  der  Be- 
rufung an  den  höchsten  deutschen  Gerichtshof  in  Magdeburg.  Die  Parteien 
einigten  sich  schliesslich,  wie  die  im  Texte  abgedruckte  »Verschreibung« 
lehrt,  in  gütlicher  Weise. 

Der  Brief  Watzel  rode's  lautet: 

Ersamen  üben  herren,  ich  habe  euch  meyn  Korn  williglich  gelegen 
und  habe  nicht  dovon  gesucht  meynen  eygen  notcz;  und  als  denne 
euwer  briff  ynnehelt,  das  ir  mir  meyn  korn  widder  geben  sullt  bynnen 
eyme  jore  adir  geld  dovor,  das  Bulde  steen  czu  meinem  willen,  nnd 
des  keins  noch  geschcen  ist ;  So  dunckt  mich  das  noch  meinem  guten 
gewissen,  als  ich  euch  Korn  gelegen  habe  und  nicht  geld  und  etwas 
czweifels  doran  were  an  der  vorbindunge ,  mir  korn  adir  geld  czu- 
geben,  als  ir  euch  vorbunden  hat;  so  seyt  ir  mir  noch  yo  schuld  korn 
widder  czugeben,  und  dorczu  das  obrige  geld,  das  von  czufelligen 
dingen  und  von  gottes  vorhengniss  gescheen  ist,  als  is  geguldin  bat 
off  dy  czeit  das  ir  mich  beczalen  sullt,  das  macht  uff  dy  last  XIIII 
marc,  und  ab  ich  doran  feite,  als  ir  dirkennen  moget,  —  das  den 
lewten  umb  geldes  und  gutten  willen  der  sin  vorkart 
wirt,  und  dy  gewissen  gerne  wellen  off  dy  czeyte,  do  dy 
tassche  henget,  —  und  mich  ouch  irte  has  und  unwille, 
derden  lewten  den  sinvorkert.dassiedyworheitader  dy 
gerechtikeit  nicht  dirkennen  mögen  und  ouch  dy  ungedold, 
dy  do  allewege  dy  Rechnunge  sucht,  uff  das  ich  in  sulchen  dingen 
nicht  vormerkt  adir  dirkant  werde  eygen  willig  czusein;  So  dirbyte 
ich  mich  mit  euwerm  willen  dy  sache  durch  eyne  froge,  czu 
komen  an  dy  von  Meydeburg,  czu  dirkennen  und  czu  undir- 
weisen;  was  uns  dy  undirweisen  und  sprechen  vor  ein  Recht,  do  sal 
mir  an  genügen. 

Vermerk:  Her  Lucas  watczinroden  hat  sulche  schrifft  seiner  wei- 
sunge  heruff  geandwert.  dominica  priusquam  purificationis 
marie  anno  LX. 

29 


Digitized  by  Google 


450     URKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  CWPERXICUS. 


dys  obgeschreben  briefes.  actum  fer.  iiiju  ante  festum  kathedre 
petri  anno  sc.  LXI1,  dobey  gewest  sint  herren  Matbes  Teschner  Burge- 
mcistcr,  her  Conrad  Toydenkos  und  Johann  Scherer  Camerer  etc. 

Item  noch  VW  m.  gering  ist  her  Lucas  Watczenrode  schuldig  in 
dy  Czeize,  davon  sint  em  IUI  m.  abgekorczt  uff  seine  Schulden  und 
IUI  m.  sal  her  ouch  bereit  beczalen  czu  der  obgeschrebenen  summen. 
Actum  die  et  anno  ut  supra. 

Item  noch  ist  her  Lucas  Watczenrode  schuldig  III  m.  XXI  scot 
Czins  off  ostern  anno  etc.  LXII°  ,  do  von  dy  helffte  alze  1  m.  22*  4 
scot  abgeslagen  an  der  schuld,  und  dy  ander  helffte  ouch  alsovil  hat 
her  bereyt  beczalt  noch  lawte  des  briefes.  So  das  doroff  itczund 
abgekorczt  ist  und  beczalet  Summa  LXXXVII  marc  und  XIX1 2  scot 
gering,  alle  ding  clar  gerechent. 

Item  abir  abgekorczt  an  der  obgeschreben  schold  12  m.  9  scot  2 
den.  gering  von  czinsen  und  andern  schulden  gerechent  bes  uff  ostern 
anno  etc.  63^ 

Item  abgerecheot  mit  fraw  katherina  watczinrodynne  anno 
etc.  t>$°  in  adventu  von  allen  czinsern  vorsessen  bess  uff  martini  im 
selben  jore  inclusive.  So  daz  sie  schuldig  bieben  ist  61  m,  dy  sulde 
sy  die  helffte  mit  bereytem  gelde  beczalen.  die  ander  helffte  sulde 
uiau  anschreiben  uff  ire  schulde  noch  lawte  des  briefes,  sunder  sy 
hatte  gar  ynne  behalden  und  nichten  beczalt. 

Czu  wissen :  Der  Rath  und  die  eldesten  heren  haben  sich  vortragen 
mit  meister  luca  watczenroden ,  zo  das  man  em  uff  sein  teil 
der  schuld  obgeschreben  des  Jar  uszrichten  und  geben  sal  25  unge- 
rische  gülden ,  die  helffte  czu  halben  jaren ,  alze  nemlich  dy  erste 
gulde  uff  ostern  nehstczukomenden  12V2  gülden  und  dornoch  uff  mar- 
tini Im  etc.  72*«»  jore  ouch  121  >  gülden  und  also  vordan  alle  halbe 
jore  czu  12'/2  gülden,  dio  weile  her  im  studio  sein  wirt,  und 
solch  gelt  und  gülden  sal  man  antworten  hern  Tylman  von  allen 
uff  alle  Termine  und  tage  czu  halben  joren,  alze  hie  oben  ist  ge- 
schreben.  Actum  im  vollen  Rathe  fer.  secunda  postquam  omnium 
sanctorum  anno  Domini  etc.  71»n<>. 

Hiruff  beczalt  20  m.  gering  und  gegeben  seyner  mutter,  frawen 
katharinen  watczerodinne  per  dominum  Camerarium  Johannem 
de  ponte  Sabbato  ante  Valentini  anno  etc.  LXX  secundo. 

Item  20  m.  gegeben  seyner  muter,  frawen  katherinen  watezero- 
dynne,  dy  em  uff  ostern  vorgangen  geborten,  feria  secunda  vigilia 
Scti  Bartholomei  anno  etc.  73  per  dominum  Marc  um  Kon  ig  LXX 
tertio. 

Item  10  m.  frowen  katherinen  seyner  muter  gesand  durch  Heinrich 
Witten  sabbato  postquam  XIM  virginum  anno  eodem. 

Item  10  m  frowen  katherinen  seyner  muter  gegeben  per  dominum 
proconsulem  Sabbato  post  Martini  anno  eodem. 


Digitized  by  Google 


DER  GROSS  VATER  LUCAS  WATZELRODE. 


451 


Item  lü  m.  der  frowen  seyner  muter  per  dominum  Marcum  konig 
f.  II  vigilia  Scti  Andreae  anno  73«. 

Item  100  m.  hat  her  Tilman  von  Allen  uff  seyn  anteil  der 
schulde  empfangen  uff  penthecosten  a°  etc.  70m°. 

Item  abgerechent  mit  frawen  katherinen  watczero- 
dinne  anno  etc.  73  im  advent  von  allen  czinsen  vorsessen  bis  uff 
uiartini  im  seibin  iore  miteyngeslossen.  So  das  man  ir  abgekorczt 
hat  an  denselben  schulden  81  m.  1  firdung  gering,  geldis ;  actum  sa- 
bato  ptqu.  Gonception.  Marie  anno  etc.  74°  praesentibus  domino  pro- 
consule  Tilmanno  de  Allen  Consorteque  ipsius  domina  C ristin a  et 
ipsa  domina  katherina  watczerodinne. 

Item  10  m.  doctori  lucas  gegeben  uff  dy  schult  noch  eyntracht 
des  rathis  feria  tertia  post  martini  a<?  etc.  74*?. 

Item  20  m.  doctori  lucas  gegeben  uff  dy  schult  feria  quinta  post  festum 
sancti  Thome  apostoli  anno  eodem. 

Item  14  m.  dem  doctori  luce  uff  dy  schult  gegeben  feria  sexta 
ante  dominicam  reminiscere  anno  75t©. 

Item  10  m.  dem  hern  doctori  luce  uff  dy  schult  gegeben  Sabto 
ante  dominicam  Jubilate  anno  75« 

Item  11  firdung  an  eynem  fasse  danczker  bier  kern  Colmen  uff 
seyner  tachter  Insegnunge  Sabato  Egidii. 

Item  4  marc  8  scot  an  4  tonnen  brombergsch  bier  eodem  die; 
item  8  scot  an  4  ledigen  tonnen  äussern  keller  genomen  praemisso  die. 

Item  10  m.  dem  hern  doctori  gegeben  per  dominum  marcum  konig 
die  praemisso. 

Item  10  m.  bat  her  Tyleman  Burgermeister  gegeben  hern  doctori 
luce  f.  II  ante  purificat.  Marie  75«?. 

Item  30  m.  hat  her  Tyleman  von  Allen  burgermeister  Innebehalden 
uff  seyne  Schulde,  dy  em  der  Rath  hat  czugesaget  feria  secunda 
praemissa,  do  her  sich  der  swecze  underwandt.  * 

Item  10  m.  hat  her  marcus  konig  domino  doctori  gegeben  ex  cel- 
lario  anno  75*°. 

Item  1  m.  hern  Tyleman  von  Allen  per  dominum  Marcum  Eonig 
mit  ledige  tonnen  vornuget  f.  II  postquam  Reminiscere  76. 

Item  abgerechent  mit  hern  Tyleman  von  Allen  burgermeister 
anno  77»  f.  V  ante  Thome  Apostoli  von  allen  czinsern  vorsessen  4  jore 
bess  uff  Martini,  imselbin  Jore  mite  eyngeslossen -,  So  das  man  ab- 
gekorczt hat  72  m.  8  scot  geringes  praesentibus  dominis  doctore 
luca,  Johan  peckaw,  Niclas  Koppernigk  et  Johanne 
Scher  er.  Actum  die  ut  supra. 


*  Die  Burg  Schwetz  an  der  Weichsel  war  1460  durch  den  Thorner 
Bürgermeister  Johann  von  Loe,  welcher  selbst  dabei  fiel,  erstürmt  worden, 
und  blieb  zwei  Menschenalter  hindurch  im  Besitze  der  Stadt;  1520  tauschte 
sie  König  Sigismund  gegen  die  Burg  Birglan  ein. 

29- 


Digitized  by  Google 


452     URKUNDEN  ZUE  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  COPPEBNICUS. 

Item  der  Ersame  rath  ist  schuldig  bieben  und  gewessen  berr  lucas 
watczenroden  seliger  1450  margk  geringer  prewsscher  muntze  noch 
laute  des  hawptbriefes,  den  her  Tilman  von  Allen  Bürgermeister  dem 
Käthe  hot  obirantwort.  An  welcher  Summe  bey  her  Lucas  Watczel- 
rode  und  frauwen  katherinan  seyner  elichen  bawsfrauwen  leben  und 
ouch  noch  irer  beider  tode  biss  uff  diesse  czeit  abgerechent  von  allen 
versessen  mocker  czinsen  und  was  sie  dem  Rathe  sunst  schuldig  ge- 
wesen sein  4131 2  m.  firdung  abgekortczt.  So  das  die  Summe  bleibende 
ist  1U36V«(!J  m.  gering;  In  welchen  1036'/*  m.  Her  Tilman  von 
allen,  Doctor  Lucas  Watczelrode  und  her  Niclas  C opjinick 
noch  eintracht  und  vortragunge  mit  her  Johan  peckaw  gemacht, 
dem  die  tode  hant  seyn  Muterlich  anteil  In  der  obgeechreben  Summe 
hot  erlanget,  Vor  ir  veterlich  anteyl  574  m  behalden.  Die  selbigen 
574  haben  sie  under  sich  also  geteilet,  das  her  Tilman  sali  haben 
lS7>/2  m.  Doctor  Lucas  175  m.  Niclas  Cop_pnick  211«  2  marc. 

Item  Von  muterlichem  anteil  So  beheldet  her  Tilman  von  Allen 
112'/2  m.  Doctor  lucas  112'/2  m.  Johan  Peckaw  U2«/t  m.  Nic- 
las Cop_pnick  112Va  marc. 

Was  Iczlicher  personen  bey  percilnft)  In  alle  die  Summe  obgeschre- 
ben  und  uff  ir  anteyl  beczalt  ist,  findet  man  In  dem  schultbuche. 


Anhang. 

Ueber  die  Gattin  von  Lucas  Watzelrode  sind  im  ersten 
Bande  Thi.  I,  8.  68  ff.)  die  urkundlichen  Nachrichten  zusammen- 
gestellt, welche  wir  noch  besitzen.  Weiteres  ist  seitdem  nicht 
aufgefunden. 

Die  Eltern  von  Katharina  Watzelrode  sind  uns  zur  Zeit 
unbekannt;  unzweifelhaft  aber  gehört  die  Grossmutter  von  Cop- 
pernicuB  einem  Thorner,  deutschen  Geschlechte  an.  Die  Angabe 
eines  Anonymus,  welcher  die  Gattin  von  Lucas  Watzelrode  als 
•Catharina  RUdigerin  gente  Modlibog«  bezeichnet  (vgl.  Band  I,  1, 
S.  68)  wird  durch  keine  urkundlichen  Belege  unterstützt.  Die 
vermeintliche  Abstammung  derselben  aus  dem  Geschlechte  der 
Modlibog  ist  von  den  polnischen  Schriftstellern  auch  nur  aus 


Digitized  by  Google 


ANHANG. 


453 


national-politischen  Gründen  bisher  festgehalten  nnd  tibereifrig 
vertheidigt  worden.  Erst  in  neuester  Zeit  hat  einer  der  Polonisten, 
die  Unhaltbarkeit  jener  Angabe  anerkennend,  sie  gänzlich  fallen 
lassen  nnd  in  patriotischem  Interesse  eine  andere  wunderliche 
Aufstellung  zu  begründen  gesucht. 

Dr.  Kefrzynski,  in  seinem  mehrfach  erwähnten  Aufsatze 
(Altpreuss.  Monatsschrift  1880  S.  343—352)  behauptet  nämlich, 
dass  Katharina  Watzelrode  gar  nicht  die  Mutter,  sondern  die 
Stiefmutter  des  Bischofs  Lucas  Watzelrode  und  seiner  Schwestern 
Barbara  Koppernigk  und  Christina  von  Allen  gewesen  sei,  und 
dass  die  letzteren  ihr  durch  ihren  Ehemann  Lucas  Watzelrode 
aus  einer  ersten  Ehe  mit  einer  Polin  zugeführt  worden  wären. 
Ktfrzyriski  folgert  dies  aus  dem  ganz  missverstandenen  Eingange 
des  Erb-Recesses  von  1464,  wonach  »Frau  Kethe  Watzelrodyne 

 hot  schichtenteilunge  geton  von  ires  elichen  mannes  her 

lucas  watzelrode  nochgelassen  gutter  seynen  Kin- 
dern kyrstynen  vnd  barbarn  vnd  Lucas«.  (Vgl.  Bd.  I,  Thl.  1. 
S.  66.) 

Bei  seiner  irrigen  Interpretation  der  vorstehenden  Worte  hat 
Ketrzynski  gänzlich  Ubersehen,  dass  die  dem  Lucas  Watzelrode 
von  seiner  Gattin  ans  ihrer  ersten  Ehe  mit  Heinrich  Peckaw  zu- 
gebrachten Kinder  bei  der  Erb-Theilung  nach  ihres  Stiefvaters 
Tode  selbstverständlich  unberücksichtigt  bleiben  mussten,  und 
dass  der  Ausdruck  »seynen  Kindern«  im  Gegensatze  zu  den 
Kindern  von  Heinrich  Peckaw  gebraucht  ist. 

Nach  der  ungerechtfertigten  Degradation  der  Katharina 
Watzelrode  znr  Stiefmutter  der  Barbara  Koppernigk  hätte  Ke- 
trzynski die  Pflicht  gehabt,  wenigstens  eine  Andeutung  Uber  die 
echte  Grossmutter  von  Coppernicus  zu  machen.  Er  erklärt  je- 
doch offen,  dass  er  dies  zu  thun  nicht  im  Stande  sei;  er  giebt 
sich  lediglich  der  Hoffnung  hin.  es  wUrde  den  polnischen  Ge- 
lehrten gelingen,  aus  den  reichen  Akten  des  Landgerichts 
zu  Konin,  oder  aus  den  dortigen  Grod-Büchern  den  erwünschten 


454     URKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  COPPERMCUS. 


Aufschluss  zu  geben.  Diese  Hoffnung  ist  jedoch  nicht  in  Er- 
füllung gegangen,  trotzdem  seit  der  Veröffentlichung  seines  Aufsatzes 
schon  vier  Jahre  vergangen  sind.  Dagegen  hat  die  Durchforschung 
der  Thorner  Archivalien  die  —  kaum  erforderlichen  —  weiteren 
Beweise  dafür  geliefert,  dass  der  Bischof  Lucas  Watzelrode  und 
seine  Schwestern  Barbara  (die  Mutter  von  Coppernicus)  und  Chri- 
stina (die  Gattin  des  Tilmann  von  Allen)  die  rechten  Kinder  der 
Katharina  (verwittweten  Peckaw)  aus  ihrer  zweiten  Ehe  mit  Lucas 
Watzelrode  gewesen  sind. 


Digitized  by  Google 


IL  Niklas  Koppernigk. 


Nachstehend  werden  zunächst  die  Dokumente  mitgetheilt, 
welche  Uber  Niklas  Koppernigk  in  dem  Schöppenbuche  der 
Altstadt  Thorn  enthalten  sind.  Das  wichtigste  derselben  ist  der 
bereits  im  ersten  Bande  (Thl.  I,  S.  66,  67  mitgetheilte  Erbrecess 
vom  Jahre  1464.  Der  auf  den  Vater  von  Coppernicus  bezügliche 
Abschnitt  wird  hier  wiederholt: 

»Item  dyse  noch  geschreben  hat  Niclos  koppernick  empfangen 
zum  ersten  das  hawss  yn  sente  Annagassen  do  her  ynne  wonot  vnd 
dy  Ecke  do  Walther  ynne  wonet*  mit  czwey  buden  vnd  XVIII  mr. 
czins  vor  der  Stat  vnd  yn  der  Mocker  vnd  den  weyngarten  yn  dem 
Clostirchen**  vnd  drey  morgen  wesen  yn  der  Rore  wese  vnd  XIX 
mr.  czins  czu  Conradswalde  vff  IX  hüben  vnd  I  firtel  vnd  an  Silber 
und  an  golde  vnd  an  varender  habe  das  em  genüget  vnd  lassen  fraw 
kethen  schichtenteil  qweit  vnd  ledig«. 


•  Das  Huub,  welches  in  dem  Erbrecesse  von  1464  als  »dy  Ecke  do 
Walther  ynne  wonet«  bezeichnet  wird,  ist  nicht  etwa  das  durch  die  Tradi- 
tion als  Geburtshaus  von  Coppernicus  bezeichnete  Eckhaus.  Nach  dem 
Spanndienst-Register  vom  Jahre  1449  lag  jenes  Gebäude  vielmehr  an  der 
entgegengesetzten  Ecke  der  St.  Annenstrasse ;  im  Register  wird  es  in  der 
Butter-  (damaligen  H tiner-)  Strasse  aufgeführt.  (Die  Eckhäuser  wurden  in 
jener  Zeit  bald  zu  der  einen,  bald  zu  der  andern  Strasse  gerechnet.) 

**  Als  Besitzer  des  Gartens  »yn  dem  Closterchin  der  Niclass  Kop- 
pernick höret  vnnd  etzwan  her  Lucas  Watzelrode  gehört  hat«  wird  der 
Vater  von  Coppernicus  erwähnt  in  einer  Einzeichnnng  des  Altstädtischen 
Schöppenbuches  vom  Jahre  1468. 


r 


Digitized  by  G( 


456     URKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  COPPERNICÜ8. 


Ausser  den  in  *  der  vorstehenden  Verhandlung  aufgeführten 
Grundstücken  hat  Niklas  Koppernigk  noch  ein  drittes  Haus  in 
der  Annenstrasse  besessen.  Wir  ersehen  dies  aus  einer  Ver- 
handlung des  Jahres  1474,  laut  welcher 

»Yoytke  der  olsleger  vorkoufft  hot  Stephan  Olsleger  seynem  elichen 

zone  eyn  haws  off  Sente  annengaase  czwischen  her  Niklas 

Koppernigk's  vnd  der  wittwe  haws  gelegen.« 

Eine  Gerichts- Verhandlung  aus  dem  Jahre  1480  betrifft  den 

Verkauf  eines  der  Häuser  in  der  St.  Annengasse: 

Her  Niclas  koppernigk  ist  komen  vor  gehegt  ding  vnnd  hot 
bekant  das  her  polnische  greger  dem  Korssner  vorkoufft  hot  eyn 
hawss  v ff  Sente  Annengassen  czwischen  Grawdenz  des  Botteners 
hausse  vnd  Stepfan  olslegers  hausse  gelegen,  dasselbige  haws  hot 
polnische  greger  hern  Niclas  koppernig  beczalt  vnd  vornuget  biss  vff 
LX  mrg  geringe,  dovon  die  beczalunge  sal  seyn  vff  Michaelis  nest- 
kommede  acht  ader  drey  wochen  dornach  vngeferlich  vnnd  der  be- 
czalunge eyme  frey  queit  vnnd  ledig  czusagen  denne  vor  gehegtem 
dinge  domit  ist  das  hawss  polnische  greger  derreicht  vnnd  derlanget 
czubesitzen  mit  sulchem  Rechte  alsse  es  gehalden  ist  vnnd  besessen. 
(III.  S.  12.; 

Die  Zahlung  leistete  »Greger«  binnen  Jahresfrist,  wie  ein 
dem  vorstehenden  Dokumente  später  beigefügter  Zusatz  beweist : 

Vor  gehegt  ding  ist  komen  her  Niclas  Koppernig  vnnd  bot 
bekant,  das  em  der  genante  polnische  greger  die  obgesagten  LX  marg 
geringe  beczalt  hot  czu  voller  genüge  vnd  hot  en  derhalben  frey. 
queit  vnd  los  gesaget  czu  ewigen  tagen  dorumb  nymer  anczulangen. 
Actum  feria  VI  post  dionysii  Im  etc.  LXX  primo. 

Zu  den  Häusern  in  der  St.  Annengasse  hatte  der  Vater  von 

Coppernicus  sich  bereits  in  früherer  Zeit,  im  Jahre  1 468,  ein  Haus 

an  der  Ostseite  des  Marktes  erworben.    Dies  wird  belegt  durch 

eine  Verhandlung  des  Altstädt.  Schöppenbuches  vom  Jahre  1468 

»feria  VI  post  visitationem  Mariae« : 

Vor  gehegt  ding  ist  komen  Jacob  Michaelis  vnd  hot  bekant  das 
her  verkoufft  hot  hern  Niclass  Kopp  ernick  eyn  halb  Erbe  ge- 
legen am  Ringe  erst  bey  Winters  zelig.  Der  beczalunge  seyn  sy 
wol  eyns ;  vort  so  hat  lorencz  Scholz  vff  demselben  halben  Erbe  hun- 
dert marg  geringen  geldis.  dieselbe  C  marg  sal  her  Niclas  Koppernik 
Lorenz  Scholczen  beczalen  vff  mitfast  nestkomende  etc. 


Digitized  by  Gc 


NIKLAS  KOPPERNIGK. 


457 


Laut  den  Bestimmungen  des  vorstehenden  Kaufvertrags 
sollte  Niklas  Koppernigk  die  auf  dem  Grundstücke  für  Lorenz 
Scholz  eingetragenen  100  Mark  binnen  Jahresfrist  bezahlen. 
Die  Bescheinigung  Uber  die  geleistete  Zahlung  findet  sich  zum 
Jahre  1469: 

»Vor  gehegt  ding  ist  komen  Lorencz  Scholcz  vnd  hot  bekant  da» 
her  entpfangen  hot  von  Hern  Nie  las  copernik  wegen  hundert 
marg  dy  her  em  schuldig  ist  gewezenn  czu  vollir  genüge  domit  let 
her  en  ledig  vnd  los.  Actum  feria  VI  in  vigilia  annunciationis 
niarie>. 

Ausser  dem  im  Jahre  1468  erworbenen  »halben  Erbe«  hat 

der  Vater  von  Coppernicus  noch  mindestens  ein  Grundstück  am 

Ringe  besessen.    Es  erhellt  dies  aus  einer  Verhandlung  vom 

Jahre  1459,  in  welcher  bekundet  wird,  dass 

»Gorge  Jordann  vorkouft  hot  Ludewig  Grubenn  soyn  hawss  mit. 
sampt  dem  hinderhowsse  vnde  buden  czunest  seyner  durchfart  in  der 
Schildergassen,  welches  hawss  am  Ringe  czwischen  herren  Johann 
Scherer  vnnde  Koppernigks  hewsser  am  Ringe  gelegen 
ist«.  (III.  S.  92.) 

Wann  und  wie  Niklas  Koppernigk  in  den  Besitz  dieser 
ferneren  »HewsBer  am  Ringe«  gekommen  ist,  geht  aus  den 
Grundbuch- Akten  des  Schöppenbuches  nicht  hervor. 


Den  bei  weitem  häufigsten  Anlass  zur  Erwähnung  des  Niklas 
Koppernigk  in  den  Gerichtsbüchern  geben  seine  ausgebreiteten 
Geschäfts-Beziehungen . 

In  einer  Reihe  von  Verhandlungen  erscheint  der  Vater  von 
Coppernicus  vor  Gericht  in  Vertretung  eigener  Interessen  oder 
als  Bürge  und  Vertrauens-Mann  auswärtiger  Geschäftsfreunde: 
mitunter  fungirt  er  auch  als  Sachverständiger  in  Streitfallen. 

Zum  Jahre  1470  bewahrt  das  Schöppenbuch  eine  Verhand- 
lung, in  welcher  »Niklas  Koppernig«  als  geschworner  Sach- 
verständiger in  einem  Processe  wegen  mangelhafter  Lieferung  von 
Oel  mitwirkt: 


Digitized  by  Google 


45S     l RKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  COPPERNICC8. 


»Ain  tage  Borkordi  ist  bezeben  mit  gerichte  vnd  mit  den  geswo- 
renen  mekeler  czu  her  beinrich  Kruger  vnder  dezem  gomercke  XI III 

tonnen  oles  etc  Die  berren,  die  ess  bezeben  haben:  her  Jobann 

Peekaw  Scholcz,  her  heinrich  vom  Felde,  her  caspar  grotzener  vnnd 
Niclas  Koppernig  etc.-  (II.  S.  272.) 

Zum  Jahre  1476  ist  eine  Verhandlung  eingetragen,  in 
welcher 

»Hans  Holczhwsen  von  danczke  bekent,  das  her  hans  Kreier 

vorkoufft  hot  vor  fastnacht  nestuorgangeno  seyne  anteile  an  der 
schuld ,  die  Nickel  Scbolcze  von  Wyrbitcz  statscbreyber  dyner  czu 
Crokaw  an  beyden  schuldig  ist  gewezen  vnd  noch  schuldig  ist  in  der 
geselschaft  an  den  IUI  fassen  Kopperwasser,  die  N.  Scholcze  czu  her 
N.  Koppernigk  burger  czu  Thorun  logeleget  hot,  die  dem  hans 
Holczhwsen  durch  den  genanten  Niclas  Scholcze  vor  dem  Ersamen 
Rathe  der  Stadt  Breslaw  vffgetragen  vnd  obirgeben  sint«.  (II.  S.  326.) 

In  einer  Verhandlung  des  Jahres  147S  wird  Niklas  Kopper- 
nigk von  »Peter  von  Crokaw«  als  Bevollmächtigter  eingesetzt  in 
dessen  Processe  gegen  »eynen  furmann  Andris  Spot  genant  von  Jun- 
geleslaw«.  welchen  er  beschuldigte 

»das  her  em  seyn  gut  vorfurt  hot  so  sal  Her  Niclas  Kop- 
pernig eyn  mechtiger  peters  von  Crokaw  eynen  forder  tag 
vifnehmen  mit  Andres  spot  obgenanten  vnd  peter  von  Crokaw  hat 
volmechtig  gemacht  her  Niklas  Koppernig  bey  den  sacben  czu- 
thnn  vnd  czu  lassen  volkomolicho  gleichen  her  selber  thun  vnd  lassen 
mochte,  so  her  kegenwertig  wem«. 

Im  Jahre  1480  wird  Niklas  Koppernigk  von  zwei  Geschäfts- 
freunden in  Polen,  welche  eine  Streitsache  wider  »Lorenz  Pat- 
czorek«  [gleichfalls  aus  Polen)  vor  dem  Thorner  Gerichte  an- 
hängig gemacht  hatten,  als  Bürge  für  die  entstehenden  Kosten 
eingesetzt : 

 Peter  Woijczigk  vnd  Sampson  in  der  macht  seyner  elieben 

mutter  babon  dingstellig  gemacht  Lorencz  Patczorek  vnd  haben  sich 
verborget  die  sache  bisz  czum  nyrne  denn  an  desem  gerichte  czufor- 
dern  vnd  awsezusteen  vnd  ire  bürge  sint  die  ersamen  bern  Niclas 
Koppernigk  vnd  Johann  Lysemann«.  (UI.  S.  11.) 

Eine  ähnliche  Bürgschaft  Ubernimmt  Niklas  Koppernigk  in 
demselben  Jahre  für  Balthasar  Bottener  aus  Krakau: 


Digitized  by  Google 


N1KLAS  KOITERNIGK. 


459 


Hans  Kreier  hot  zeugerichte  geladenn  Balthazar  Bottener  von 
Krokaw  vnnd  bot  en  beschuldiget  umb  etlich  ungelt,  So  hat  sich  Bal- 
tezar Bottener  mit  der  Sachen  beruffen  ken  Crocaw  hans  Kreier  ge- 
recht czu  werden  vnnd  haben  sich  von  beyden  teilen  voranemost  vnd 
vorbohrt  czu  gesteen  czu  Crokow  vff  fastnacht  nestkomende  bey  vor- 
lost der  sachen,  vnnd  der  beruff  ist  en  von  beyden  teylen  geteylet, 
vnd  her  Niclas  Koppernigk  ist  alhie  zeu  Thonin  bürge  worden 
vor  balczar  Bottener  der  Sachen  halben.  III.  S.  12.)  • 


In  Vertretung  eigener  Interessen  wird  Niklas  Koppernigk 
zum  ersten  Male  in  dem  Altstädtischen  Schöppenbuche  in  einer 
Einzeichnung  aus  dem  Jahre  1461  aufgeführt.  Sie  betrifft  ein 
einfaches  Schuld-Anerkenntniss  des  Rathmanns  Johann  Toyden- 
kuss: 

Ich  Johan  toydenkus  Bekenne  mit  meynen  rechten  erben,  das  ich 
rechter  und  redlicher  schuld  schuldig  bin  Niclas  koppernig  vnd  « 
seynen  rechten  erben  XL  vngrische  gülden  die  ich  czufollir 
gnüge  von  seynen  wegen  voll  habe  empfangen,  die  gloubo  ich  em 
vnd  seynen  erben  wol  czubeczalen  niv  nehstzukomende  vff  ostern  X 
gülden  vnd  dornoch  obir  eyn  ior  vff  ostern  XII  vngrische  gülden  vnd 
obir  dornoch  obir  das  ior  vff  Ostern  XII  vngrische  gülden  vnd  abir 
dornoch  vff  Michaelis  vff  die  letzste  gulde  VI  gülden  vngrisch  alzo  dass 
die  XL  vngrische  gülden  beczalt  vnd  vornuget  werden  vnd  das 
gloube  ich  stete  vnd  feste  czuhalden  bey  alle  meynen  guttern  farende 
adir  vnfarende  wo  die  seyn  gleich  eyme  frey  dirfolgten  pfände  vnd 
das  czewgen  Richter  vnd  Schoppen  mit  gehegtem  Dinge.  Act.  f.  VI. 
post  festum  Conceptionis  marie. 

Eine  Gerichts- Verhandluug  aus  dem  Jahre  1466  bezieht  sich 

gleichfalls  auf  eine  Schuld-Forderung  des  Niclas  Koppernigk: 

Tidemann  czirenberg  ist  komen  vor  gehegt  ding  vnd  hot  bekant 
dy  Summa  geldis  dy  em  der  Ersame  Rath  zeu  Danczke  schuldig  ist  das 


*  Aus  den  beiden  letzten  Lebens-Jahren  von  Niklas  Koppernigk  enthält 
das  Schöppenbuch  keine  Einzeichnung,  in  welcher  sein  Name  erwähnt  wird. 
Dass  sein  Tod  im  Laufe  des  Jahres  1483  erfolgte,  ist  bereits  Band  I,  Tbl.  1. 
S.  53  mitgetheilt.  Mit  Sicherheit  kann  durch  eine  Verhandlung  aus  dem 
Jahre  1485  belegt  werden,  dass  der  Vater  von  Coppernicus  schon  vor  diesem 
Jahre  gestorben  war.  Es  wird  in  dem  bez.  Jahre  »fer.  VI  post  assumpt. 
marie«  ein  Haus  verkauft  »vff  der  Schildergasse  czwischen  Schbnfaltens 
durchfart  vnde  her  Niclas  Koppernigk's,  dem  got  genode,  nach- 
gelassenen kindern  buden  gelegen«.  (III.  S.  58. j 


Digitized  by  Google 


460     URKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  COPPERNICUS. 


denen  an  en  gestorben  ist  von  Bernd  czirenberg  dem  got  gnade,  Ton 
demselben  gelde  gehöret  Niclas  koppernig  czu  XL  mr. 
geringes  geldes.  (Actum  am  nehsten  Mittwoch  vor  der  heiligen  XIm 
Ritter  tag.) 

Zwei  in  dem  Gericlitsbuche  enthaltene  Dokumente  aus  dem 

Jahre  1467  betreffen  eine  Process-Angelegenheit  des  Niklas  Kop- 

pernigk  gegen  einen  Danziger  Kaufmann  Hans  Bemmer.  Das 

erste  ist  die  Kopie  eines  Schreibens  des  Danziger  Rathes  an  den 

Rath  zu  Thorn.    Dasselbe  lautet: 

Vnsern  frundlichen  grus  mit  vermugen  alles  gutten  stet«  zuvor 
Ersame  vorsichtige  vnnd  Wolweyse  bisunder  gutte  frunde  alze 
ir  vnns  schreybbt  wy  Niclas  koppernigk  ewir  metebur- 
ger  besatzunge  getan  hot  in  etzliche  nochgelassenen  guttern  bey 
em  selbst  steende  hanns  Bemmer»  seligen  zubehorende,  welch  ir  gutter 
wir  vnns  sulden  haben  vndirwunden  gebrichens  halben  seyner  elichen 
erbnamen ,  begernde  ab  wir  ymands  von  vnns  gemechtiget  zu  euch 
senden  wolden,  nach  dem  wir  vnns  desselben  hanns  Bemmers  seliges 
nochgelaasenen  guttern  sullen  haben  vndirwunden  dy  zu  vortreten 
vnnd  zuuorand Worten  adyr  dy  vor  XL  mr.  weiden  obirgeben  etc. 
woruff  tun  wir  Evir  Ersamen  weyaheit  zuwiesen  das  dy  sache  nicht 
vnns  sunder  peter  windsteyn  vnsern  burger  ist  antretende.  Jedoch 
vermeinet  derselbe  Niclos  koppernick  vff  vnns  etezwis  haben  zu 
Sachen,  wil  her  selbist  her  komen  adir  ymands  gemechtiget  von  seyner 
wegen  zu  vnns  deshalben  senden,  wir  wolln  em  andworten  vnnd  allis 
rechtes  pflegen  noch  awsweysunge  desir  landloufögen  rechten.  Geben 
zu  danezk  am  abende  Trinitatis  Im  etc.  LXV1I.  Jore. 


Den  Ersamen  vorsichtigen  vnnd  wolweysen  Herren  Burgermeister 
vnnd  Ratmannen  der  Stadt  Thorun  vnsern  bisuodern  gutten 
frunden. 

Das  zweite  Dokument  ist  aus  demselben  Jahre,  aber  einige 
Monate  später.    Es  ist: 

Das  orteil  von  der  stat  Danezk  vnd  niclas  cöp pernick. 

Sint  der  Zeit  das  meyn  hoptmann  besatzunge  gethan  hat  vnd  sich 
selbest  vff  XL  marg  uff  den  Roth  zeu  danezke  off  hans  bemmers 
nachgelossene  gutter  dem  got  genode  dy  sich  niw  der  Roth  zeu 
danezke  vnderwunden  hot  Alze  Erbnamen  zeugezogen  haben  vnnd 
meyn  hoptman  dy  gutter  derfolget  hot  mit  allem  rechte  von  dinge 
zeu  dinge  vnnd  och  meyn  hoptman  den  Roth  von  danezke  dor  zeu 
vorbot  hat  Ab  sy  dy  gutter  weiden  vorandworten  addir  vortreten, 


Ratmanne 
Danezk. 


Digitized  by  Gc 


XIKLAS  KOPPERNJGK. 


401 


hyruff  der  Roth  von  danczke  eyn  wederbot  geschrebin  hot,  dos  sie 
dy  sache  nicht  ist  antretende,  zunder*  petir  weynsteyn,  mit  dem  ei 
sich  dorvmb  vortragen  vnnde  geeynet  haben,  So  steth  hir  meyn  hobt- 
man  vnnd  bewth  och  seyn  stark  recht  dorzcu  wy  yni  das  geteylet 
wirt  von  der  banck,  das  meyn  hobtman  besatzunge  gethon  hat  vnnd 
dy  derfolget  mit  allem  rechte  von  der  zceyt,  Ee  wen  das  petir  weyn- 
steyn dy  gutter  zcu  sich  gekoufft  hot  von  dem  Rothe  zcu  danczke, 
Ouch  stunde  hyr  petir  weynsteyn  vorgehegtem  dinge  vnnd  her  och 
gefroget  wart  durch  den  richter,  ab  her  och  dy  gutter  wolde  vorend- 
worten  adder  vortreten,  do  sprach  petir  weynsteyn,  das  her  hier 
dorurob  nicht  wer  her  komen  das  her  tedingen  wolde,  sunder  her 
fordert  dy  gutter  siecht,  ab  man  sy  ym  wolde  lossen  folgen  vnnd 
sprach  dy  gutter  weren  seyn,  Ersame  liben  hern,  alze  her  spricht, 
das  dy  gutter  seyn  weren,  So  sprechen  wyr  liben  hern  wyr  hoffen 
das  wir  dy  gutter  besatzet  haben ,  ee  wen  das  petir  weynsteyn  dy 
gutter  von  dem  Rothe  zcu  danczke  gekouft  hot,  vnde  sie  der  Roth 
von  danczke  von  meynem  hoptmann  nye  gefreyet  hat  alze  recht  ist, 
Do  sprach  och  petir  weynsteyn  liben  hern  froget  yn,  ab  her  mir  dy 
gutter  will  lossen  folgen,  do  sprach  meyn  hoptmann,  do  sal  her  vnns 
nisnicht  abefrogen,  zunder  meyn  hoptman  der  hot  yn  her  lassen  vor- 
botten,  Ab  her  wil  dy  gutter  vorandworten  adder  vortreten,  adder 
mit  vnns  rechten  wil,  do  sprach  her  das  her  nicht  dorumb  were  her- 
komen  das  her  mit  vnns  rechten  wollte ,  Ersame  liben  hern  synt  der 
Zceyt,  das  das  widerbot  ist  komen  von  dem  Rothe  von  danczke  vnnd 
sy  dy  gutter  nicht  wellen  vorendworten  vnnd  vortreten  vnnd  och 
petir  weynsteyn  hier  gestanden  hot  vor  gehegtem  dinge  vnd  her  ouch 
nicht  wil  dy  gutter  vorendworten  vnnd  vortreten,  zo  sal  sich  meyn 
hoptmann  der  guttir  vnderwinden  vnnd  sich  do  von  bezalen  seyn  vn- 
vorgolden  schult,  off  das  orteyl  teylte  der  echeppe  das  sich  koppernig 
der  gutter  magk  vndirwinden  vnd  dy  vorkouffen  sich  dorfon  beczalen 
seyn  vnuorgulden  schult.   Actum  f.  VI  post  anne. 

Ein  auf  dieselbe  Angelegenheit  bezügliches  Schreiben  des 

Thorner  an  den  Danziger  Rath  findet  sich  in  dem  städtischen 

Archive  zu  Danzig  (Schbl.  XXXVIII  Nr.  1199).  Dasselbe  lautet: 

Vnsern  frundlichen  grus  vnnd  was  wir  guttis  vormogen  stetis 
czuvor  Erssame  wolweyse  lybenn  herrn  bisnnders  gutten  frunde  Vnsers 
Ratis  Sendboten  am  nehstenn  vffer  Tagefart  zeum  Elbinge  gewezen 
babenn  vns  vnder  andern  inbrocht  vnnd  alsse  ewer  Ersamheit  vnns 
hot  geschribenn  betende  alse  von  Peter  wyndstein  ewirs  burgers  an 
den  die  gutter  vnnd  schulde  nach  von  zeligen  hans  bemmers  sint  ge- 
komen  vnd  gefallen  welche  Niclos  koppernik  vnser  burger 
mit  etlichem  machtbrieffe  gemanet  hot  etc.  wir  ewer  weysheit  eyn 
transaumpt  ader  abeschrifft  senden  sulden.  Ersame  lybenn  herren 
vmb  ewer  beger  senden  wir  desselbenn  brieffs  eyne  abeschrifft  hirynne 


462     URKUNDEN  ZUR  F  AMI  ClEN-G ESCH1C HTE  VON  COPPERNICUS. 


vors  lassen  was  wir  euch  zuwolgefallen  vnnd  frundschaflft  sullen  erzey- 
genn  thun  wir  mit  willen  gerne.  Gebenn  zcu  Tborun  Am  freytage  vor 
Inuocauit  Im  etc.  LXX11I.  Jor. 


Eine  Reihe  von  Dokumenten  endlich  bezieht  sich  auf  die 
KonkurB-Angelegenheit  des  Thorner  Kaufmanns  Berthold  Becker. 
Die  Gläubiger  desselben  —  wenigstens  die  einheimischen  und 
ein  Theil  der  auswärtigen  —  erschienen  1477  (oferia  VI.  ante 
Lucie«)  vor  Gericht  und  legten  Beschlag  auf  dessen  bewegliche 
und  unbewegliche  Güter.  Der  erste  unter  ihnen  ist  Niclas  Kop- 
pernigk:  die  ihn  betreffende  Verhandlung  theile  ich  voll- 
ständig mit: 

ber  Niklas  Koppernigk  ist  komen  vor  gehegt  ding  vnnd  bot 
besatczunge  getan  vff  Bertolds  becker  all  seyne  gutter 
nemlichen  vff  zeyn  haws  am  Ringe  dorinne  her  wonet  vnnd  vff  das 
haws  in  der  Schildergasse  vnnd  vff  das  haws  in  der  schulgassen  vnnd 
vff  das  haws  in  der  Zegelergasse  vnnd  vff  das  haws  in  der  heyligen 
geist  gasse  vnnd  vff  eyn  haws  in  der  becker  gassen  vnd  dorczu  vff 
alle  seyne  farende  habe  vnnd  Silberwerg  alze  Silberne  gortel  Orone 
Silberne  koppe  leffel  knoffel  perlen  bortchen  vff  scbussel  kannen  vnnd 
kessel  vff  all  bettecleyder  vnnd  leynene  cleyder  vff  decken  kolthenn 
vnnd  dorczu  vff  alle  seyne  farende  habe  bewegelieh  vnnd  vnbewege- 
lich  nichts  vssgeslossen  vff  IIIC  mr.  ane  X  mr.  III  ader  IV  mr.  niy 
ader  niche  allewege  czu  gutter  Rechenschafft  vnnd  ist  der  erste  be- 
setzer  vnnd  hot  es  vffgebotenn  vff  den  ersten  diugtag  alze  Recht  ist. 
Actum  f.  VI.  ante  lucie. 

An  einem  der  nächsten  Gerichtstage  erkennt  Berthold  Becker 

die  Forderung  des  Koppernigk  in  ihrem  vollen  Betrage  an  und 

setzt  sich  bestimmte  Zahlungs-Termine. 

Vor  gehegt  ding  ist  komen  Bertolt  Becker  vnnd  hot  bekant  wie 
das  he  rNiclaskop  pernick  reohtervnnd  redlicher  schult  schuldig 
ist  IIC  LXXXVII  mr.  vnnd  V  scot  vor  kopper  Semlich  seine  schult 
globt  der  genante  Bertolt  Becker  vor  sich  seyne  rechten  erben  vnnd 
erbnamen  zcu  beczalen  vff  diesse  nachgeschrebene  tennyn  vnnd  tage- 
zceit  Alse  mit  namen  Ins  erste  IIC  mr.  vff  die  nehstkomenden  Ostirn 
obir  ein  Jar  das  wirt  sein  Im  etc.  LXXIX.  Jahr  vnnd  dornoch  vff  Mi- 
chaelis nehst  dornoch  folgende  LX  mr.  vnnd  das  hinderstellige  vff 


Rathmanne 
zu  Thorun. 


XIKLAS  KOPl'ERXKJK. 


463 


Ostirn  dornoch  Im  etc.  LXXX.  Jare  vierzehn  tage  adder  drey  wochen 
alczeit  vngeuerlich  dornach ,  Douor  vorpf endet  der  genante 
Bertolt  Becker  Niclas  Koppernick  sein  erbe  an  dem 
Ringe  gelegen  do  her  Itzt  inne  wonet  frey  vnnd  vnbeswert.  Ap 
sulche  termyn  der  beczalunge  das  got  vorbiete  wie  obgeschreben  nicht 
gehalden  wurden  Alse  denn  aall  der  genannte  her  Niclas  koppernick 
sich  des  Erbis  gleich  eynem  frey  erfolgetem  Pfände  vnderwinden  das 
verkouffen  vnnd  sich  seyner  vnuorgulden  schult  doran  erholen  ane 
alle  Inspruch  vnnd  sulche  schult  all  addir  einsteyls  nynder  anders 
denn  vor  gerichte  qweit  vnnd  ledig  zcu  scheiden.  Actum  f.  VI.  ante 
dominicam  Judica. 

Auch  im  Jahre  1478  wird  Koppernigk  in  dieser  Angelegen- 
heit zweimal  erwähnt.  Am  Gerichtstage  »Sabato  post  Bonifacii« 
des  Jahres  1 478  erkennt  Berthold  Becker  die  Schulden  von  einigen 
andern  Gläubigern  »czu  danczke«  an,  jedoch  »vnschedelich 
her  Niclas  koppernigks  vorschreybunge«. 

Ferner  erscheint  »feria  VI  ante  Dominicam  Cantate«  in  der- 
selben Process-Sache  Niclas  Koppernigk  nebst  seinem  Schwager 
Tilmann  von  Allen  vor  Gericht,  um  die  Auseinandersetzung  des 
Berthold  Becker  mit  einem  seiner  auswärtigen  Gläubiger  zu  be- 
treiben : 

Schelunge  ist  gewest  czwischen  bertold  becker  an  eyine  teyle 
vnnd  Gregor  strosberg  Burger  von  possnaw  am  andern  teyle.  So 
das  Bich  vortragen  haben  durch  gutte  frunde  alze  von  Bertolt  beckera 
wegen  her  Tylman  von  allen  vnnd  her  Niclas  kopper nig  vnnd 
von  Gregor  strosbergs  wegen  etc. 

Die  letzte  Verhandlung  in  dieser  Angelegenheit,  —  soweit 
Niclas  Koppernigk  dabei  betheiligt  ist  —  habe  ich  im  Jahre 
1480  vorgefunden;  es  Uberträgt  dieser  seine  Schuld  an  Niclas 
Fredewalt: 

Vor  gehegt  dingk  ist  komen  her  Niclas  Koppernigk  vnnd  hot 
Niclas  Fredewalt  dem  Jungen  vffgetragen  vnnd  obirgeben  alle  vor- 
schrebene  schult  die  em  Bertolt  Becker  schuldig  ist  nach  laute  vnd 
Inhalt  des  scheppenbuchs  Im  LXXVII  Jor  nahe  am  ende  vorschrebene 
Nemlichen  IIC  LXXXVII  marg  vnd  V  scot  geringen  geldis  vor  aeyne 
vnuorguldene  schult  mit  allem  Rechte  vnnd  alze  sie  her  Niclas  kop- 
pernig  hot  Bertolt  beckern  derselbigen  schult  queit  gesaget  etc. 

Actum  feria  VI  in  vigilia  saneti  Johannis  baptiste. 


Digitized  by  Google 


464     URKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  COPPERNICU8. 

Zum  letzten  Male  erscheint  Niclas  Koppernigk  wegen  einer 

Schuld-Forderung  vor  Gericht  im  Jahre  1483: 

her  Niclas  koppernigk  ist  komen  vor  gehegt  ding  vnnd  hot 
mit  allem  Rechte  derfordert  vnnd  gewonen  vff  Niclas  hanemann  V 
vnde  XC  mr.  geringen  geldis  die  her  ein  schuldig  ist  nemlich  I«  vnnde 
XX  mr.  von  bargeschafft  seynis  bruders  hans  hanetnann  dem  got  ge- 
nade  vnde  her  selber  LXX  mr.  vnnd  her  Niclas  koppernigk  von  der 
bangk  geteylt  ist,  das  em  das  gerichte  behulffen  sal  seyn  czu  der  be- 
czalunge.  —  Actum  feria  VI  post  divisionem  Apostolorum. 


Im  Jahre  1482  wird  Niclas  Koppernigk  in  einer  Verhandlung 

des  Schöppenbuches  als  Schiedsmann  erwähnt: 

Eyne  volkomene  berathunge  ist  gemacht  durch  die  Ersamen  vnde 
vorsichtigen  herren  Johan  von  der  brücke  Rathman,  Mattis  Richter, 
Niclas  koppernigk  scheppen  vnde  Lyborium  Jode  burger  czu 
Thorun  Czwischen  Niclas  dem  Reichen  Korssner  an  eyme  vnde  phi- 
lippo  czan  seynem  swoger  vnde  frawen  barbaren  czanyne  am  andern 
teyle  etc.   Actum  f.  VI  post  conversionem  S.  Pauli. 

Dreimal  geschieht  noch  ausserdem  des  Niclas  Koppernigk 
Erwähnung  in  den  Gerichtsbüchern,  aber  nicht  in  seinen  eigenen 
Angelegenheiten,  sondern  als  »Vormund«  von  Frauen,  die  nach 
Bestimmung  des  Kulmischen  Rechtes  nur  in  Begleitung  eines  dem 
Gerichten  bekannten  Mannes  Akte  freiwilliger  Gerichtsbarkeit 
vornehmen  konnten. 

Das  erstemal  erscheint  Niclas  Koppernigk  vor  Gericht  in 

Angelegenheiten  der  »Fraw  Elizabet  henrich  voykers  nachgelassene 

hawsfraw«;  sodann  im  Jahre  1474  als  Vormund  der  »fraw  bar- 

bara  tepperynne«  ;  und  endlich  im  Jahre  1478  als  Beistand  der 

»fraw  katharine  Thomas  Zeypnitz  eliche  hawsfraw«,  welche  in 

Abwesenheit  ihres  Mannes 

»ist  komen  vor  gehegt  ding  vnd  hot  durch  eren  vormundt  her 
Niclas  koppernigk  sich  czoges  geexogen  czu  gesworne  Richter 
das  ir  elicher  man  besatzunge  getan  hat  vff  George  watzelrode 
gutter  die  em  ansterblich  sint  nach  tode  seyner  Mutter  etc.  Actum  f. 
VI.  post  Barnabe. 


Digitized  by  Gc 


NIKLAS  KOPPEKXIOK. 


Ausser  den  Schöppenbttchern  erwähnen  noch  zwei  andere 
Thorner  Mannskripte  den  Namen  von  Niklas  Eoppernigk.  Das 
eine  ist  ein  Heft,  in  welches  Marens  König*  als  »Scholz  der 
Altstadt  Thorn«  sorgfältige  Aufzeichnungen  Uber  richterliche  Ge- 
schäfte eingetragen  hat,  die  er  ohne  Zuziehung  der  Schöffen  er- 
ledigt hatte.   Dort  findet  sich  nun  (Bl.  10°)  der  Vermerk: 

»Hans  Wochas  von  Danczik  hot  besaezunge  geton  vnder  her  Niclos 
Koppe rnik  vff  eczlich  gelt,  das  Coppernik  bey  sieb  bat  bans 

paske  von  Crocaw  czu  beborende  uff  21  ungerische.  gülden. 

Actum  am  tage  francisci  1466«. 

Ganz  unwesentlich  sind  die  Vermerke,  welche  sich  in  zwei 
Kechnungs-Büchern  vorgefunden  haben.  Der  eine  (in  der  Raths- 
keller-Rechnung vom  Jahre  1469)  lautet: 
»Coppernik  hot  2  leste  Danczker  bir«. 

Die  zweite  Einzeichnung  findet  sich  in  der  Weinkeller-Rech- 
nung von  1473: 

»Item  empfangen  von  h.  N.  Koppern i k  Vs  marc  vor  2  halbe  Kuffin 
ungar.  Win«. 


Auch  in  Krakauer  Dokumenten  wird  Niklas  Koppernigk 
einigemal  erwähnt.    Zuerst  findet  sich  sein  Name  zum  Jahre  147u 


*  Der  Name  des  Thorner  Bürgermeisters  Marcus  König  ist  durch  Gust. 
Freytag's  Dichtung  den  weitesten  Kreisen  bekannt  geworden.  Iui  ersten 
Bande  Thl.  I,  S.  62  ist  jedoch  bereits  hervorgehoben,  dass  der  Dichter  nur 
deu  Namen  den  Thorner  Chronisten  entlehnt  hat.  Der  Marcus  Köuig  der 
Geschichte  lebte  mehr  denn  zwei  Menschenalter  vor  dem  letzten  Uochuieister 
Albrocht  von  Brandenburg  und  war  kein  Freund,  sondern  ein  erbitterter 
Gegner  des  Ordens.  Den  a.  a.  0.  luitgetheilten  Notizen  ist  hier  noch  auzu- 
fUgen,  dass  Marcus  König  der  Nachfolger  des  Grossvaters  von  Coppernicus 
Lucas  Watzelrode  als  Schöppenmeister  der  Altstadt  1463)  und  der  Nach- 
folger seines  Oheims  Tilmann  von  Allen  als  regierender  Bürgermeister  von 
Tliorn  1474;  gewesen  ist.  Marcus  Kimig  leitete  liingore  Zeit  mehrere 
städtische  Verwaltungen:  deshalb  sind  uoch  viele  Aufzeichnungen  von  seiner 
Hand  im  städtischen  Archive  erhalten. 


Digitized  by  Google 


466    URKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  COPPERNICUS. 

in  dem  »Uber  testamentorum«  etc.  (die  Jahre  1427 — 1622  enthaltend 
Nr.  V-ioe)-    Seite  96  steht  daseibst  das  »Testamentum  margarethe 

myotkyn  conditum  in  praesentia  domini  pauli  newburgir 

anno  70«.  Es  beginnt  mit  der  Aufzählung  der  Passiva:  »primo 
recognovit  quia  tenetur  infrascriptis  hominibus«.  Diesen  Worten 
folgen  die  Namen  von  mehr  als  zwanzig  Gläubigern;  darunter 
befindet  sich  als  letzter:  »Niclas  koppirnick  von  ThornXII 
gülden«.  —  Diese  Schuld  der  Miotka  wird  an  Niclas  Koppernigk 
bezahlt  durch  eine  gewisse  Katharina  Kuczkynn.  Das  Anerkennt- 
niss  der  geleisteten  Zahlung  findet  sich  in  dem  zweiten  Bande 
der  Krakauer  Acta  consularia  {A.  2,  1450— 1485): 

ff.  II  post  oculi.  Niclos  koppernik  de  Thorn  recognovit, 
quod  katharina  kuczkynn  Solvit  sibi  XX  florenos  ungaricos  pro  mar- 
garetha  myotky  defuncti  (sie)  quae  sibi  tenebatur,  de  quibus  eam  pro- 
nuutiat  Hberam  et  quittat  in  evum. 

Ausser  diesen  beiden  Stellen  ist  mir  in  den  Krakauer  Ma- 
nuskripten der  Name  des  Niklas  Koppernigk  nur  noch  einmal 
aufgestossen.  Ich  fand  ihn  nämlich  noch  erwähnt  in  demselben 
Bnche  zum  Jahre  1476.    Das  betreifende  Document  lautet: 

Actum  f.  f.  VI  post  Reininiscere.  Michel  fischer  hat  gelobet  alhir 
vor  vns  nedirczulegen  vnd  czu  beczaln  niclos  koppirnick  XVIII 
vngar.  gülden  schult,  dy  her  schuldig  ist  niclos  Reich  korssner  czu 
Thorn,  vnd  niclos  koppirnik  hat  gelobet  im  awsezurichten  vor  ge- 
hegtir  bang  czu  thorn  von  demselben  Reich  korssner  eyn  quittam 
ouff  phinsten  sol  das  gelegit  werden;  vnd  zo  michil  sulchen  queit- 
brieff  haben  wirt,  so  sal  her  martin  Beize  von  niclas  koppernicks 
wegen  sulche  XVIII  gülden  entphangen,  vnd  michil  sal  fort  an  sulch 
gelt  gutten  friden  haben,  darumc  yn  niclos  koppernick  hat  ge- 
lobet czu  vortreten  vnd  schadelos  czu  halten. 

Eine  dritte  aus  Krakauer  Manuskripten  entnommene  Ur- 
kunde Uber  Niklas  Koppernigk  ist  von  Polkowski  (Zywot  Mik. 
Kopernika  p.  65;  veröffentlicht  und  bereits  im  ersten  Bande  Thl.  1, 
S.  52  vollständig  abgedruckt  worden. 


Digitized  by  Google 


ANHANG. 


467 


Die  beiden  im  Dan  zig  er  Archive  aufgefundenen  Doku- 
mente Uber  Niklas  Koppernigk  finden  sich  Bd.  I,  Tbl.  1,  S.  49 
und  50  abgedruckt. 


Anhang. 

I.  Den  vorstehend  abgedruckten  Urkunden,  welche  Uber  die 
Familien-  und  Vermögens-Verhältnisse  des  Vaters  von  Copperni- 
cus  Auskunft  geben,  ist  noch  eine  Urkunde  anzureihen,  welche 
Uber  seine  und  seiner  Familie  Aufnahme  in  den  dritten  Orden 
des  heil.  Dominicas  von  dem  »Prinvincialis  Poloniae  ordinis  prae- 
dicatorum«  im  Jahre  1469  zu  Krakau  ausgestellt  ist.* 


*  Die  Urkunde  Uber  die  Aufnahme  des  Niklas  Koppernigk  als 
»f rater  tertiarius«  in  den  Dominikaner-Orden  ist  zuerst  indem  »Pamie> 
nik  Warszawski«  (1819  S.  372)  veröffentlicht  worden.  Danach  ist  der  Ab- 
druck von  R***  in  den  «Beitrügen  zur  Beantwortung  der  Frage  nach  der 
Nationalität  von  Copernicus«  S.  124  und  im  »Spicilegium  Copernicanum*  von 
Hipler  erfolgt.  Die  Original-Urkunde  war  früher  im  Besitze  der  Warschauer 
Gesellschaft  der  Freunde  der  Wissenschaften ,  {befindet  sich  zur  Zeit  wahr- 
scheinlich in  St.  Petersburg. 

Der  gegenwärtige  Abdruck  ist  nicht  wegen  der  Wichtigkeit  des  Doku- 
mentes erfolgt,  sondern  weil  von  polnischer  Seite  (R'**  Beiträge  u.  s.  w. 
S.  124)  dem  Verf.  daraus  ein  Vorwurf  gemacht  ist,  dass  er  in  früheren 
Schriften  dasselbe  nicht  mitgetheilt  hat.  Auch  dieses  Aktenstück  ist  näm- 
lich in  tendenziöser  Weise  benutzt  worden.  Einer  der  neuern  polnischen 
Biographen  von  Coppernicus,  der  massvolle  Szulc  (Zycie  Mikol.  Kopernika 
S.  2.'»:  erblickte  darin  einen  Akt  patriotischer  Gesinnung,  dass  der  Vater 
von  Coppernicus  sich  in  Krakau ,  und  nicht  von  dein  Prior  der  Thorner 
Dominikaner,  jene  Urkunde  ausstellen  Hess,  weil  die  letzteren  auf  der  Seite 
des  Ordens  gesunden  hätten !  Szulc  stellt  dabei  die  Conjunctur  auf,  es  habe 
•der  patriotische  Niclas  Kopernik  mit  Frau  und  Kind  die  mühsame  Reise 
nach  Krakau  unternommen,  um  persönlich  sich  jenes  Attestat  zu  holen«  — 
eine  Konjektur,  welche  sogar  der  fanatische  Verfasser  der  Beiträge  R*** 
(S.  125)  »weit  hergeholt  und  geradezu  lächerlich«  zu  nennen  sich  nicht 
scheut ! 

30* 


Digitized  by  Google 


468     URKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  COPPERNICU8. 


Dieselbe  lautet: 

Provido  NicolaoKopernik*  civi Thorunensi  et  devotae  Barbarae 
consorti  ipaius,  cum  liberis  eorum,  Culmenais  dioecesia  fratcr  Jacobus 
de  Bidgostia  (Zareba;,  Provincialis  Poloniae  ordinis  praedicatorum, 
aalutem  in  Domino  Jesu  et  apiritualem  consolationem !  Exigente 
veatrae  devotionia  affectu,  quem  ad  noatrum  geritia  ordinem,  vobia 
oranium  miasarum,  oratiönum,  praedicationum,  jejuniorum,  vigiliarum, 
abatinentiarum,  diaciplinarum ,  atudiorum,  laborum  ceterorumque  bo- 
norum operum,  quae  dominus  noater  Jesus  Christus  propter  fratres 
et  aororea  provinciae  nostrae  fieri  dederit,  univeraorum  participationem 
tenore  praeaentium  in  vita  paritcr  et  in  morte  concedo  specialem,  ut 
multiplici  auffragiorum  praeaidio  hic  augmentum  gratiae  et  in  futuro 
mereamini  praemiuro  vitae  aetcrnae  beatifice  adipiaci.  Volena  insuper 
ex  speciali  gratia  et  dono  singulari,  ut,  cum  obitua  veater,  quem  Deus 
felicem  faciat,  noatro  in  provinciali  Capitulo  fuerit  nunciatua,  pro 
vobis,  sicut  pro  ceteris  nostri  ordinia  defunctia  fratribua  fieri  consuevit, 
oratiönum  auffragia  devotiua  peragantur.  In  quorum  teatimonium  ai- 
gillum  officii  mei  proviucialatua  praesentibus  duxi  appendendum. 
Datum  in  conventu  Cracovienai  decima  die  Mensis  Martii.  Anno  Do- 
miui  Milleaimo  quadringenteaimo  8exageaimo  nono. 


II.  Als  Portrait  des  Vaters  von  Coppernicus  wird  ein  Bild 
ausgegeben,  welches  im  Jahre  1614  der  Universitäts-Bibliothek 
zu  Krakau  von  dem  mehrfach  erwähnten  Professor  Joh.  Broscius 
überwiesen  worden  ist.  Derselbe  hatte  das  Bild  auf  der  Ent- 
deckungs-Reise, welche  er  nach  Preussen  unternommen,  um  Cop- 
pernicanische  Reliquien  aufzusuchen,  zu  Thorn  aufgefunden  und 
eine  Kopie  davon,  fertigen  lassen.  Bei  wem  Broscius  das  Bild 
dort  gefunden,  darüber  hat  er  nichts  hinterlassen.  In  Thorn 
selbst  hat  sich  auch  nicht  die  geringste  Ueberlieferung  über  Cop- 
pernicanischc  Familien-Bilder  erhalten.    Leicht  möglich  ist  es 


*  Der  mehrgenannte  Verfaaaer  der  »Beiträge«  etc.  R***  macht  bei 
seinem  Abdrucke  die  Anmerkung,  er  wolle  sich  nicht  verbürgen,  dass  die 
Schreibart  »Kopernik«  die  des  Originals  sei ;  das  letztere  ist  nämlich ,  wie 
in  der  voratehenden  Anmerkung  mitgetheilt  ist,  verschollen. 


Digitized  by  Google 


ANHANG. 


469 


wohl,  dass  es  dem  gläubig  vertrauenden  Broscius  mit  dem 
Bilde  von  Niklas  Koppernigk  ähnlich  ergangen  ist,  wie  mit 
den  vermeintlichen  Gedichten  von  Coppernicus  'vergl.  oben 
S.  265  ff.  und  I,  2,  S.  372  ff.) ;  er  fand  —  weil  er  eben  finden 
wollte ! 

Trotz  aller  schwerwiegenden  Bedenken,  welche  gegen  die 
Echtheit  des  Bildes  von  Niklas  Koppernigk  erhoben  werden 
können,  darf  hier  eine  Besprechung  nicht  unterlassen  werden. 
Das  Bild  ist  nämlich  in  weiteren  Kreisen  durch  die  schöne  photo- 
lithographische Kopie  bekannt  geworden,  welche  in  dem  1873  von 
der  Gesellschaft  der  Freunde  der  Wissenschaften  zu  Posen  ver- 
öffentlichten Säkular-Fest-Album  publicirt  wurde.  (Die  erste  Nach- 
bildung des  Portraits  findet  sich  im  1.  Bande  des  »Pamietnik 
Krakowskio  vom  Jahre  1830.)  Eine  eingehende  Besprechung  hat 
Hipler  im  Spicilegiura  Copern.  (S.  301  ff.)  gegeben. 

Das  Bild  zeigt  einen  Mann  in  mittleren  Lebensjahren;  er 
kniet,  mit  gefalteten  Händen  betend.  Das  unbedeckte  Haupt 
trägt  langes  volles  Haar.  Mancherlei  Anderes,  namentlich  der 
Schnitt  des  Schnurrbartes  zeigt  unverkennbar  einen  polnischen 
Typus ;  das  lange  mit  reichem  Pelzwerk  verbrämte  Gewand  durfte 
auch  kaum  an  einen  Thorner  Handelsherrn  jener  Zeit  erinnern.  Den 
Hintergrund  bildet  eine  mit  tempelartigen  Gebäuden  geschmückte 
Berg-Landschaft,  aus  welcher  die  gekrönte  Himmels-Königin  her- 
vortritt, mit  der  Linken  das  Jesus-Kind  haltend,  die  Rechte  zum 
Segen  erhebend. 

In  der  Mitte  des  obern  Kahmens  findet  sich  in  kunstlosen 
lateinischen  Charakteren)  die  Aufschrift:  »nicolaus  copernicus 

PATER  NICOLAI  COPERNICI  ASTROLOGIAE  VNIU8  MIRACULI  NATI  1473 

Vi.  pebruariio.  Am  Fuss-Ende  des  Bildes  ist  in  sehr  wenig  ge- 
fälligen deutschen  Lettern  die  Unterschrift  gezeichnet:  „35 e* 
§ctcn  Eoctor  ftieolae  Sopperntcf,  Xt)umf)er  tinb  flftro« 
nirny,  jur  grauenburg  Seine*  jetigen  SöaterS  Slud)  9*i» 
eolau*  (Soppetnitf  genant,  feine  geftalt". 


Digitized  by  Google 


470     URKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  COPPERNICUS. 

Unter  der  letztern  Schrift  stehen  noch  die  Worte :  »Johannes 
broscius  curzeloviens(ls)  depingi  curavit  torunii  atq(ue)  hic 
reposuit«. 

Die  vorstehend  aufgeführten  Inschriften  sind  dem  Bilde 
sicherlich  erst  später  eingefügt;  einen  recht  späten  Ursprang  verräth 
die  erste  Inschrift  (am  obern  Bande)  schon  durch  die  dem  Niklas 
Koppernigk  beigelegte  latinisirte  Namensform  »Copernicus«,  welche 
ausser  dem  grossen  Träger  derselben  kein  Mitglied  der  Familie 
gebraucht  hat;  selbst  sein  Bruder  Andreas  hat  in  seinen  lateini- 
schen Brief-Unterschriften  die  alte  Schreibung  des  Familien- 
Namens  »Coppernigk«  beibehalten. 

In  gleicher  Weise  sind  unzweifelhaft  die  Wappen,  welche 
sich  in  den  Ecken  des  Bildes  finden,  erst  später  eingezeichnet. 
Deshalb  haben  Hipler,  K?trzyuski  u.  A.  eine  vergebliche  Mühe 
aufgewandt,  da  sie  die  Wappen  zu  deuten  und  mit  dem  auf 
dem  Bilde  angeblich  Dargestellten  in  Verbindung  zu  bringen 
suchten. 

Keines  der  vier  Wappen  hat  zu  Niklas  Koppernigk  eine 
unmittelbare  Beziehung;  seine  Familie  gehörte  überhaupt  nicht  zu 
den  wappenberechtigten  Geschlechtern.  Er  selbst  gebrauchte 
eine  Hausmarke  (vgl.  Bd.  I,  Thl.  1,  S.  48):  Nicolaus  Cop- 
pernicus  hatte  sich  zur  Siegel-Gemme  den  Apollo  mit  der  Lyra 
gewählt  (I,  2,  S.  378);  sein  Bruder  Andreas  siegelte  mit  einem 
Wappenschilde,  welches  er  an  das  Wappen  der  Familie  seines 
Oheims  von  Allen  anlehnte. 

Drei  der  auf  dem  Krakauer  Bilde  eingemalten  Wappen  ge- 
hören Thorner  Geschlechtern  an;  das  Wappen  links  oben  zeigt 
das  Wappen  der  Watzelrode,  dem  seine  Gattin  entstammt  war 
(im  obern  Felde  einen  nach  rechts  gewandten  Adlerkopf,  im 
untern  Felde  zwei  Reiterbeine  mit  Beinschienen,  Stiefeln  und 
Sporen  bedeckt).  Rechts  oben  ist  das  Wappen  des  Thorner  Ge- 
schlechtes Rüdiger,  (der  von  einem  Schwerte  durchbohrte 
schwarze  BUffelkopf,  dessen  Nase  von  einem  Ringe  durchzogen 


Digitized  by  Google 


ANHANG. 


471 


ist}.  Das  dritte  Wappen,  links  unten,  hat  im  dunkeln  Felde 
links  drei  Arme  mit  geballten  Händen,  rechts  im  hellen  Felde 
drei  übereinander  stehende  Rosen;  es  gehört  dem  Thorner  Ge- 
schlechte Rodde  (Rothe),  das  mit  den  Watzelrodes  vielfach 
verschwägert  war.  Das  vierte  der  Wappen,  welches  rechts  unten 
steht,  hat  sich  bis  jetzt  einer  Deutung  auf  Thorner  Familien 
entzogen  ;es  zeigt  ein  helles  einfaches  Schwert  mit  einem  Kreuz- 
Griff  auf  einem  schräge  rechts  gehenden  dunkeln  Quer-Balken.) 


III.  Andreas  Koppernigk. 


Andreas  Koppernigk,  der  Bruder  von  Coppernicus,  war 
bald  nach  seiner  Rückkehr  aus  Italien  von  der  schweren  Krankheit 
befallen,  Uber  welche  im  ersten  Bande  Tbl.  2,  S.  21  ff.  berichtet 
ist.  Um  bei  den  Aerzten  des  Sudens  Heilung  zu  suchen,  erbat 
und  erhielt  er  im  Jahre  1508  die  Erlaubnis»,  sich  von  der  Ka- 
thedrale entfernen  zu  dürfen.  Näheres  ergaben  die  Frauenburger 
Akten  nicht.  Man  wusste  nicht  einmal  anzugeben,  woselbst  er 
sich  während  der  nächsten  Wer  Jahre  aufgehalten  hätte.  * 

Durch  fünf  eigenhändige  Briefe  (aus  den  Jahren  1510—1512), 
welche  vor  kurzem  in  dem  Thorner  Archive  aufgefunden  sind, 
erfahren  wir,  dass  Andreas  Koppernigk  damals  seinen  Aufenthalt 
zu  Rom  genommen  hatte.  Seine  Krankheit  muss  dort  milder 
aufgetreten  sein;  er  Ubernahm  sogar  im  Interesse  seiner  Vater- 
stadt die  Führung  eines  Processes  bei  der  Kurie  gegen  den 
Bischof  von  Plock. 


*  Andreas  Koppernigk  erhielt  den  erbetenen  Urlaub  auf  ein  Jahr  be- 
reits im  Januar  1508.  Derselbe  ward  ihm  in  der  Kapitel-Sitzung  von» 
19.  August  nochmals  zugesichert;  dagegen  wurde  seine  Bitte,  ihn  in  dem 
vollen  Genüsse  der  Einkünfte  seines  Kanonikats  zu  belassen,  abgeschlagen. 

Ob  seinem  Ansuchen  später  nachgegeben  ist,  wissen  wir  nicht;  ebenso- 
wenig enthalten  die  Kapitel-Akten  eine  Andeutung  Uber  die  Verlängerung 
seines  Urlaubs.  Derselbe  wird  ihm  wohl  stillschweigend  zugestanden  sein, 
da  man  die  Gefahr  der  Ansteckung  so  sehr  fürchtete. 


Digitized  by  Google 


ANDREAS  KOPPERNIGK. 


473 


Von  der  Korrespondenz  des  Andreas  Koppernigk  mit  seinen 
Vollmachtgebern  haben  sich  Tier  Briefe  ans  dem  Jahre  1510  und 
einer  aus  dem  Jahre  1512  erhalten;  der  letztere,  in  welchem  er 
sein  Mandat  zurllckgiebt,  ist  datirt  Rom  14.  Mai  1512. 

Die  Namens- Unterschrift  ist  in  sämmtlichen  Briefen  dieselbe ; 
sie  lautet  »Andreas  Coppernigk«.  Wir  erhalten  hier  also  von 
einem  zweiten  Gliede  der  Familie  den  Nachweis,  dass,  um  die 
Herleitung  von  dem  deutschen  Stammworte  (»Kopper«)  und  die 
scharfe  Accentuirung  der  ersten  Silbe  anzudeuten,  die  Ver- 
doppelung des  »p«  festgehalten  worden  ist.  Ein  ferneres  Interesse 
gewähren  uns  die^Briefe  durch  das  angehängte  Siegel.  Dieses 
zeigt  unter  den  Initialen  »A.  K.«*  den  von  zwei  Blattzweigen 
gehaltenen  Wappenschild ;  das  Wappen  selbst  ist  in  seiner  Grund- 
form dem  der  Familie  Allen  entlehnt.**  Letzteres  ist  sehr  ein- 
fach; es  enthält  nur  zwei  unter  einem  rechten  Winkel  geneigte 
Balken,  welche  in  der  Mitte  des  Wappenschildes  zusammen- 
treffen. Andreas  Koppernigk  hat  dem  Wappen  seines  Oheims 
noch  drei  fUnfblätterige  Kosen  beigefügt. 

Die  Briefe  des  Andreas  Koppernigk  sind  in  dem  4.  Hefte 


*  Andreas  Koppernigk  hat  in  allen  Briefen  seinen  Namen  mit  der  Ini- 
tiale «C«  geschrieben,  während  das  Verschluss-Siegel ,  welches  auf  einigen 
Briefen  ganz  deutlich  erhalten  ist,  die  Gutturale  »K«  aufweist  —  ein  nener 
Beleg  dafür,  dass  die  Orthographie  der  Eigennamen  damals  mit  grosser 
Gleichgültigkeit  behandelt  wurde. 

*•  Es  ist  wiederholt  hervorgehoben  worden,  dass  Niklas  Koppernigk 
der  Vater  von  Coppernicus  kein  Wappen  geführt,  sondorn  sich  an  einer 
Kaufmanns-Marke  hat  genügen  lassen.  Vgl.  oben  S.  470  und  Band  I,  Thl.  1, 
8-  48;  dort  ist  gleichfalls  mitgetheilt,  dass  Nicolaus  Coppernicus  sich  für 
daa  Verseht uss-Siegcl  den  Gott  Apollo  gewählt  hat.  Diese  Wahl  ist  leicht 
erklärlich.  Dagegen  ist  nicht  recht  ersichtlich,  weshalb  Andreas  sich  bei 
der  Wahl  seines  Siegels  an  das  Wappen  seines  Oheims  Tilman  von  Allen 
angelehnt  und  nicht  das  Familien- Wappen  der  Mutter  bez.  seines  rechten 
Oheims,  des  Bischofs  Lucas  Watzelrode,  zu  Grunde  gelegt  hat.  Vielleicht 
haben  dieselben  Gründe  dabei  mitgewirkt,  welche  letzteren  bestimmten, 
seinem  Vaters-Namen  noch  den  der  Familie  von  Allen  beizufügen.  Vgl. 
Bd.  I,  Thl.  I,  8.  74. 


Digitized  by  Google 


474     URKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  COPPERNICUS. 

der  Mittheilungen  des  Copp.  Vereins  (S.  56—98)  von  Bender 
vollständig  abgedruckt.  Nachstehend  sollen  nur  einige  Stellen 
auszUglich  mitgetheilt  werden,  welche  ein  allgemeineres  Interesse 
beanspruchen  können. 

Der  Gang  des  Processes  war,  wie  stets  bei  der  Kurie,  ein 
schleppender;  daher  ist  die  Bitte  um  Geldsendung  eine  stets 
wiederkehrende,  »damit  nicht  durch  den  Mangel  an  Geld  Recht 
und  Gerechtigkeit  unterdrückt  werde«  (»ne  pecuniarum  defectus 
iustitiam  opprimat«).  —  Wir  erfahren  ferner,  dass  die  Process- 
Gebuhren  nach  der  Zahl  der  Akten-Blätter  —  für  je  100  Blätter 
sieben  Dukaten  —  berechnet  wurden:  »Mihi  pecuniis  opus  est«.  — 
schreibt  Andreas  Koppernigk  am  26.  Oktbr.  1510  —  »Nam  de 
quinquaginta  Ulis  ducatis  parum  mihi  vel  prope  nihil  superest, 
vix  ut  notario  causae  pro  registro  solvatur.  Sunt  pro  parte 
nostra  folia  registri  mille  ducenti  —  centum  folia  pro  Septem  du- 
catis auri  sc.  —  pront  latius  in  computo  apparebit«.* 

Für  die  Lebens-Verhältnisse  von  Andreas  Koppernigk  gewährt 
nur  der  letzte  Brief,  d.  v.  14.  Mai  1512,  einigen  Anhalt.  Wir 
ersehen  aus  demselben,  dass  seine  Krankheit  damals  wieder 
einen  schlimmeren  Charakter  angenommen ,  und  Andreas  Kopper- 
nigk in  Folge  dessen  beschlossen  hatte ,  seinen  bis  jetzt  erfolg- 
losen Aufenthalt  in  Italien  aufzügeben ;  er  beabsichtigte  im  Früh- 
jahre mit  einem  Thorner  Landsmann,  Lucas  Krüger,  in  die 
Heimat  zurückzukehren.  Allein  der  plötzliche  Tod  seines  Oheims 
Hess  ihn  die  Rückreise  wieder  aufschieben  ** 


*  Von  Interesse  ist  nach  jener  Richtung  für  das  damalige  Gerichts- 
wesen noch  eine  andere  Stelle  (aus  dem  Briefe  vom  12.  Oktober  1510):  »Re- 
manserant  mihi  de  50  Ulis  ducatis  16,  quos  iam  fere  exposui;  quanto 
magis  aliqua  causa  diffinitioni  approximat,  tanto  maiorem  ei 
diligentiam  et  pecuniam  exigit«. 

**  »Quod  rarius  ad  dominationes  vestra  smeas  dederim  litteras«  —  schreibt 
Andreas  Koppernigk  d.  d.  14.  Mai  1512  an  den  Thorner  Rath  —  »aegritudo, 
qua  correptus  decumbebain,  causa  fuit  literarum  roearum  raritatis  et  vestrae 
causae  dilationis.   Nunc  etiam  cumulo  tribulationis  meae  mors  Reverendis- 


Digitized  by  Google 


ANDREAS  KOPPERNIGK . 


475 


Wann  Andreas  Koppernigk  nach  Preussen  zurückgekommen 
ist,  erhellt  aus  der  Korrespondenz  nicht;  aus  seinem  letzten 
Briefe  und  dem  mit  demselben  gleichzeitig  abgesandten  Schreiben 
seines  Nachfolgers  Matthaeus  Lamprecht  ersehen  wir  nur,  dass 
er  die  Weiterfuhrung  des  Processes  damals  definitiv  aufgegeben 
hatte.* 

Durch  die  Ermländischen  Kapitels-Akten  erfahren  wir,  dass 
Andreas  Koppernigk  im  Herbste  1512  am  Sitze  des  Domstifts 
anwesend  war:  am  4.  September  wurde  der  Beschluss  gefasst, 
jede  kollegialische  Gemeinschaft  mit  dem  Kranken  aufzuheben, 
weil  man  die  Gefahr  der  Ansteckung  fürchtete.  Trotzdem  ver- 
liess  derselbe  Frauenburg  nicht ;  ja  er  ist  sogar  noch  zweimal  in 
einer  Kapitel-Sitzung  erschienen,  im  September  1512  und  im 
April  1513.  Sein  Tod  erfolgte  erst  zwischen  1516  und  1519 
(vielleicht  in  Rom)." 


simi  avanculi  mei  accessit,  de  cuius  obitu  usque  adeo  afficior,  ut  vitam 
deinceps  ducere  taedeat.    Verum  cum  in  humanis  nihil  sit  firmum,  nihil 

stabile,  aequo  animo  ferenda  sunt  Nisi  haec  vestra  causa  esaet  ac 

inopinata  mors  domini  mei  Warmiensis  intervenisset ,  patriam  repetiissem 
cum  praesentium  latore  Luca  Cruger,  qui  meam  operam  in  vestra  causa 
vidit«  

*  »Si  haec  causa*  —  schreibt  Andreas  Koppernigk  —  »ante  proximas 
ferias  seu  vacantias  non  decidetur,  relinquam  porrius  pro  hac  causa  defen- 
denda  dominos  Mathias  Lambricht,  olim  Thesaurium  in  Castro  Marienburg, 
et  nonnullos  alios,  quibus  et  residuum,  quod  apud  me  est  pecuniae,  relin- 
quam et  me  penitus  negotiis  absolvam  et  abdicabo  deo  amplius  militando 
et  serviendo«. 

**  Die  Dokumente,  aus  denen  wir  über  die  letzten  Lebens-Jahre  von 
Andreas  Koppernigk  einige  Auskunft  erhalten,  sind  im  ersten  Bande  Thl.  2, 
S.  27  ff.  mitgetheilt. 


Digitized  by  Google 


IV,  Der  Oheim  Lucas  Watzelrode. 


Ueber  das  Leben  und  die  Wirksamkeit  des  Bischofs  Lucas 
Watzel  rode  besitzen  wir  eine  grosse  Zahl  archivalischer  Zeugnisse. 
Die  wichtigsten  Urkunden,  soweit  sie  für  die  Biographie  von  Coppernicus 
Interesse  haben,  sind  bereits  im  ersten  Bande  mitgetheilt  worden.  In 
dem  vorliegenden  zweiten  Bande  finden  sich  gleichfalls  in  den  Ab- 
schnitten ,  welche  von  dem  Grossvater  Lucas  Watzelrode  handeln,  einige 
Notizen,  welche  für  die  Jugendzeit  seines  gleichnamigen  Sohnes  nicht 
unwichtig  sind. 

Ein  weiteres  Material  hier  beizubringen  scheint  ungehörig ;  dagegen 
dürfte  es  wohl  gestattet  sein ,  nach  dem  Vorgange  Hiplers  im  »Spicile- 
gium  Copernicannm«  (S.  316 — 319)  den  Bericht  mitzutheilen,  welchen 
sein  Kanzler  Paul  Densterwald  über  die  letzten  Lebenstage  des  Bischofs 
Lucas  niedergeschrieben  hat.  *  Von  Wichtigkeit  zur  richtigen  Würdigung 
der  Schwierigkeiten,  welche  Coppernicus  bei  dem  täglichen  Umgange 
mit  dem  Oheime  zu  überwinden  hatte,  ist  namentlich  die  Charakteristik, 
welche  Densterwald  am  Schlüsse  seines  Berichtes  von  dem  Bischöfe  Lucas 
entwirft. 


*  Der  Bericht  von  Deusterwald  findet  sich  handschriftlich  im  bischöf- 
lichen Archive  zu  Frauenburg  und  ist  von  Hipler  a.  a.  0.  zuerst  veröffent- 
licht worden. 


Digitized  by  Google 


DER  OHEIM  LUCAS  WATZELBODE. 


477 


Paulus  Deusterwald: 

De  obitu  domiui  Lucae  Watzelrode  Episcopi  Warmiensis. 

—  .  > 

Anno  M°  CCCCCXII  decima  quinta  Jannarii  exivit  Reveren- 
dissimus  dominus  Lucas  Episcopus  WarinienBis  arcem  Heils- 
berg  versus  Cracoviam  ad  nuptias  Serenissimi  principis  domini 
Sigismundi  Regis  Poloniae,  quae  fuerunt  die  dominica  octava 
Februarii,  magno  quidem  splendore  et  munificentissimis  impensis 
celebratae,  quibus  peractis  habita  est  ibidem  generalis  conventio. 
Fuit  hic  transitus  ad  nuptias  in  principio  suo  iucundus  et  gaudio 
plenns,  sed  in  reditu  propter  calamitatem  inopinatam  luctnosus. 
Eidem  enim  domino  Episcopo  Lucae  Cracoviae  primum  et  postea 
in  reditu  coeperunt  nauseosi  esse  pisces  in  quadragesima  praeter 
suam  consuetudinem.  Et  coepit  nausea  extendi  cum  tempore  latius, 
ita  quod  animadverteretur  plane  a  nobis,  qui  cum  eo  cibum  quo- 
tidie  ad  tabulam  sumpsimus;  per  singulos  enim  dies  coepit  ei 
cibus  et  potus  magis  esse  insipidus.  observatumque  est  ipsum 
fieri  in  dies  minus  quam  antea  vigorosum.  Et  id  ipsum  quidem 
animadversum  est  plus  solito  in  Lancicia  23.  die  Martii  magis 
autem  die  sequeute  in  oppido  Mosebrocke,  ubi  sumptum  cibum 
stomaclius  retinere  non  potuit,  sed  e  vestigio  reddidit.  Ac  subinde 
coepit  augmentari  morbus  et  vires  depascere  exitialis  aegritudo, 
adeo  quidem,  ut  virtute  propria  neque  gradi  bene  poterat,  neque 
pedibus  consistere.  Accessit  huic  malo  sitis  inexstinguibilis  et 
febricula,  uti  asserebat,  continua,  quibus  cruciabatur  vehementer 
sine  intercapedine. 

In  bac  tanta  valetudine  et  morte  deductus  est  in  Thorouiam 
vicesima  sexta  Martii,  quae  erat  dies  Veneris  post  dominicam  Ju- 
dica,  homini  defuncto  band  dissimilis,  ubi  die  sequenti  viribus 
vehementer  destitutus  et  usu  linguae  magna  ex  parte  privatus  ijm- 
peditum  etenim  sermonem  edidit  propter  difncultatem  spiritus, 
quem  imo  ex  pectore  magno  reddebat  labore   repositus  fuit  in 


Digitized  by  Google 


478     URKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  COPPERNICÜS. 

aegritudinis  lectum.  Postero  die  invaleßcente  morbo  confessionem 
fecit  et  corpus  dominicum  summa  devotione  accepit.  Et  quam- 
quam  trepidante  et  confusa  lingua  eructaret  verba,  conabatar 
tarnen  eis,  quibus  erat  familiaris,  multa  loqui,  qui  intelligebant. 
quandoque  quid  vellet,  magis  ex  signis  et  gestibus  sibi  notis 
quam  ex  verborum  prolatione.  Quandoque  etiam  absolutam  et 
perfectam,  quamvis  magno  labore,  sententiam  edidit;  ex  pectore 
enim  meo  iudicio  laborabat  et  eiici  flegmata  viae  praeclusae  non 
sinebant. 

Neque  aderat  medicus  peritus,  qui  naturae  laboranti  suppetias 
contulieset.  Accersiti  tarnen  fuere  ex  aliunde  mediei:  sed  dum 
venirent,  mortuum  ipsum  invenerunt;  die  enim  lunae,  quae  fuit 
vicesima  nona  Martii,  audito  missae  officio  et  unctione  extrema 
suscepta,  inter  manns  Reverendissimi  in  Chriato  patris,  domini 
Johannis  Episcopi  Culmensis  et  amicorum  suorum  ferventi  devo- 
tione ad  deura,  quod  ex  signis  compluribus  videbatur,  et  ratione 
usque  ad  exbalationem  animae  integra  decessit  in  domino.  Funus 
ipsius  ad  Ecclesiam  Warmiensem  debito  suorum  moerore  et  luctu 
deductum ;  sepultum  fuit  die  Veneris  secunda  Aprilis. 

Varia  fuit  statim  de  eius  morte.  uti  fieri  assolet,  opinio. 
Quidam  suspicati  sunt  eum  hausto  vencno,  dubium  quo  auctore, 
cecidisse :  quorum  sententiam  fulcire  videntur  maculae  fuscae,  quae 
corpus  post  exitum  animae  statim  occupabant,  item  stupenda  in 
initio  morbi  naturae  prostratio,  cum  esset  alias  ex  natura  vigo- 
rosus  et  fortis.  Alii  putabant  senium  fuisse  mortis  causam ;  qua- 
tuor  enim  et  sexaginta  annos  iam  excesserat.  Nonnulii  existi- 
mavere  eum  decessisse  ex  moerore  et  vehementi  animi  anxietate, 
quia  complures  habebat  sibi  adversantes. 

Primores  enim  Prussiae  magna  ei  ex  parte  con- 
tra rii  fuerunt.  Nobilitas  propter  districtus  Tolkemith  et 
Scharffaw,  quos  j)ro  ecclesiae  donatione  pcrpetua  a  Kegia  Maiestate 
impetravit,  item  propter  exemptionem  districtuum  Stuhm  et  Dyr- 
saw,  quibus  ipsi  alias  posse  solebant.    Civitates  vero  —  El- 


Digitized  by  Google 


DER  OHEIM  LÜCAS  WATZELS  >DE. 


470 


bingum  propter  iudicium,  quod  in  piscatores,  qui  in  brachio 
maris  »hab«  vocato  piscaiitur.  ex  consuetudine  exercuerant  in 
oppido  Tolkemith,  et  quasdam  possessiones,  quas  Civitates  suae 
esse  praetendebant,  episcopus  autem  e  diverso  competere  sibi  ins 
in  his  omnibns  occasione  districtns  Tolkemith  omni  iure  sibi  do- 
nati,  in  quo  consistunt  praedicta,  asserebat  At  vero  Gedanum 
propter  Neriam  ecclesiae,  quam  ab  eis  repetebat,  et  praeterea 
propter  possessiones  quasdam  per  eandem  civitatem  a  districtu 
Scharffaw  alienatas. 

Cruciferi  etiam  capitalem  esse  inimicum  ordini  suo 
episcopum  rati,  in  dissensione  Semper  cum  eo  vive- 
bant.  Wilhelmus  praeterea  de  Eysenberg  ordinis  Marscalcus  im- 
pudentissimum  famosum  libellum  paulo  ante  mortem  Episcopi  de 
eo  edidit.  Parco  de  praedonibus,  quibus  tunc  scatebat  Prussia. 
qui  multa  mala  ex  suggestione  quorundara  hominum  episcopo,  uti 
ipse  suspicabatur,  incendio  intulerunt  et  moliri  mala  in  ipsius 
caput  non  cessaverunt. 

Longum  foret  omnia  persequi,  verum  hoc  sine  contradictione 
constat,  adversarios  praedictos  omnem  suam  navasse  operam  pro 
virili  parte,  et  id  ipsnra  longo  tempore,  ut  stomachum  Regis  et 
indignationem  in  dominum  episcopum  concitarent,  Regi  alioquin 
Semper  acceptissimum.  Et  ut  hoc  ipsum  perficerent,  usi  sunt 
varia  arte,  calliditate  et  ingenio;  sed  episcopus  vitae  suae  suffultus 
integritate  omnia  illorum  conamina  flocci  faciebat. 

Ego  vero,  quam  opinionum  praedictarum  de  ipsius  morte 
sequar,  non  video,  rem  tarnen  gestam  circa  eins  mortem  hisce 
meis  oculis  visam  praesentibus  annotavi.  Liberum  modo  est  cui- 
libet  iudicare  de  ipsius  inorte  et  vita  pro  sua  libidine.  Qui  vero 
conversationem  et  mores  ipsius  norunt,  fateantur  necessarium  est, 
si  modo  fallax  iudicium  ferre  erubescant,  eum  fuisse  praelatum 
gravem,  omni  virtute  et  integritate  praeditum,  prudentem,  sobrium, 
castum,  iustum,  conscientiosum,  religiosum,  doctum,  admirandac 
constantiae  virum,  magnanimum,  consultissimum,  et  ideo  tribus 


Digitized  by  Google 


480     URKUNDEN  ZUR  FAMILIEN-GESCHICHTE  VON  COPPERNICÜS. 

Kegibns  Poloniae  snccessive :  Alberto ,  Alexandra  et  Sigismunde), 
totique  regno  Poloniae  aeeeptissimum ;  solebant  enim  stupere  ipsius 
ingenium  in  consiliis  et  consultationibus  rerum  mag^iarum.  Tota 
etiam  Prussia,  quae  regno  obedit,  haud  secus  ipsum  ac  parentem 
venerabatur,  antequam  ex  causis  praedictis  in  dissensionem  cum 
eo  devenis8et.  Alii  effutiant  passim  eius  vitia.  ut  libet;  ego  in 
tanti8,  ut  praedictum  est,  virtutibus,  hoc  praeeipuum  in  eo 
esse  Vitium  animadverti,  quod  sententiae  snae  nimis 
perseveranter  inhacrebat,  ex  qua  vix  potuit  fortissi- 
mis  etiam  argumentis  expugnari.  Audivit  tarnen  libenter 
aliorum  consilia,  non  tarnen  passim  omnium,  sed  paueorum  ad- 
modum,  et  eorum  praesertim,  qui  ingenii  claritate  conspicui  essent. 
Defectus  etiam  in  eo  admodum  magnus  fuit,  quod 
conciliare  sibi  amorem  et  bene volentiam  hominum 
non  potuit.  Et  si  in  ea  re  gratiam  habuisset,  fuisset  mirabi- 
linm  operum  effector;  sed  non  omnia  possumus  omnes. 
Kequicscat  anima  ipsius  in  saneta  pace. 


Digitized  by  Google 


Vierte  Abtheilung. 


Ermland  und  das  Prauenburger  Domstift 

zur  Zeit  von  Ooppernious. 


II.  31 


Digitized  by  Google 


IV. 


ERMLAND  UND  DAS  FRAUENBURGER  DOxAISTIFT 


Im  ersten  Bande  (Thl.  I,  Abachn.  2,  8.  17S — 2t  1)  aind — unter  Bei- 
fügung urkundlicher  Belege  — einige  Ausfuhrungen  über  das  Biathum  und 
Domstift  Ermland  gegeben.  Nachstehend  werden,  in  Ergänzung  jener 
gedrängten  Darstellung,  zwei  grössere  archivalische  Schriftstücke  mit- 
getheilt,  welche  der  Zeit  unmittelbar  vor  und  nach  Coppernicus  ent- 
stammen und  Aber  manche  auf  dessen  Leben  bezügliche  Verhältnisse 
wttnschenswerthe  Auskunft  geben.  Die  beiden,  auch  für  weitere  Zwecke 
wichtigen  Schriftstücke  werden  —  das  erstere  in  dem  bischöflichen,  daa 
zweite  in  dem  Kapitels-Archive  —  zu  Frauenburg  aufbewahrt  und 
sind  erst  vor  kurzem  von  Hipler  in  dem  »Spicilegium  Copernicanum« 
(8.  230—265)  veröffentlicht  worden. 


ZUR  ZEIT  VON  COPPERNICUS. 


31- 


Digitized  by  Google 


A.  Die  Beschreibung  des  Bisthums  Ermland 


von  Martin  Croraer. 

Wir  besitzen  von  sehr  kundiger  Feder  eine  Beschreibung  von  Land 
und  Leuten  in  Ermland  aus  dem  Ende  des  16.  Jahrhunderts.  Diese 
treffliche  Schilderung  des  geistlichen  Fürstenthums  und  der  eigenartigen 
Verhältnisse,  unter  welchen  Coppernicus  während  eines  Zeitraums  von 
fast  vier  Decennien  gelebt  hat,  verdanken  wir  einem  j tingern  Zeitgenossen 
desselben,  dem  zweiten  polnischen  Bischöfe  Ermlands  (1579 — 1569], 
dem  gelehrten  Geschichtschreiber  seines  Vaterlands,  Martin  Cromer.* 
Derselbe  hatte  das  grosse  Sammelwerk  »de  episcopatn  Varmiensi*  im 
Jahre  1572,  bald  nach  seiner  Einsetzung  als  Coadiutor  des  Kardinals 
Stanislaus  Hosius  begonnen  und  vier  Jahre  nach  seiner  Inthronisation 
im  Jahre  15S3  vollendet.** 

Die  nachstehend  mitgetheilte  Einleitung  dieses  Werkes  enthält 
ausser  einer  allgemeinen  Beschreibung  des  Landes  eine  Zusammenstellung 
der  Kechte  und  Pflichten  des  Domstifts. 

*  Ausser  seinem  Hauptwerke  »de  origine  et  rebus  gestis  Polonorum« 
hat  Cromer  später,  als  er  schon  in  Ermland  lebte  als  Coadiutor  des  Bischofs 
Stanisl.  Hosius]  sein  oftmals  aufgelegtes  Werk  »Polonia  sive  de  situ  Polo- 
niae  et  gente  Polona«  im  Jahre  1575  veröffentlicht. 

Cromer's  grosses  Sammelwerk  »de  episcopatu  Varmiensi«  enthält  eine 
Beschreibung  der  Kechte  und  Pflichten,  Eiukiinfte  und  Lasten  der  geistlichen 
Pfründen  Ermlands  und  ist  fllr  die  Geschichte  der  Ditfcese  wichtig  durch 
die  grosse  Zahl  der  darin  aufgenommenen  Urkunden. 

Die  beiden  ersten  Bande,  welche  ausser  der  im  Texte  mitgeteilten 
Einleitung  die  Beschreibung  von  zehn  ermländischen  Dekanaten  enthalten, 
werden  im  bischöflichen  Archive  zu  Frauenburg  aufbewahrt;  der  dritte  Band, 
welcher  die  Geschichte  der  Übrigen  vier  Dekanate  umfasste ,  ist  bis  jetz 
nicht  aufgefunden. 


Digitized  by  Google 


♦ 


Yarmiensis  Episcopi  Martini  Oomeri 


Prooemium 


operis  de  episcopatu  Yarmiensis. 


Ex  quo  divinitus  nullis  nostris  meritis  iu  bac  specula  Var- 
miensis  episcopae  primum  ut  coadiutor  Illustrissimi  et  Keveren- 
dissimi  olim  D.  Stanislai  Hosii  S.  R.  £.  Cardinalis  presbyteri, 
deinde  ut  successor  et  episcopus  collocati  sumus,  studuinius  pro 
virili  nostra  conditioneni  eius  ipsius  episcopae  atque  dioeceseos 
non  modo  in  spiritualibus.  verum  etiam  in  temporalibus  meliorem 
reddere.  Quod  quidem  nemini  obscurum  est,  nisi  si  quis  forte 
malignitate  excaecatus  est  Cum  autem  antiquitus  nullae  exstareut 
parochiarum  et  aliorum  sacerdotioruui  cum  suis  rationibus.  oneri- 
bus  et  proventibus  descriptionesT  quae  Episcopo  cognitu  neces- 
sariae  sunt  operae  pretium  esse  iudicavimus,  curare,  ut  eae  un- 
dique  conquirerentur.  in  ordinem  redigerentur  et  conscriberentur. 
Unde  tria  haec  volumina  confecta  sunt.  Ea  igitur  successo- 
ribus  nostris  et  supra  memoratae  Varmiensi  Ecclesiae  relinquimus 
et  donamus.  Sperantes  id  non  modo  ipsis  Successoribus  et  Ec- 
clesiae gratum,  sed  etiam  apud  Deum  Opt.  Max.  nobis  meritorium 
fore.    Datum  Ueilsbergae  inense  Aprili  Anno  Domini  13S3. 


486  ERMLAND  UND  DAß  FRAUEN15URC» ER  DOMSTIFT  Z.  ZEIT  V.  COPP. 


Yarmiensis  Episcopatns  et  Episcopus. 

Varmiensis  Episcopatns  a  regione  Varmia,  quae  est 
praecipua  parB  dioeceseos  ac  ditioDis  episcopalis,  nomen  habet. 
Germani  »Hermelandt«  appellant.  Appellatus  est  etiam  Bruns- 
bergensis  ab  oppido,  in  quo  primum  matrix  ecclesia  et  sedes 
episcopalis  erecta  fuit. 

Conditus  autem  is  est  ab  Innocentio  eius  nominis  quarto 
Pont.  Max.  per  legatnm  Wilhelmum  Mutinensem  Episcopnm 
(qni  postea  fnit  Sabinensis)  anno  a  Christo  nato  1243.  Quo 
tempore  etiam  Sambiensis  et  Pomesaniensis  Episcopatus  fnndati 
et  erecti  sunt,  terris,  qnae  de  Prussis  paganis  a  Teutonibus  Cru- 
cigeris  et  crnce  signata  promiscua  complnrinm  nationum  multitu- 
dine  multis  annis  Bubactae  erant  atque  etiam  tunc  subigebantnr, 
inter  Episcopos  et  ordinem  Crncigerorum  antoritate  Apostolica 
cui  terrae  illae  per  sacratos  milites  acquisitae  et  subiectae  erant) 
divisis  ac  distributis,  ita  ut  Crucigeris  propter  onera  bellorum 
atqne  defensionis  duae  partes,  Episcopis  vero  tertia  cum  omnibns 
emolumentis  et  iurisdictione  obveniret,  et  nihilo  minus  obtinerent 
Episcopi  autoritatem  et  ius  episcopale  etiam  in  duabus  Crucige- 
rorum  partibus,  suae  quisque  dioeceseos. 

His  autem  limitibus  Varmiensis  dioecesis  tunc  terminata  est : 
Mari  recenti  sive  Habo  et  Druzno  sive  Drauseno  lacubus,  Passa- 
licone  et  Praegola  fluminibus  usque  ad  terminos  Lituanorum. 
Ita  quidem  habet  diploma  pontificium.  Sed  qui  sit  Passalico 
fluvins,  non  constat.  Nisi  forte  est  Passaria,  qui  et  Seria  per 
apocopen  dicitur  et  aliqua  ex  parte  etiam  nunc  ducalem  ditionem 
ab  episcopali  disterminat,  ducta  ad  eum  a  medio  Druzno  linea 
per  transversnm,  sive  per  rivum  Elster  in  eum  ipsum  DruBnum 
influentem.  Mülhausen  quidem  et  Marienfeldt  parochiae  eis  eum 
rivum  in  Elbingensi  Archypresby teratu .  ad  Varmiensem  Episco- 
patum  pertinente.  sitae  sunt  antiquitus.  A  fönte  vero  Passariae 
usque  ad  Praegolam   quae  permagna  est  regionum  intercapedo; 


Digitized  by  Google 


A.  DIE  BESCHKEIHCNG  DES  BISTHUMS  EKMLAXD. 


4S7 


nullus  tunc  certus  constitutus  est  Ihnes,  propterea  quod  Crucigeri 
bella  cum  Lituanis  infidelibus  gerentes  in  dies  magis  ac  magis  in 
ditionem  eorum  fines  suos  proferebant:  atque  id  qnicqnid  sube- 
gissent,  Vanniensi  dioecesi,  ditioni  vero  Episcopi  tertia  pars  eius 
ex  praescripto  pontificio  cedere  debuit. 

Subiectus  est  autem  Varmiensis  Episcopus  cum  sua 
dioecesi  iure  metropolitico  Rigensi  Archiepiscopo,  {ab  80 
prope  annis  desiit  ei  subesse,  ut  patet  ex  literis  Archiepiscopi 
Michaelis  in  archivo  Heilsbergensi  exstantibus  de  anno  1501) 
et  in  ea  subiectione  permansit  propemodum,  donec  metropolis 
illa  labe  haeretica  infecta  est.  Nunc  nullum  agnoscit  Ar- 
chiepiscopum ,  immediate  subiecta  sedi  apostolicae , 
cui,  sicut  dudum  dictum  est,  ab  initio  in  temporalibus  fuit  sub- 
iecta, a  Crucigerorum  atque  adeo  ab  iraperatorum  etiam  Romano- 
rum dominatu  et  iurisdictione  prorsus  immunis.  Quanquam  quodam 
tempore  imperatores  in  Episcopos  itidem  atque  in  ordinem  Cruci- 
gerorum nescio  quam  iurisdictionem  nitro  ab  eis  susceptam  usur- 
parunt,  et  Episcopus  Varmiensis  princeps  imperii  di- 
cebatur  et  habebatur. 

Episcopi  creatio  initio  penes  Pontificem  Max.  fuit. 
Deinde  Collegium  canonicorum  sive  Capitulum  electio- 
nem  liberam  obtinuit.  nullo  generis,  ortus  de  nationum  discri- 
mine,  Pontificis  tarnen  Max.  (ultra  ins  confirmandi:  etiam  absolu- 
tae  potestati  obnoxiam,  donec  bello  adversus  Crucigeros  a  Rege 
Poloniae  Cazimiro  eius  nominis  tertio  conflato  Nicolaus  Tungenus 
Episcopus  una  cum  Capitulo  Crucigeris  et  Mathiae  regi  Ungariae 
foederati)  in  angnstum  redacti,  novo  foedere  et  iureiurando  Regi 
et  Regno  Poloniae  sese  addixere.  lbi  tunc  adstricta  nonnihil 
electione  in  p actis  convenit,  ut  non  nisi  gratus  Regi  Episcopus 
eligeretur  et,  ut  iuraret  is  in  verba  Regis.  Postea  regnante 
Sigismundi  seniore  ea  quoque  ratio  eligendi  Episcopi  mutata 
est,  convenitque,  nt  Rex  quatuor  indigenas  de  Capitulo 
edat  et  nominet,    de  quibus  Capitulum    unum  eligat 


Digitized  by  Google 


468  ERMLAXD  UND  DAS  FRAUENBUROEB  DOMSTIFT  Z.  ZEIT  V.  COPP. 

electumque  cum  Rege  Pontifici  Maximo  confirmandum 
commendet. 

In  senatu  Prussicio  principem  locum  Varmiensis 
Episcopus  obtinet,  et  praerogativam  eins  convocandi,  propo- 
nendi  in  consultationem  quae  opus  sunt,  diem  dicendi  reis  qui- 
busvis  in  conventu  iudicandis,  et  concludendi  promulgandique 
constitutiones  publicas  atque  decreta. 

Primus  autem  Episcopus  autoritate  pontificia  factus  est 
Anseimus  unus  e  Crucigero'rum  ordine,  cuius  electione 
(Crucigeris  quam  Episcopo  et  ecclesiae  commodiore)  tertia  pars 
dioeceseos,  dudum  memoratis  finibus  necdum  ad  amussim  circum- 
scriptae,  Episcopi  ditioni  certis  limitibus  segregata  est  et  Cruci- 
ferica  ditione  ferme  undique  circumsepta.  Kec  tarnen  ea  divisio 
rata  mansit,  accisa  postea  quoqnoversum  maiorem  in  moduin  di- 
rione  Episcopi  et  Capituli  vi  dolisque  cupidorum  Crucigerorum. 

Erat  sub  illud  ipsum  tempus  Brunsberga  oppidum  con- 
ditum  a  Brunone  Olomucensi  vel,  ut  nonnulli  volunt,  Pragensi 
Episcopo,  cum  is  cruce  signatam  militiam  cum  Ottocaro  Rege  Bo- 
hemiae  contra  Prussos  suscepisset.  In  ea  igitur  Anseimus 
(cum  iam  antea  parochias  quasdam  constituisset)  sedem  ac  do- 
micilium  suum,  uti  dudum  memoratum  est,  collocavit: 
templum  sive  matricem  ecclesiam  titulo  S.  Andreae  apostoli  exili 
structura  condidit,  anno  post  ChriBtum  natum  1260  et  in  ea  XVI 
Canonicos  cum  IV  Praelatis  instituit. 

Aliquanto  autem  post  secundi  Episcopi  Henrici  tempore 
Basilica  sive  matrix  ecclesia  una  cum  sacro  collegio  et  ca- 
thedra Episcopi  Fraumburgum,  seu  verius  in  collem  Fraum- 
burgo  oppido  posterius  condito  et  Habo  impendentem  trans- 
lata  est.  Manetque  colli  simul  et  oppido  nomen,  ex  eo  quod 
Basilica  virginis  matris  (quam  dominam  vocare  germanis  non 
inusitatum  est)  nomine  dedicata  est.  vel.  ut  alii  volunt,  a  matrona 
sive  domina  donatrice. 

llabitata  est  autem  et  culta  episcopalis  ditio,  quemadmodum 


Digitized  by  Google 


A.  DIE  BESCHREIBUNG  DES  BISTHUMS  BRULAND.  4S9 

et  ea  quam  Crucigeri  obtinuerunt.  partim  a  reliquiis  subactorum 
Prussorum,  partim  a  deductis  iu  vacuos  agros  et  pagos.  vastasque 
et  8ilve8tres  solitudines  e  Germania  coloniis.  Atque  inde  est. 
quod  permagnus  est  et  fere  popularis  iii  maxima  parte 
Episcopatus  Germa'nicae  linguae,  partim  maritimae, partim 
superioris  et  mediterraneae  usus,  et  Germanica  sunt  plera- 
que  omnia  pagorum  oppidorum  et  arcium  nomina.  quibus 
advenae  contra  barbarorum  indigenarum  impetum  fraudesque  suc- 
cessu  temporum  sese  munierunt.  Cum  Saxonicae  autem  tum 
Lubecenses  leges  a  Germanis  in  totam  dioecesim  in- 
vectae  sunt:  verum  Lubecenses  in  duo  tantum  oppida,  Bruns- 
bergam  et  Fraumburgum .  Saxonicae  Culmensis  iuris  nomine  cen- 
sentur  mutatis  aliquot  earum  articulis.  Priscum  vero  Prussicuin  ius 
iara propemodum exolevit.  Quae  vero  loca  vergunt  ad  Austrum 
et  Euronotum.  a  Polonis  fere  Polonica  lingua  utentibus 
coluntur.  pagi  praesertim.  Condita  sunt  autem  secundum 
supra  memoratam  Brunsbergam  oppida:  Wormita  sive  Wormdita. 
Melsacum.  Gutstadia.  Heilsberga,  Seeburgum.  Reselia.  Vartemberga 
et  Allensteinum  cum  adiunctis  arcibus  et  domibus  sive  curiis  do- 
minicis:  sine  arcibus  vero  Fraumburgum,  Bisteinum  et  Bisburgum. 
Tametsi  ßisburgum  quoque,  quod  Biskupiec  a  Polonis  dicitur, 
olim  arcem  habuit.  cuius  adhuc  apparent  vestigia  in  colle  oppido 
imminenti,  Bisteinum  vero  curiam:  Fraumburgi  basilica  moeuibus 
cineta  pro  arce  est.  Accessit  bis  postea  Tolkemita  donatione 
Regis  Alexandri  et  Sigismundi  in  compensationem  damnorum 
bello  superiori  aeeeptorum.  sed  regnante  Sigismund«)  Augusto 
rursus  detracta  est.  praetextu  interdicti  seu  legis  cuiusdam .  et  a 
rege  vindicata.  Scharpam  quoque  sive  Scbarfam  territorium  insulae 
maioris  cum  officio  piscaturae,  et  iure  LX  navium  anguillarium. 
quae  Keitelae  vulgo  vocautur,  idem  Alexander  Lucae  Episcopo 
donavit,  ea  conditione.  ut  ea  sibi  redimeret  a  quodam  bypotbe- 
cario  possessore.  Et  rederait  is  quidem;  sed  Mauricius  Geda- 
nensis  successor  eius  vendidit  Scbarpam  Gedanensi  civitati:  ius 


Digitized  by  Google 


490  ERMLAND  UND  DAS  FRAUENBÜRGER  DOMSTIFT  Z.  ZEIT  V.  COPP. 

tarnen  Keitelanim  retinuit  et  cum  Capitulo  pro  rata  portione  par- 
titus  est. 

Praedia  nulla  Episcopus  initio  habuit.  Postea  condita  sunt 
exstirpatis  silvis  et  in  cultnram  redactis  agris;  sed  pleraque  a 
po8terioribu8  Episcopis  rursus  vendita.  Nonnulla  nunc  denuo 
excitantur. 

Lacus  non  paucos  et  piscosos  habet  Episcopatus  et  mellificia 
luculenta.  Ferarum  quoque  olim  permagna  fuit  copia,  priusquam 
excinderentur  et  exstirparentnr  silvae :  sunt  et  moletrinae  non  in- 
fructuosae.  Inde  et  e  subditorum  pensitationibus  sustentabat  se 
Episcopus  cum  suis. 

Ordines  hominum  in  Episcopatu  commorantium  et  bona 
possidentium  duo  sunt:  ecclesiasticus  et  profanus,  sive 
spiritualis  et  saecularis.  In  ecclesiastico  censentur  praelati, 
canonici,  parochi  et  caeteri  sacerdotes  et  clerici.  Atque  hi 
omnes  in  tota  dioecesi  Episcopi  potestati  et  iurisdictioni  subiecti 
sunt.  Profanus  tria  genera  hominum  continet:  nobilitatem  sive 
equestrem  ordinem,  oppidanos  et  rusticos.  Sunt  et  liberi  nonnulli 
medii  quodammodo  inter  equites  et  rusticos  et  iis  fere  pares  con- 
ditione  sculteti.  patroni  et  advocati  pagorum.  Qui  utrique 
aeque  ac  nobilitas  equestri  militiae  ad  imperium  Episcopi  obnoxii 
sunt,  (nam  oppidani  et  rustici,  cum  opus  est,  pedestres  militant) 
et  insuper  arcium  mnniendarum  et  reficiendarum  onus  ferunt. 
Ab  aliis  operis  ordinariis,  itemque  a  censibus  immunes,  cum 
emptitios  agros  habeant,  itidem  ac  nobilitas.  Pensitant  tarnen 
liberi  itidem  atque  nobiles  de  praediis  suis  aratralem  annonam, 
pro  locorum  ratione  et  ex  praescripto  privilegiorum  suorum. 
Nempe  siliginem  et  avenam,  vel  triticum  vel  hordeum.  Itemque 
certum  pondus  cerae  et  senos  nummos  sive  obolos  in  professionem 
subiectionis.  Pendit  etiam  ex  agris  adscriptitiorum  suorum  anno- 
nam aratralem  nobilitas;  habet  enim  ea  quoque  subiectos  sibi 
pagos  rusticos. 

Oppidani  colendis  agris,  re  pecuaria,  cerevisia  coquenda  et 


Digitized  by  Google 


A.  DIE  BESCHREIBUNG  DES  BISTHUMS  ERMLAND.  491 

vendenda  et  opificiis  victum  quaeritant.  E  domibus  et  agris 
censum  Episcopo  pensitant:  operas  vero  ad  munitionem  et  uti- 
litatem  oppidi  sni  quisque  publicara  praestant.  Rustici  vero 
glebae  adscriptitii  et  minus  liberae  conditionis  agricolae  sunt  et 
ipsi  et  pecnarii  (quod  omnibus  statibus  commune  est)  et  nonnnlli 
mellificiorum  curatores.  Hi  et  censum  de  singulis  mansis,  et 
gallos,  gallinasve,  vel  anseres  pensitant,  et  ligna  convebunt,  et 
operas  gratuitas  praestant  Episcopo,  vel  suo  quisque  hero;  nee 
licet  eis  liberisve  eorum  maribus  ex  Episcopatu  migrare,  nisi  se 
redimant,  exceptis  iis,  qui  sacris  initiantnr,  aut  literarum  studiis 
sese  addixere. 

Ab  initio  fundati  Episcopatus  exigui  census  et  modicae  operae 
im|K>sitae  sunt  advenis  iuxta  ac  indigenis,  propter  continentia 
bella  et  incultos  agros.  Quin  cum  Episcopi  praediis  carentes 
operis  non  indigerent,  passi  sunt,  nt  rustici  plerique  eas  parvo 
redimerent,  quod  etiamnunc  ita  durat,  vocanturque  liberi  pagi. 

Decimas  etiam  ex  agris  omnes  ordines  profani  pensitabant 
Episcopo  et  Capitulo  antiquitus:  verum  eae  deinde  ad  parochos 
translatae  sunt. 

Jurant  autem  omnes  Status,  praeter  sacerdotes,  fidelitatem  et 
obedientiam  novo  Episcopo.  Porro  ex  pacto  supramemorati  Ni- 
colai Episcopi,  etiam  in  novi  Regis  Poloniae,  tanquam  domini  et 
protectoris  ecclesiae,  verba  iurant  tarn  Capitulares,  quam  Epis- 
copales  subditi,  quin  et  praelati,  canonici  et  caeteri  beneficiati. 

Tributa  extraordinaria  nulla  imperat  subditis  suis  Episcopus 
neque  Oapitulum.  Sed  si  quid  opus  est,  sacerdotum  quidem 
synodus.  profanorum  vero  ordinum,  nempe  nobilitatis, 
civitatum,  liberorum  et  scultetorum  conventusab  utrisque  Heils- 
bergam  plerumque  cogitur.  Eins  consensu  tri bu tum  sci- 
scitur,  constitutiones  novae  conduntur,  et  si  quid  in  conventu  Re- 
giarum  terrarum  Prussiae  decretum  est,  ad  suos  et  Capitulares 
subditos  refert  Episcopus,  ut  eorum  assensu  approbetur  et  susci- 
piatur.    Neque  enim  ii  obnixii  sunt  communibus  Ulis  caeterarum 


Digitized  by  Google 


492    ERMLAND  UND  DAS  FRAUENBURGER  D0M8TIFT  Z.  ZEIT  V.  COPP. 

illarom  Prussiae  conventibus.  ac  neque  Capitulum.  Solas 
eis  interest  et  praeest  Episcopus.  Atque  hae  sunt 
rationes  subditorum  Episcopalium.  Praeficiuntur  autem  iis  per 
arces  et  territoria  praefecti  singuli.  Qui  iidem  sunt  curatores 
rei  familiaris  Episcopalis,  quorum  plerique  gerinanice 
Burgrabii  appellantnr,  uonnulli  Capitanei.  addito 
arcis  nomine.  Civitatibus  vero  peculiariter  praesnnt  magi- 
stratus  ab  ipsis  civibus  delecti,  qui  consules  vo- 
cantur.  Ex  iis  magistri  civium  Brunsbergae  tres  sunt,  in  aliis 
vero  oppidis  bini,  Bisburgi  unus. 

Est  autem  totius  Episcopalis  ditionis  unus  iudex 
(Advocatum  terrestrem  vocant)  qui  causas  criminales,  rixarum.  et 
vulnerum,  itemque  fundorum  et  haereditatum  iudicat,  eamque  ob 
rem  bis  quotannis  oppida  Episcopo  subiecta  obit.  AHa  vero 
iudicia  in  oppidis  quidem  magistratus  civiles,  in  pagis  autem 
sculteti  et  praefecti  exercent.  Ab  omnibus  porro  ordine  provocatur 
ad  Episcopum,  exceptis  criminalibus  causis.  In  civilibus  nobilitas 
non  temcre  se  ab  alio  quoquam,  quam  ab  ipso  Episcopo,  vel  pe- 
culiariter delegatis  ab  eo  iudicibns  sive  commissariis  iudicari  su- 
stinet.  Sed  ad  advocatum  revertamur.  Penes  eum  solet  esse 
etiam  cura  rei  bellica e  et  praefectura  copiarum. 

Est  et  Oeconomus,  qui  universae  rei  familiaris  Episcopalis 
curam  gerit,  census  et  alios  proventus  colligit  et  rationes  accepti 
et  expeusi  a  praefectis  exigit,  peuum  et  cellam  curat,  contractus 
subditorum  inter  ipsos  de  fundis  admittit  et  annotat. 

Habet  etiam  Episcopus  iudiciorum  ecclesiasticorumadministmm, 
scripturarumque  et  scribarum  magistrum,  Cancellarium ,  et 
alterum  itidem  spiritualium  iudiciorum  vicarium,  qui  Officialis 
generalis  appellatur.  Atque  is  solet  esse  unus  de  sacro  collegio 
sive  Capitulo,  Cancellarius  etiam  plerumque. 

8ed  iam  perstricto  obiter  Episcopatu  et  Episcopo.  ad  ecclesias 
ipsi  subiectas  transeundum  est.  ordiendumque  a  matrice  sive 
basilica. 


Digitized  by  Google 


A.   DIE  BESCIIKKIIll'XO  DES  HISTHUMS  KRMLAND. 


493 


Cathedralis  ecclesia  sive  Basilica  Frauniburgensis. 

Est  ea  satis  decora  et  magnifica  in  colle ,  ut  iam  dictum  est, 
exaedificata  et  moenibus  cincta,  intra  quae  sunt  etiam  Episcopalis 
et  aliquot  canonicorum  aliorumque  ministrorum  ecclesiae  domus: 
caeterae  foris  sunt  in  patentibus  campis  et  curiae  vocantur,  prop- 
terea  quod  habent  adiunctos  hortos  et  praedia  fere  cum  re  pecuaria. 

Praelati. 

Ecclesiae  secnndum  Episcopum  praesunt  praelati  et  canonici. 
Sunt  autem  praelati  quatuor.  Nimirum  Praepositus,  De- 
canus,  Custos,  et  Cantor,  iam  inde  ab  initio  ab  Anselmo 
primo  Episcopo,  quemadmodum  superius  dictum  est,  constituti 
(Cantor  tarnen  in  eins  diplomate  Custodi  praeponitur) .  Haec  sunt 
autem  praelatorum  munia. 

Praepositus  praesidet  Capitulo  idque  convocat,  negotia 
tractanda  ei  proponit,  suffragii  potestatem  cuique  facit,  et  secun- 
dum  ea  plura  decernit.  Ipso  absente  aut  nolente,  ut  quisque  ei 
loco  proximus  est,  haec  peragit. 

Decani  munus  est  vicariis  et  choralibus  praeesse  et  cantui 
ritibnsque  ecclesiasticis  in  templo  moderari. 

Custos  thesauri  et  suppellectilis  ecclesiasticae  sacrariique 
curam  habet;  panem,  vinum,  thus,  ceram,  ignem  et  alia  neces- 
«aria  usibus  templi  et  cultui  divino  suppeditat.  Ea  per  vicarium 
etiam  diaconum  administrat. 

Cantor is  officium  est,  festis  totis  duplicibus  praecinere 
choro,  sive  inchoare  vel  intonare  cantura  choralium  cum  uno  de 
vicariis,  cuius  vices  sunt  hcbdomadariae.  Quod  ipse  quoque  per 
conductum  aliquem  de  vicariis  praestare  solet. 

Horum  nullus  in  Capitulo  locum  habet,  neque  emolumentorum 
nllorum  capitalarium  particeps  est.  Reditus  modo  certi  anniver- 
sarii  penduntur  eis  a  capitulo;  praeposito  quidem  marcae  leves 


ä 


Digitized  by  Google 


494  ERMLANO  UND  DAS  FBAUENBUBGER  DOMSTIFT  Z.  ZEIT  V.  COPP 


sive  commune8  XL,  Decano  XXVIII,  Custodi  XX,  Cantori  XM. 
Praeter,  qui  Canonicatum  simul  obtinent.  quod  fit  plerumque. 
Tunc  enim  omnium  emolumentorum  fiimt  participes,  quemadmodum 
alii  canonici,  et  praerogativum  loci  et  suffragii  habent.  Caeterum 
in  templo  divinisque  ininisteriis  (sive  sit  canonici,  sive  non,  et 
sive  in  sacris  ordinibus,  sive  non)  prima  loca  tenent  eo,  qno 
dudum  enumerati  sunt  ordine. 

Reservarat  Anseimus  initio  sibi  et  successoribus  suis  Episcopis 
etiam  Archidiaconi  institutionem,  et  fundavit  eum  Lucas  Epis- 
copus  (ut  patct  ex  eius  literis  in  archivo  Heilsbergensi  episcopali 
exstantibus  de  anno  D.  1503);  sed  unicns  is  fuit.  Fuit  et  Scho- 
la  stic us  aliquamdiu.  Institutus  fuit  aliquando  etiam  Suffraganeus, 
Kivitensi  parochia  ipsi  attributa;  sed  unicus  is  quoque  fuit. 

Totis  duplicibus  festis  si  non  canat  Episcopus,  canit  praelatus 
aliquis  summum  sacrum  et  vesperas. 

Canonici. 

Canonici  fuerunt  quodam  tempore  XXIIII,  novis  prae- 
bendis  octo  a  posterioribus  Episcopis  post  Anselmum  institutis. 
Praebendae  partim  maiores,  partim  minores,  partim  mediae  voea- 
bantur.  Verum  eae  omnes  in  sexdeeim  Pontificis  Max.  auto- 
ritate  redactae  sunt,  ut  Anseimus  instituerat.  Adiuncta  est 
quodam  tempore  communi  Episcopi  et  Capituli  decreto  deeima 
septima  praebenda  S.  Andreae  nomine,  cuius  corpus  quotannis  ad 
utilitatem  et  necessitatem  urgentem  Ecclesiae  et  Capituli  asser- 
vatur. 

Ordo  in  templo  et  processionibus  inter  canonicos  hic  servatur, 
ut  prima  loca  teneant  presbyteri,  deinde  diaconi,  mox  subdiaconi. 
extrema  ii,  qui  in  minoribus  ordinibus  sunt,  etiamsi  priores  co- 
optati  sive  reeepti  fuerint. 

Collegium  canonicorum,  quod  Capitulum  vulgo  vocatur, 
est  consilium  Episcopi,  custodes  iuris  Episcopalis,  protectores 


Digitized  by  Google 


A.  DIE  BESCHREIBUNG  DES  BISTHUMS  KRMLAND. 


49.J 


ecclesiae  et  subditomm  eius,  et  in  basilica  administri  sacroruni 
cultusque  divini.  Quem  partim  universi  administrant,  partim  ali- 
quot simul,  partim  singuli  per  certas  vices  hebdomadarias. 

Tum  demum  autem  canonici  fiunt  capitulares,  quando  sunt 
in  sacris  ordinibus,  hoc  est,  presbyteri,  diaconi,  vel  subdiaconi. 
et  cooptati  in  collegium,  mensem  unum  circa  basilicam  in  cultu 
dirino  exegerint. 

Convenit  Collegium  sive  Capitulura  e  praescripto  Btatuti  quo- 
libet  mense  semel.  Extra  ordincm  vero,  quoties  opus  est,  convo- 
catura  a  praesidente. 

Electio  praelatorum  et  canonicorum  communis  est 
Capitulo  cum  Episcopo,  Anselmi  Episcopi  constitutione. 
Alternos  tarnen  menses  Pontifex  Max.  usurpat,  sive 
adeo  ipsis  reliquit  vigore  pacti,  sive  ut  vocant,  compactatorum 
cum  ecclesiis  Germaniae,  quae  hunc  etiam  Episcopatum  comple- 
ctuntur.  Ac  priores  quoque  menses  (nempe  Januarius,  Martius  etc.) 
Pontifici  debentur,  posteriores  ordiuariis. 

Proventus  praelatis  et  canonicis  universe  initio  ab  eodem 
Anselmo  in  ditione  Episcopali  segregati  sunt  :  quaedam  terrae 
cum  dccimis  suis,  et  iurisdictione  et  aliis  utilitatibus  (bis  enim 
verbis  ille  utitur  in  suo  diplomate).  Sed  posteriori  tempore  Epis- 
copus  partitus  est  Episcopatus  totius  bona  cum  Capitulo,  ita  ut 
duas  eius  partes  sibi  retineret,  tertiam  concederet  Capitulo  certis 
limitibus  distinctam.  Cesseruut  autem  per  sortem  Capitulo  Alleu- 
steinense,  Melsacense,  et  Fraumburgense  territoria,  una  cum  iuris- 
dictione, qualem  habuit  Episcopus,  et  mero  mixtoque  imperio. 

Inde  proveniunt  Capitulo  emolumenta  e  moletrinis,  praediis, 
lacubus,  silvis,  frugibus,  censibus,  anserum,  gallorum,  lignorum 
et  aliis  pensionibus  subditorum.  Habet  id  etiam  ius  rusticarum 
operarum,  itidem  atque  Episcopus.  Quae  partim  praestantur, 
partim  redimuntur. 

His  accesserat  paulo  ante  nostra  tempora  Tolkemitense  terri- 


Digitized  by  Google 


496  ERMLAND  UND  DAS  FRAUENBURG  ER  DOMSTIFT  Z.  ZEIT  V.  COPP. 

■ 

torium  cum  oppido,  a  Luca  Episcopo  et  successore  eins  donatum, 
de  quo  superius  meutio  facta  est. 

Acquisivit  postea  Capitulum  donationibus  et  emptionibus,  vel 
aliquo  alio  pacto  nonnulla  alia  boua  et  census  in  ditione  Episco- 
pali.  partim  ab  ipsis  Episcopis,  partim  a  vasallis  eius.  Sed  in 
his  iurisdictio  summa  manet  penes  Episcopum.  Ex  bis  autem 
omnibus  bonis  emolumenta  quotannis  ad  basilicam  comportantur, 
et  in  vicariornm  reditus,  cboralium  salaria,  fabricam,  annirersaria 
defunctorum  officia  aliaque  cultus  divini  et  basilicae  onera  (quae 
sustinet  antiquitus  Capitulum  impenduntur,  praelatis  et  canonicis 
praebendae,  sive  corpora  earum  anniversaria  certa  ratione  distri- 
buuntur.  Praelatis  quidem  in  qnovis  ordine  ecclesiastico,  absen- 
tibus  iuxta  ac  praesentibus,  pro  rata  portione.  quemadmodum 
dudum  notatum  est.  integra;  Canonicis  vero  aequaliter  residenti- 
bus  quidem  sexagenae  marcae  communes.  quod  est  integrum 
corpus;  non  residentibus  vero  dimidium  eius,  nempe  tricenae 
marcae .  etiamsi  non  sint  in  sacris  ordinibus.  Is  tarnen  qui  est 
in  comitatu  et  ministerio  Episcopi.  et  nonnulli  alii  certis  de  causis 
Statute  perscriptis  absentes  residentibus  in  hoc  exaequantur. 
S.  Andreae  nomine  duplum  integri  corporis  in  arcem  Allensteinen- 
sem  reconditur.  Neque  enim  habent  Canonici  distinetas  et  inae- 
quales  praebendas,  sive  ut  vocant  fundos.  Reliqua  vero  pecunia 
(exceptis  quibusdam  rationibus  inter  residentes  pro  portione  dili- 
gentiae  in  cultu  divino  certo  anni  tempore  dividitur.  Et  antiqui- 
tus quidem  aequaliter;  iam  vero  nova  Cardinalis  Hosii  constitutione 
diacono  dimidium.  subdiacono  autem  tertia  pars  eius.  quod  aeeipit 
presbyter.  Nuper  adeo  ad  praescriptum  consilii  Tridentini  distri- 
bntiones  quotidianae  institutae  sunt,  et  ex  ea  summa  reliqui  de 
sententia  nostra  in  dies  certa  ratione  distribuuntur  iis  modo,  qui 
missae  et  minimum  duabus  horis  canonicis  interfuerint. 

Distribuuntur  praeterea  certis  anni  temporibus  siligo.  avena, 
foenum.  pisces,  pulli  gallorum.  ligna,  asseres  et  alia  eiusmodi 
ad  sustinendam  remfamiliarem  pertinentia.    Eorum  autem  parti- 


Digitized  by  Google 


A.  DIE  BESCHREIBUNG  DES  BISTHUMS  ERMLAND. 


497 


cipes  fiunt  ü  demum,  qui  iis  ipsis  diebus,  quibus  ea  distribui 
oportet,  in  templo  sacris  intersunt;  idque  partim  aequaliter  Omni- 
bus, partim  pro  supra  memorata  portione  sacrorum  ordinum. 

Sunt  etiam  peculiaria  praedia  (allodia  vulgo  vocantur)  non 
procul  a  basilica,  quae  cum  vacucrint,  singula  singulis  Canonicis 
petentibus,  secundum  Senium,  hoc  est,  pro  eo  ac  prior  quisque 
canonicatum  adeptus  est,  sive  sit  in  sacro  ordine  sive  non,  ab- 
senti  iuxta  ac  praesenti  (dum  modo  intra  praestitutum  tempus  per 
procuratorem  petat  et  intra  praeteritum  biennium  vel  semel  basi- 
licam  viserit)  a  Capitulo  gratis  conferuntur. 

Domus  autem  et  curiae  emptitiae  sunt;  sed  ad  eun- 
dem  modum  ut  allodia  a  Capitulo  conferuntur.  Pretium  secundum 
aestimationem  Capituli  priori  possessori  vel  haeredibus  eius  inter- 
polatis  pensionibus  exsolvitur. 

Ordines  subditorum  profanorum  et  magistratus  ad  eundem 
modum  sunt  in  Capitulari  ac  in  Episcopali  ditione,  praeter  quod 
Capitulum  ultra  Burgrabios  etiam  singulos  fratres  de  collegio  suo 
areibus  et  territoriis  suis  quotannis  praeficit,  qui  administratores 
vocantur,  Fraumburgi  vero  iudex  civitatis. 

Luculentior  cognitio  rerum  Capitularium  e  statutis  et  rationi- 
bus  ipsius  Capituli  petatur. 


ii. 


Digitized  by  Google 


■ 


B.  Die  Statuten  des  Ermländischen  Domstifts 
zur  Zeit  von  Ooppernious. 

Die  zur  Zeit  von  Coppernicus  für  das  Frauenburger  Domsrift  gelten- 
den Statuten  waren  unter  dem  Bischöfe  Nicolaus  von  Tüngen  gegen  Ende 
des  15.  Jahrhunderts  (zwischen  14S5  und  1489)  abgefasst;*  sie  sind 
nach  der  im  Kapitels-Archive  aufbewahrten  Abschrift  von  Hipler  im 
»8picilegium  Copernicanum«  S.  246 — 265  abgedruckt.  —  Die  nächste 
Redaktion  der  Kapitels-Ötatuten  fand  erst  ein  Decennium  vor  dem  Tode 
von  Coppernicus  statt  (unter  dem  Bischöfe  Mauritius  Ferber  im 
Jahre  1532'. 

*  Die  Zeit  der  Promulgation  der  unter  Bischof  Nicolaus  von  Tüngen 
1467 — 1489  neu  redigirten  Statuten  des  Ermländischen  Doinstifts  lägst  sich 
ausreichend  bestimmen;  sie  muss  innerhalb  der  Jahre  1485  bis  14S9  erfolgt 
sein.  Die  letztere  Grenze  ist  durch  das  Todesjahr  des  Bischofs  Nicolaus 
von  Tüngen  gegeben  er  starb  am  14.  Februar  1489  .  Andererseits  kann  die 
Reduktion  aber  frühestens  in  der  zweiten  Hälfte  des  Jahres  1485  erfolgt 
sein,  da  der  an  letzter  Stelle  aufgeführte  Domherr  Andreas  Tostier  de 
Cleetz  erst  am  4.  Juni  1485  in  das  Kapitel  aufgenommen  wurdo. 

Das  Ermländische  Domstift  war  von  dem  ersten  Bischöfe  Anselm  im 
Jahre  1260  fundirt  und  durch  ein  zweites  Dokument  d.  d.  27.  Jan.  1264  be- 
stätigt worden  Cod.  Diplom.-Warm.  I,  85 1. 

Die  ältesten  von  |Anselmus  selbst  entworfenen  Kapitel-Statuten 
waren  bald  als  unzulänglich  erkaunt.  Aber  erst  der  Bischof  Joh.  Stryprock 
,1355—137.1  beantragte  eine  durchgreifende  Umgestaltung  bei  der  päpst- 
lichen Kurie;  seinem  Nachfolger  Heinrich  Soerbom  war  es  vorbehalten,  die 
neuen  Htatuten  im  Jahre  13S4  zu  veröffentlichen.  (Voigt  Cod.  diplom. 
Pruss.  V,  27.  Fernere  Abänderungen  werden  uns  aus  dem  Jahre  1393  und 
dann  weiterhin  bis  zum  Jahre  1423  vereinzelt  gemeldet.  (Cod.  diplom. 
Warm.  III.  119.  251.  323.  344. 


Digitized  by  Google 


(1)  In  nomine  Domini  Amen.  Nos  Nicolaus  Dei  et  apostolicae 
sedis  gratia  Episcopus,  Enoch  praepositus,  Christianus  Decanns. 
Thomas  Werner  Custos,  Thomas  Kynast  Cantor,  Wernerus  Me- 
derich,  Hieronymus  Waldow,  Johannes  Czannaw,  Leonardus  de 
Loyden,  Caspar  Velkener,  Zacharias  Tapiaw,  Martinus  Achtisnicht, 
Mathias  de  Launaw,  Lucas  Watczelrode,  Helias  de  Darethen, 
Andreas  Tostier  de  Cletz  —  Capitulum  ecclesiae  Warmiensis  capi- 
tulariter  congregatum  — :  Attentis  variis  additionibus  et  declaratio- 
nibns  circa  antiqua  dicti  Capituli  statuta  dudum  editis  et  in  di- 
versis  locis  librorum  eiusdem  Capituli  sparsim  contentis  easdem 
cum  statutis  ipsis  in  unum  comportando  pro  honore  dei  ac  bono 
ac  tranquillo  statu  ecclesiae  ac  Capituli  eiusdem  ordinamus  et 
statuimus  infrascripta.  Et  quia  sanctorum  patrum  tradit  auctori- 
tas,  quod  beneficium  datur  propter  officium,  etiam  quia  haec  fuit 
dictae  ecclesiae  fundatorum  et  eorum,  qui  sua  ei  beneficia  con- 
tulerunt,  intentio,  ut  in  ea  honor  dei  sanctorumque  illius  frequen- 
taretur  in  divinis. 

(2)  Statuimus  primo,  ut  in  eadem  Warmiensi  ecclesia  raissarum 
et  alia  tarn  diurna  quam  nocturna  pro  vivis  et  defunctis  ab  ec- 
clesia catholica  instituta  officia  eo  modo  et  ordine  peragantur, 
quo  magis  placari  deus  et  sanctis  eins  exhiberi  possit  reverentia 
maior,  laudabili  tarnen  et  diu  in  eadem  ecclesia  frequentato  non 
rautato  ordine.  Eo  etiam  moderaraine  Semper  adhibito,  ut  in  eo 
maior  solicitudo  habeatur,  quod  in  conspectu  dei  magis  sit  ac- 
ceptum. 

32' 


Digitized  by  Google 


500  ERMLAND  UND  DAS  FUAL'ENBURGER  DOMSTIFT  Z.  ZEIT  V.  COPP. 

(3)  Item  statuimu8  et  ordinamus,  quod  Canonici  Wannienses 
maiorcs  praebendas  obtinentes,  de  quibus  tantum  Statuta  infra- 
scripta  intelligi  volumus,  nisi  de  mediis  et  minoribus  praebendis, 
praebendatis  et  de  vicariis  mentio  fiat  specialis,  teneantur  secun- 
dum  ordinem  curianim  ebdoniadas  in  ecclesia  hoc  modo,  ut  in 
festis  totum  duplicibus  in  ipsa  cbdomada  occurrentibus  Canonicus. 
quem  ebdomada  contigerit,  per  se  vel  per  alium  Canonicum  ipsius 
festi  officium  in  ecclesia  peragere,  a  i)rimis  vesperis  incipiendo 
usque  ad  Completorium  festivae  diei  inclusive.  Nisi  festum  ipsum 
die  Sabbati  eveneritj  Tunc  enim  Canonicus  immediate  sequens 
Secundas  vesperas  cum  Completorio,  si  extra  Quadragesimam 
ruerit,  in  XLui»  autem  solum  Completorium  tenere  sit  adstrictus. 
Quo  .  .  1)  boc  enim  ebdomadam  a  meridie  unius  Sabbati  inchoari 
et  in  meridie  alterius  Sabbati  immediate  sequentis  terminare  cen- 
semus.  In  festo  autem  duplici  aut  semiduplici  celebri  Canonicus 
ebdomadarius  solum  Missam  summam  per  se  vel  per  alium  Ca- 
nonicum cantare  tenebitur.  Reliquum  vero  ipsius  festi  officium 
per  Vicarium  ebdomadarium  compleatur.  In  utrisque  tarnen  festi- 
vitatibus  ministros  altaris  in  prandio  procurare  tenebitur.  Et  si 
praemissorum  aliquid  adimplere  neglexerit,  panum  distributionis 
proximo  post  negligeutiam  occurrente  sit  privatus  ipso  facto  in 
poenam  negligeutiae  sie  commissae. 

(4)  Item  statuimus,  quod  Ebdomadarius  omnibus  horis  cano- 
nicis  iufra  suam  ebdomadam  per  Clioralcs  decantari  consuetis  a 
prineipio  usque  ad  finem  in  stalle  residendo  personaliter  interesse 
teneatur  diligentemque  caram  adhibere,  ut  chorales  ipsi  cum  de- 
bita  reverentia  et  integritate  officia  devote  perficiant.  Ipso  tarnen 
legitime  impedito  per  alium  Canonicum  potent  eius  suppleri  prae- 
sentia,  nisi  ratione  legationis  vel  infirmitatis  excusetur.  Ipse 
etiam  Ebdomadarius  negligentiam ,  irreverentiam  aut  iosolen- 
tiam  dictorum  Cboralium  dominis  corum  denunciet,  qui  si  in 
corrigendo  negligeutes  fuerint,  de  hoc  per  Ebdomadarium  re- 
latio  tiat  in  Capitulo  ex  tunc  de  proximo  celebrando.  Negligenti 


Digitized  by  Google 


B.  DIE  STATUTEN  D.  ERMLÄND.  DOMSTIFTS  Z.  ZEIT  V.  COPP.  501 


in  praemissis  et  pro  qualibet  bora  unus  scotus  de  proxima  diatri- 
bntione  subtrahatur.  Chorales  vero  ex  suorum  negligentia  domi- 
nornm  iurisdictioni  capitnli  eubiacebnnt. 

(5)  Item  statuimus,  quod,  quotiens  dominum  Episcopum  conti- 
gerit  divina  in  ecclesia  Warmiensi  celebrare,  duo  Canonici  recep- 
tione  iuniores  teneantur  induti  sacris  vestibus,  iunior  eorum  Epi- 
stolam  et  immediate  sequens  Evangelium  legendo  eidem  ministrare. 
Doo  quoque  ex  praelatis  seu  Ulis  defieientibus  seniores  Canonici 
apud  altare  in  missa  et  in  thurificando  eidem  assistant  iuxta  lau- 
dabilem  consnetudinem  observatam.  In  festis  etiam  totis  dupli- 
cibus  aliisque  diebns  lectiones  et  homilias  et  versus  ad  Respon- 
soria  aliaque  per  iuniores  Canonicus  legi  et  cantari  consueta 
numero  et  modo  prout  per  consuetudinera  tentum  est,  sub  debitis 
distinctionibus  et  accentibus  congrue  et  intelligibiliter  legendo  et 
cantando  diligenter  perficiant.  Quod  si  aliquem  eorundem  nondum 
sacrum  ordinem  ad  praemissa  vel  aliquod  praemissorum  requisitum 
contigerit  suscepisse,  vel  fore  alias  legitime  impeditum,  extunc 
faciat.  ut  per  aliquem  habilem  ex  Cocanonicis  huiusmodi  ministerium 
exequaturnec  eundem  causa  quaecunque  excusabit,  quin  ministerium 
ipsum  vel  per  se  vel  surrogandum  per  eum  compleatur.  Absurdum 
est  enim,  quod  seniores  supplere  debeant  negligentias  iuniorum, 
qni  de  iure  communi  etiam  servire  tenentur  senioribus.  Et  qui 
culpabilis  repertus  fuerit  in  praemissis.  pro  primo  articulo  in  uno 
fertone  et  pro  singnlis  aliis  totiens  quotiens  in  duobus  scotis  de 
praebenda  sibi  defalcandis  puniatur. 

(6)  Item  statuimus,  quod  in  ecclesia  Warmiensi  in  stallis, 
processionibus  aliisque  domin i  cultum  tangentibus  ordinatio  iuris 
communis  servetur.  qua  caveturj,  quod  presbyteri  primum  locum, 
diaconi  2«m.  subdiaconi  3"m.  et  sie  de  reliquis  obtineant  ordi- 
natim.  etiam  si  posterius  sint  reeepti.  Et  si  quis  contra  venire 
praesumpserit,  per  praelatum  superiorem  una  cum  Capitulo  totiens 
quotiens  in  panum  distributionibus  ])nniatur. 

(7)  Item,  ut  numerus  in  choro  servienrium  sive  psallentium 


Digitized  by  Google 


502  ERMLAND  UND  DAS  FRAUENBURGER  DOMSTD7T  Z.  ZEIT  V.  COPP. 

continuata  integritate  perduret,  statuimus,  quod  nullus  Canonico- 
rum  choralem  suum  infra  horas  divinas,  per  ipsos  decantari  con- 
suetas,  nullius  officii  seu  ministerii  praetextu  extra  chorum  evocet. 
Nec  ipse  choralis,  cuius  ad  hoc  persona  et  industria  censetur 
electa,  ab  eodem  choro  se  absentare  praesumat,  nisi  in  magna 
necessitate  super  hoc  a  Canonico  Ebdomadario  licentia  petita 
fuerit  et  obtenta.  Ordinationibus  nihilominus  memoratis  choralibus, 
quoad  poenas  pecuniarias  pro  eorum  negligentiis  infligendas  datis. 
in  buo  robore  permansuris. 

(8)  Item  Statuimus,  quod  deinceps  nullus  Canonicorum  optet 
aliquod  altare  in  ecclesia  Warmiensi,  sed  sit  altari  sibi  per  prae- 
deces8orem  suum  dimisso  contentus,  salva  consuetudine  de  primis 
quatuor  altaribus  per  praelatos  maioribus  praebendis  praebendatos 
eligendis  hactenus  observata.  Et  quotiens  ratione  electionis  huius- 
modi  aliquod  altare  vacare  contigerit,  iuxta  Senium  et  modnm 
alias  consuetum  optio  altarium  habeatur.  Quodque  quilibet  Ca- 
nonici, etiamsi  absens  fuerit,  in  festis  totum  duplicibus  in  primis 
vesperis,  in  matutinis  et  summa  missa  dictorum  festorum,  in  festis 
vero  duplicibus  celcbribus  et  quatuor  doctorum  in  primis  vesperis 
et  matutinis  in  suo  altari  duos  cereos  ardentes  secundum  lauda- 
bilem  consuetudinem  habere  teneatur.  Praeterea  Vicarius  habens 
Vicariam  certe  dignitati  vel  praebendae  annexam  in  altari  colla- 
toris  sui  missam  teneatur  celebrare,  dum  tarnen  per  collatorem 
suum  sibi  quoad  huiusmodi  officium  de  luminaribus  fuerit  praevi- 
sum  competenter,  nisi  de  voluntate  ciusdem  collatoris  aliter  fuerit 
ordinatum. 

(9)  Item  Statuimus,  quod  quilibet  Vicarius  et  praesertim 
habens  reditus,  qui  redimi  possunt,  Canonico  sive  praelato.  cui 
Vicaria  sua  assignata  est,  numerum  marcarum  seu  redituum  et 
copias  literarum  sive  instrumentorum  desuper  confectorum  cum 
exhibitione  originalium,  quotiens  requisitus  fuerit,  tradere  teneatur, 
in  sua  vero  absentia  eius  procuratori.  Praebenda  autem  vacante 
Seniori  Capituli  praesentet  casdem.    In  morte  autem  ultimae 


Digitized  by  Google 


B.  DIE  STATUTEN  D.  ERMLÄND.  DOM8T1FT8  Z.  ZEIT  V.  COPP.  503 

voluntatis  suae  executores  literas  originales,  sive  instrumenta 
publica,  eidem  Canonioo  vel  eius  procuratori,  si  praesens  non 
fuerit,  vel  alio  modo  praedicto  per  iuramentum  snum  de  more 
Capituli  integras  prout  fuerint  offerant  et  illaesas. 

(10)  Item  pro  conservatione  communium  vicariarura  Statuimus, 
quod  confici  debeant  duo  registra  sive  inventaria  eiusdem  tenoris 
omnium  fructuum,  redituum,  literarum.  ornamentorum  et  attinen- 
tium  earundem  vicariarum  et  elymosinarum ,  quorura  unum  apud 
Capitulum.  reliquum  vero  apud  Vicarios  seu  Seniores  eorundem 
permancbunt  debeantque  singulis  annis  certi  per  Capitulum  de- 
putari  Canonici,  qui  bis  in  anno,  videlicet  feriis  Sextis.  Quatuor- 
temporum,  post  diem  Cinerum  et  festuin  sanctae  Crucis  cum 
senioribus  aut  procuratoribus  ipsorum  Vicariorum  concurrant  de 
eapsa  ad  capsam  altarium  vel  alias  iuxta  exigentiam  registrorum 
integritatem  literarum,  redituum,  proventuum,  ornamentorum  et 
attinentiarum  visuri.  Quod  si  aliquis  Vicariorum  aut  Elymosena- 
riorum  in  censibus  aut  attinentiis  huiusmodi  detrimeutuin  vicariae 
suae  Bua  desidia.  negligentia  vel  malitia  quomodolibet  intulerit. 
aut  literas  censuum,  redituum  vel  ornamenta  praedicta  per  se  vel 
alium  exhibere  non  curaverit,  a  perceptione  fructuum  et  iurium 
vicariae,  vel  elemosynae,  necnon  distributionum ,  per  praelatum 
aut  Canonicum  seniorem  salvis  aliis  poenis  a  iure  expressis  irre- 
nüssibiliter  suspendatur,  donec  Vitium  huiusmodi  realiter  purga- 
verit  et  cum  effectu.  Mortuo  vero  Vicario  vel  Eleniosynario  civi- 
liter  vel  naturaliter,  fruetus.  reditus,  iura  et  bona  eius,  quaecunque 
mobilia  et  immobilia  sint  arrestati.  Et  ne  fraus  contra  baue  or- 
dinationem  fabricari  valeat,  executores  testamentorum  infra  XV 
dies  Capitulo  testamentnm  ipsius.  si  quod  fecerit,  edere  et  prae- 
sentare  teneantur  cum  effectu.  Et  testamentum  sive  ultimam 
voluntatem  huiusmodi  nullo  modo  exequantur,  nisi  de  indemnitate 
beneficii  sie  vacantis  sufficienter  cautum  fuerit  et  provisum  in 
omnibus,  prout  supra  est  expressum. 

(11)  Item  Statuimus,  quod  Canonicus  de  novo  intrans  ad 


Digitized  by  Google 


504  ERMLAND  UND  DAS  PRAÜENBURGER  DOM  STIFT  Z.  ZEIT  V.  COPP. 

fabricam  decem.  et  pro  ornatibus  ad  divinum  officium  spectantibus 
octo  marcas  infra  quinquennium  a  die  receptionis  suae  computan- 
dum  solvere  teneatur.  Si  autem  dictus  Canonicus  in  ipso  introitu 
etiam  praelaturam  aliquam  assecutus  fuerit,  addat  ratione  prae- 
laturae  huiusmodi  marcas  duas  pro  dictis  ornatibus  infra  terminum 
supradictum.  Sed  si  post  lapsum  quinquennium  praelaturam 
consequetur,  solvat  dictas  duas  marcas  a  tempore  receptionis  ad 
eandem  infra  annum.  Quodsi  eundem.  ut  praemittitur.  per  cessum 
vel  decessum  dicta  beneficia  aut  alterum  eorundem  dimittere 
contigerit,  de  sua  praebenda  aut  bonis  tantum  retineatur. 

(12)  Item  Statuimus.  quod  nullus  Canonicus  de  novo  intrans 
aliquam  distributionem  percipiat.  nisi  pistoriae  de  quadraginta 
Marcis  satisfecerit.  prout  est  hactenus  observatum. 

(13)  Item  Statuimus,  quod  Canonicus  de  novo  intrans  et  re- 
sidens  censeri  volcns  debeat  apud  dictam  ecclesiam  animo  resi- 
dendi  XXX  quotannis  diebus  singulis  ipsorum  duabus  horis 
canonicis  ad  minus  in  loco.  ubi  cantantur,  a  principio  usque  ad 
finem  interessendo,  sola  panum  et  cervisiae  perceptione  contentus 
permanere.  Quibus  expletis  si  in  eodem  animo  continue  residendi 
permanserit.  familiamque  quotidianam  et  expensas  ac  apparatum. 
quem  ordo  rci  familiaris  exposcit,  habere  visus  fuerit,  ipsum  re- 
sidentem censeri  et,  nisi  aliud  sibi  obsistat,  infrascriptarum 
distributionum  participem  fieri  posse  declaramus. 

(14)  Item  Statuimus,  quod  annus  residentiae  apud  dictam 
ecclesiam  quoad  perceptionem  fructuum  praebendae  incipiat  a 
festo  beati  Martini  Episcopi  et  Confessoris. 

(15)  Item  Statuimus,  quod  Canonicus,  qui  in  praefato  festo 
Sancti  Martini  usque  ad  pulsum  prima rum  Vesperarum  festi  As- 
sumptionis  gloriosae  Virginis  Mariae  continue  residens  fuerit, 
praebendam  integram,  marcas  scilicet  XL  intelligatur  deservisse. 
quas  de  censibus  in  proximo  festo  sancti  Martini  tunc  immediate 
sequcnte  colligendis  percipiat  et,  si  infra  dictum  terapus  quicunque 
Canonicus  esse  dieierit,  tunc  medietas  praebendae  et  ultra  eam 


Digitized  by  Google 


B.  DIE  STATUTEN  D.   ERMLÄND.  DOMSTIFTS  Z.  ZEIT  V.  C'UPP.  505 

pro  singulis  septimanis  usque  ad  tempus  desinentiae  dimidia  marca 
monetae  currentis  sibi  cedat  pro  praebenda. 

(16)  Itein ,  ut  Canonici  ab  illicitis  evagationibus  refrenentur, 
ex  quibus  plerumque  laicis  datur  occasio  eisdein  detrahendi.  Sta- 
tuimus.  quod  Canonicus  residens,  qni  se  ultra  XXX  dies  continuos 
ab  ecclesia  duxerit  absentandum .  tarn  panum  et  cervisiae  quam 
aliarum  rerum  distributione  carebit.  quousque  denuo  visus  fuerit 
in  divinis.  nisi  super  ulteriori  tempore  a  Capitulo  licentia  petita 
fuerit  diutius  abessendi. 

(17)  Item  Statutum,  quod  Canonicus  modo  quo  supra  residens, 
qui  in  festivitatibus  et  aliis  diebus  infrascriptis  aut  infra  VII  dies 
dictas  festivitates  dictosque  dies  immediate  sequentes  ad  minus 
duabus  horis  canonicis  a  primis  vesperis  incipiendo  in  loco.  ubi 
cantantur,  ex  integro  interfuerit.  percipiat  res  et  pecunias.  nt 
sequitur. 

De  festo  S.  Martini  Episcopi  et  Confessoris  ligna  pro  hieme 
distribuenda . 

Item  de  festo  Katalis  domini  marcas  III  pro  offertorialibus, 
porco  etc. 

Item  de  Dominica  Esto  mihi  victualia  pro  Quadragesima 
distribuenda  aut  eorum  loco  marcae  quinque. 

Item  de  magna  Quinta  feria  ligna  pro  aestate  assignanda. 

Item  de  festo  Paschae  marcae  II  pro  offertorialibus. 

Item  de  festo  S.  Joannis  Baptistae  foenum,  carnales  et  an- 
guillares.  scilicet  marcae  quatuor. 

Item  de  festo  dedicationis  ecclesiae  pro  offertorialibus  mar- 
cae II. 

Item  de  festo  8.  Michaelis  mel  consuetum  distribui. 
Item  de  festo  S.  Dionysii  victualia  tunc  distribuenda  vel 
eorum  loco  marcae  II. 

(18)  Item  Statuimus.  quod  Canonicus  residens,  qui  interfuerit 
vigiliis  ab  exordio  quarti  psalmi  usque  ad  inceptionem  laudum 
inclusive  et  missis  a  cantu  kyrie  eleison  usque  ad  Agnus  Dei, 


Digitized  by  Google 


506  ERMLAND  UND  DAS  FBAUENBÜRGER  DOMSTIFT  Z.  ZEIT  V.  COPP. 

quae  pro  commemoratione  praelatorum,  Canonicorum,  ministorum 
et  benefaetorum  ccclesiae  Wanniensis  singulis  Quintis  feriis 
Quatuortemporum  peragantur,  pecunias,  quae  pro  consolatione 
dari  consueverunt ;  et  qui  vigiliis  et  missis,  quae  Capitu- 
lares  uominantur,  modo  praemisso  interfuerit,  denarios  vinales  et 
custodiales  pro  rata  de  singulis  dictorum  octo  coroinenioratorum 
percipiat.  Quodsi  in  aliqua  earura  vigiliis  tantum  interfuerit  et 
non  missae,  aut  migsae  et  non  vigiliis,  nihil  distributionis  perci- 
piat de  cadcm.  Tempus  vero  decantandi  missam  pro  defunctis 
feriis  sextis  Quatuortemporum  Semper  et  immutabiliter  erit  imme- 
diate  post  tertiam,  quae  et  tota  usque  ad  finem  propter  solemnera 
commemoratiouem  omnium  defunctorum  Warmiensis  ecclesiae  de- 
cantari  debebit.  In  aliis  autem  missis ,  scilicet  Capitularibus,  et 
in  Auuiversariis  celebrandis,  talis  ordo  babeatur,  (juod  ipsae  im- 
mediate  ante  summam  missam  dccantentur.  Uuic  quoque  statuto 
adiicimus.  quod  Canonicus,  qui  in  aliis  auniversariis  vigiliis  tantum 
vel  missae  tantum  modo  praedicto  interfuerit,  de  vigilialibus  tunc 
distribuendis  dimidiara  tantummodo  percipiat  portionem,  alia  me- 
dietate  praesentibus  distributa. 

(19)  Item  Statuimus,  quod  nullus  beneficiatus  ecclesiae  War- 
miensis ad  pcrceptionem  fructuum  beneficii  sui  admittatur,  nisi 
absens  per  procuratorem  suum  et  veniens  ad  residentiam  perso- 
naliter solitum  praestiterit  iuramentum. 

(201  Item  Statuimus,  quod  Canonicus  ad  realem  possessionem 
praebendae  suae,  quae  exhibitione  duorum  panum  et  unius  canthari 
cerevisiae  traditur,  per  Capitulum  receptus,  etiam  si  absens  fuerit, 
iuxta  antiquam  observantiam  praebendam  quadam  Actione  iuris, 
in  fcsto  D.  Martini  dimidiam  praebendam  intclligatur  deservire. 
Et  quando  apud  ecclesiam  resederit,  pro  qualibet  septimana  resi- 
dentiae  suae  dimidia  marca  pro  praebenda  sibi  cedat,  quemad- 
modum  superius  de  praesentibus  est  expressum.  Fructuum  quoque 
allodii  sui  si  quod  habet,  non  obstante  huiusmodi  absentia  plena 
poterit  pcrceptione  gaudere,  ita  tarnen  quod  de  huiusmodi  dimidia 


Digitized  by  Google 


B.  DIE  STATUTEN  D.  ERMLÄND.  DOMSTIPTS  Z.  ZEIT  V.  COPP.  507 

praebenda  ad  fabricam  sive  pro  reformatione  ecclesiae  uiia  cum 
praesentibus  Cauonicis  aequaliter  contribuere  teneatur. 

(21  Item  ätatuimus,  quod  propter  exilitatem  fructuum  prae- 
laturarum  praelato  de  licentia  Episcopi  vel  Capituli  quacunque 
de  causa  absenti  integri  cedant  anmiatim  fructus  euae  praelaturae, 
provi80  ne  ipsae  praelaturae  in  oneribus  suis  debito  fraudeutur 
obsequio. 

(22)  Item  Statuimus,  quod  Canonicus  de  licentia  Episcopi  et 
consensu  Capituli  in  studio  privilegiato  existens  percipiat  integram 
praebendam,  ultra  quam  de  consolationibus  et  vinalibus  marcae 
quindecini,  quas  in  Quatuortemporibus  et  Capitularibus  dcfuncto- 
rum  commemorationibus  eo  modo,  quo  eas  Canonicus  residens 
deservit,  ipse  descrvisse  intelligatur .  sibi  pro  subsidio  cedant, 
quod  etiam  cum  eis,  qui  apud  medicos  vel  in  peregrinatione 
fuerint,  volumus  observari.  Dummodo  tarnen  iurent,  quod  sine 
fraude  propter  causas  ])raedictas  aut  aliquam  earum  se  absentant, 
ne  divinus  cultus  per  figmenta  detraudetur. 

(23}  Item  Statuimus.  quod  Canonicus  residens  per  dominum 
Episcopum  vocatus  vel  per  eundem  de  consensu  Capituli  in  lega- 
tione  intra  tarnen  provinciam  vel  partes  Prnssiae  missus  poterit 
tanquam  residens  ac  divinis  interessens  praebendae  fructuum  pro 
tempore  distribui  consuetorum  plena  pereeptione  gaudere.  Si 
autem  sit  vocatus  in  continuum  commensalcm  assumptus,  et  de  fa- 
milia  dicti  domini  Episcopi  esse  coeperit,  aut  per  eundem  extra 
dictas  provinciam  aut  Prussiam  etiam  de  consensu  Capituli  missus 
fuerit,  illa  pracrogativa  gaudebit,  quae  studentibus  supra  dinos- 
citur  esse  concessa. 

(24}  Item  Statuimus,  quod  si  Canonico  simplici  vel  etiam 
praelaturam  habenti,  qui  praebendam  et  praelaturam  suas  per 
annum  paeifice  possederit,  super  eis  aut  altera  earundem  post 
lapsum  dicti  anni  Iis  mota  fuerit,  et  pro  defensione  iuris  sui  de 
licentia  Episcopi  et  consensu  Capituli  se  absentandum  duxerit, 


Digitized  by  Google 


508  ERMLAND  UND  DAS  FRAUENRURGER  DOMSTIFT  Z.  ZEIT  V.  COPP. 

lite  duraute  ultra  integram  praebendam  quindecim  marcas  Studenti 
dari  seu  superaddi  consuetas,  eo  modo  quo  praesentibus  Canonicis 
distribuuntur,  pro  subsidio  percipere  valeat  annuatim.  Insuper 
idem  Canonicus  vcl  praelatus  sie  litigans.  ut  praefertur,  aut  etiam 
ex  voto  vel  propter  indulgentiam  linrina  sanetorum  visitare  pro- 
poucns  ad  Studium  vel  ad  medicos  causa  consilii  vel  recuperandae 
sanitatis  ire  cogitans.  vel  consimili  honesta  et  legitima  causa  oc- 
currente,  dummodo  divinis  secundum  tenorem  staruti  praesentialiter 
interfuerit  et  cum  favore  et  licentia  Capituli  aliqua  praemissorum 
fecerit,  mellis,  lignorum.  foeni  et  consimilium,  ac  si  per  sequentem 
annum  residere  intenderet.  pro  rata  interessentiae  licitc  percipere 
valeat  solitam  distributionem. 

(25)  Item  Statuimus.  quod  praelatus  seu  Canonicus,  quocunque 
loco  et  tempore  mortuus  fuerit,  habeat  post  mortem  annum  gratiae, 
videlicet  quod  sibi  medietas  praelaturae  vel  praebendae  suae 
anno  sequenti  annum  mortis  suae  integre  debeatur. 

.26)  Item  Statuimus,  quod  amici  et  heredes,  executores  seu 
etiam  familiäres  Canonici  testati  decedentis  curiam  canonicalem. 
quam  ipse  reliquerit.  per  viginti  continuos  dies  ipsius  mortem 
immediate  sequentes  inhabitare  panesque  de  pistoria  distribui 
consuetos  dicti  Canonici  praemortui  nomine  infra  dictos  viginti 
dies  dumtaxat  percipere  possint.  Indeque  abeuntes  omnes  res 
mobiles,  quae  ad  eundem  Canonicum,  dum  viveret,  pertinebant. 
facere  poterunt  deportare.  Proviso  tarnen,  quod  Capitulum  deputet 
unum  de  Canonicis,  qui  inventarium  de  rebus  immobilibus  ibidem 
remanere  debentibus  faciat.  et  sie  de  servandis  cautionem  reeipiat 
ab  executoribus  et  heredibus  ipsius  Canonici  defuneti,  ut  curiae 
non  spolientur. 

(27)  Item  Statuimus,  quod  Canonicus  de  novo  intrans,  qui  in 
praebendae  suae  reali  et  paeifica  possessione  per  annum  fuerit, 
residentiamqne  personalem  modo  quo  supra  facit,  secundum 
ordinem  reeeptionis  suae  possit  et  valeat  dorn  um  canonicalem  et 
allodium.  cum  vaeaverit.  a  die  notitiae  vacationis  apud  ecclesiam 


Digitized  by  Google 


B.  DIE  STATUTEN  l>.  ERMLÄND.  DOMSTIFTS  Z.  ZEIT  V.  COPI\  509 

infra  viginti  dies  dunitaxat  optare.  Et  qoi  sie  optaverit,  sumiuani, 
ad  quam  curia  sive  domus  canonicalis  per  Capitulum  (ad  quod 
solum  huiusmodi  taxatio  pertinebit)  taxata  fuerit,  infra  bienuium 
proximuni,  unam  videlicet  medietatem  in  primo,  reliquam  in  se- 
cundo  anno,  Canonico  ipsam  dimittenti  aut  procuratoribns  eo 
abeunte,  seu  Executoribus  suis  ipso  iam  defuneto,  nisi  ipsi  in 
tempore  seu  in  summa  mirius  agendum  duxerint,  sine  diminutione 
persolvet.  Pro  allodio  vero  prima  vice  per  eundem  optato  et  pro 
animalibus  inibi  reeeptis  magistro  pistoriae  viginti  marcag  infra 
annum  irremissibiliter  solvere  sit  astrictus.  Tunc  enim  curias  et 
allodia  optare  posse  decernimus,  cum  aut  per  cessum  aut  per 
decessum  seu  per  alterius  optionem  vaeaverit.  Et  si  infra  prae- 
dictos  viginti  dies  optata  non  fuerit,  domus  quidem  manebit  apud 
Canonicum  aliam  optantem,  sed  allodium  ad  pistoriam  divolvatur, 
possunt  tarnen  per  quemeunque  habilem  Canonicum  quandocunque 
optari. 

(28)  Item  Statuimus,  quod  Canonicus  unam  tantum  curiam 
canonicalem  habens  et  eandem  vendens  de  cetero  aliam  vel  can- 
dem  vendere  vel  emere  non  debeat  nec  valeat.  cum  vidcatur  ces- 
sisse  iuri  suo.  Et  quia  varietas  in  personis  ecclesiasticis  dinoscitur 
reprobata,  idem  volumus  in  allodiis  observari. 

(20)  Item  Statuimus,  quod  Canonicus  de  licentia  domini  Epis- 
copi  et  consensu  Capituli  studii  peregrinationis .  defensionis  iuris 
sui  super  praebenda  aut  praelatura,  recuperandae  sanitatis  apud 
medicos,  legationis  domini  Episcopi  aut  Capituli  causa  absens, 
seu  etiam  in  curia  et  de  familia  dicti  domini  Episcopi  existeus, 
licet  residentiam  apud  ecclesiam  non  fecerit  personalem,  dummodo 
tarnen  praebendam  suam  paeifice  per  annum  poseederit,  pro  tem- 
pore huiusmodi  absentiae  suae  curiam  canonicalem  et  allodium 
aut  alterum  illorum  per  procuratorem  suura  dumtaxat  apud  eccle- 
siam a  die  notitiae  vacationia  infra  viginti  dies  continuos  possit 
optare.  Qui  se  autem  ex  quacunque  alia  causa  de  licentia  tarnen 
Episcopi  et  consensu  Capituli  duxerit  absentandum  et  alias  habilis 


Digitized  by  Google 


510  ERMLAXD  UND  DAS  FRAU  EN  BURG  ER  DOMSTIFT  Z.  ZEIT  V.  COPP. 

ad  optandum  fuerit,  optanti  curiam  canonicalem  et  allodium.  ut 
praemittitur.  infra  bienium  tont  am  a  die  recessus  sui  sibi  sit 
concessa  facultas. 

(30)  Item  Statuimus.  quod  Canonicus.  sive  praesens  fnerit  sive 
absens,  curiam  canonicalem  aut  allodium  habens  ad  dictamen 
Capituli  etiam  nulla  optione  instante  curiam  et  allodium  huius- 
modi  per  se  aut  procuratorem  suum  restaurare  teneatur.  et  si 
quomodolibet  temerarie  contradictum  fuerit.  per  retentionem  fra- 
ctuum  praebendae  et  allodii  compeseatur  et  tamdin,  qnousque 
aediticia  reparaverit.  optandi  aliam  curiam  vel  alind  allodium  sit 
potestate  privatus.  Magister  quoque  pistoriae.  quod  sub  sua  gu- 
bernatione  esse  dignoscitur.  de  fructibus  allodii.  si  suae  guberna- 
tionis  tempore  defectuosum  effectum  fuerit.  reformare  teneatur. 
Voleutcs  igitur  iam  dictas  reformariones  facere  aut  utilia  aedificia 
de  novo  engere,  possint  pereipere  ligna  Capituli  et  alia  materialia 
morc  solito  expensis  restitutio  pro  eisdem.  illaque  nequaquam 
a  talibus  curiis  et  allodiis  alienare  quomodolibet  praesumant: 
quod  si  fecerint.  de  alienatis  ad  satisfactionem  irremissibiliter 
teneantur. 

(31  Item  Statuimus.  quod  Canonicus  allodium  habens  et 
aliud  optare  volens  id  Capitulo  debeat  intimare.  Nou  tarnen  ad 
optaudum  admittatur.  nisi  i>riu8  per  specialiter  deputatos  vel  de- 
putandos  a  Capitulo  infra  octo  dies  extunc  sequentes  allodium 
eundem  dimittendum  visitatum  fuerit.  Quod  si  in  aedifieiis  vel 
alias  defectuosum  reperiatur.  ad  aestimationem  visitatorum  huius- 
modi  aut  aliorum  bonorum  virorum  tantam  pecuniarum  apud  Ca- 
pitulum  depouere  debeat  snmmam.  cum  qua  merito  valeat  allo- 
dium ipsnm  sie  dimittendum  reformari  per  suum  successorem. 
Qua  reformatione  per  ipsum  successorem  facta,  idem  successor 
sit  astrictus  de  expositis  et  pereeptis  in  huiusmodi  reformatione 
coram  Capitulo  plenariam  facere  rationem.  Qua  peracta.  si  de 
pTaedicta  summa  deposita  aliquid  superfuerit .  antecessori  resti- 
tuatur.     Si  vero   ultra    ipsam   summain    aliquid  rarionabiliter 


Digitized  by  Google 


B.  DIE  8TATUTEN  D.  ERMLÄND.  DOM  STIFTS  Z.  ZEIT  V.  COPP.  511 

exposuerit,  #per  antecessorem  suppleatur.  Qnodque  si  optare  volens 
allodii  per  eom  dimissi  reformationem  suis  maluerit  laboribus  et 
sumptibus  infra  certum  et  competens  tempus  facere,  id  dispositioni 
Capituli  omnino  relinquatur.  Si  vero  propter  negligentiam  possi- 
dentis,  per  aedificiorum  deformitatem  aut  collapsum  aliquod  allo- 
dium  contigerit  verisimiliter  in  censibus  diminui.  ne  snccessoribus 
desidia  seu  negligentia  praeindicet  possidentis,  ipse  possessor 
possit  et  debeat  poenam  per  Capitulum  infligendam  ad  debitam 
ipsias  allodii  reformationem  compelli.  Porro  si  Canonicus  cedens 
allodium  deformatum  et  ruinosum  dimiserit,  omnes  fructus,  iura 
et  obventiones  aliaque  bona  per  eum  relicta.  testamentis  aliisque 
ultimis  voluntatibus  quibuslibet  uon  obstantibus,  praesentium  au- 
ctoritate  sint  arrestata  ipso  facto,  quousque  pro  reformatione  allodii 
hninsmodi  congrua  portio  iuxta  dictamen  bonorum  virorum,  ut 
praemittitur,  de  bonis  sive  relictis  ipsius  deputetur. 

(32)  Item  Statuimus,  quod  Canonicus  de  valore  curiae  suae 
et  de  animalibus  in  allodio  suo  ultra  extimationem  viginti  marcis 
existentibus  et  ctiam  de  aliis  rebus  quibuscunque  per  ipsum  in 
dictis  domo  et  allodio  vel  alibi  ubilibet  habitis  et  possessis,  prout 
bactenns  de  laudabili  consuetudine  est  observatum,  possit  tarn  in 
vita  quam  in  morte  libere  disponere,  prout  suae  placuerit  voluntati. 
Quod  si  ante  dispositionem  de  rebus  praedictis  ipsum  decedere 
contingat,  Capitulum  de  omnibus  supradictis  in  utilitatem  ecclesiae 
libere  disponere  possit. 

(33)  Item  Statuimus,  quod  Administrator  et  aliii  Canonici 
officiati  Capituli,  quando  praeficiuntur,  totiens  quotiens  iurent  of- 
ficia  fideliter  et  legaliter  exercere. 

(34)  Item  Statuimus,  quod  Administrator  electus  iuret,  quod 
omnem  censum  de  territoriis  Melsagk  et  Allensteyn,  quando  eum 
pereeperit,  Capitulo  vel  eius  deputatis  integre  praesentet.  De 
lignis  vero  pro  subsidio  subditorum  Capituli  et  de  muletis,  pro 
qua  Ii  täte  personarum,  iuxta  bonam  conscientiam  distribuat  et  re- 


Digitized  by  Google 


512  ERMLAXD  UND  DAS  FRALENBURGER  ÜOMSTIFT  Z.  ZEIT  V.  COPP. 

mittat,  prout  sibi  visum  fuerit  expedire.  De  siligine.autem  eine 
licentia  Capituli  vendere  non  praesumat. 

35)  Item  Statuimus,  quod  Administrator  Capituli  absolutus 
ab  officio  administrationis  registrum,  in  quo  villae  census  et  bona 
Capitularia  sunt  conscripta,  et  vasa  argcntea  et  omnia  Capituli 
clenodia  ae  alia  ad  castri  Allensteyn  munitionem  et  provisionein 
pertinentia,  ae  etiam  in  curia  Melsag  existentia,  videlicet  in  bom- 
bardis.  balistis,  bladis  atque  aliis  cum  inventarii  exhibitione  dicto 
Capitulo  praesentare  et  rationem  facere  teneatur  de  eisdem. 

(36)  Item  Statuimus,  quod  Administrator  Capituli  Capellanos 
seu  Burgravios  in  Allensteyn  et  in  Melsag  constituere  non  debeat. 
nisi  de  personis  talium  in  Capitulo  capitulariter  concordatum  sit 
et  consensum. 

(37)  Item  Statuimus,  quod  nullus  Canonicus  subditiß  Capituli 
rusticalia  servitia,  quae  vulgariter  Scharwergk  nuncupantur,  qua- 
Hacunque  audeat  imponere;  nisi  et  hoc  competat  rationi  officii 
sibi  iniuncti  nec  tunc  pro  suo  aut  alterius  privato  commodo  id 
sibi  liceat  facere,  nisi  prius  petita  licentia  et  obtenta.  l'raeterea 
buic  statuto  adiicioms,  quod  nullus  praelatus  vel  Canonicus  de 
communibus  bonis  seu  locis  Capituli  vel  fabricae  ecclesiae  War- 
miensis  sine  licentia  et  consensu  Capituli  se  iutromittere  seu  ea 
sibi  usurpare  praesumat.  Et  si  aliquem  forte  ex  ignorantia  vel 
alias  in  hoc  excedere  contigerit,  vel  aliquis  retroactis  temporibus 
iam  forsan  exccs!*it,  postquam  de  hoc  Capitulo  constiterit,  requisitus 
per  Capitulum  secuudum  dictamen  eiusdem  Capituli,  hoc  infra 
unius  mensis  spatium  a  tempore  requisitionis  huiusmodi  immediate 
computaudum  emendare  et  Capitulo  praedicto  de  hoc  uecnon 
damuis,  quae  exinde  provenerunt  seu  provenient,  realiter  satis- 
facere  teneatur,  qnacunque  contradictione  non  obstante. 

(3s)  Item  Statuimus,  quod  singulis  annis  in  Capitulo  generali, 
quod  circa  festum  omniura  sanctorum  cclebrari  consuevit,  duo  de 
Canonicis  deputentur,  qui  in  collectionem  census  in  Melsag  et  in 
Allensteyn  cum  Administratore  Capituli  constituti  omnes  defectus 


Digitized  by  Google 


B.  DIE  STATUTEN  D.  ERMLÄND.  DOMSTIFTS  Z.  ZEIT  V.  COPP.  513 


tarn  in  hominibus  quam  in  territorii  statu  a  scultetis  et  duobus 
consulibus  singularum  villarum  tunc  etiam  censum  praesentantibus, 
seu  aliis  quibuscunque  praedictorum  territoriorum  incolis  debite 
et  8tudiose  perquirant,  quos  curent  iuxta  posse  provide  reformare, 
graviores  vero  casus  pro  eoruni  reformatione  ad  Capitulum  refe- 
rentes.  Quodsi  forsitan  duo  Canonici  praedicti  vel  alter  eorum 
legitime  impediti  seu  impeditus  officium  huiusmodi  temporibus 
praedictis  exercere  non  poterunt  vel  poterit,  Capitulum  alium  seu 
alios  loco  illorum  poterit  surrogare. 

(39)  Item  ut  debitus  honor  Officialibus  Capituli  deferatur, 
Statuimus,  quod  quilibet  Officialium  Capituli  sie  sua  iurisdictione 
utatnr,  ut  falcem  suam  a  messe  prohibeat  aliena.  Et  ne  quis 
errori  suo  ignorantiae  velum  praetendere  valeat,  praesenti  duximus 
statuto  declarandum,  quae  ad  quem  debeat  iurisdictio  pertinere. 
Administrator  enim  in  duobus  districtibus  Allensteyn  et  Melsag, 
Judex  civitatis  Warmiensis  in  civitate  ipsa  et  intra  suae  libertatis 
terminos.  Magister  pistoriae  in  rusticos  ad  eandem  pertinentes 
quoad  exaetionem  censuum,  in  molendino  quoque  in  dicta  civitate 
sito  et  in  aliis  locis  ad  dictam  pistoriam  pertinentibus,  et  Magister 
silvarum  in  villis  in  districtu  Frawenburgensi  sub  ditione  Capituli 
constitutis,  prout  hactenus  de  consuetudine  longaeva  observatum 
est,  iurisdictionem  retineant.  Praeterea  quilibet  Officialis,  cui 
pro  executione  officii  sui  aliqui  de  subditis  Capituli  deputantur, 
pro  tempore  deputationis  huiusmodi  super  negligentiis  et  excessi- 
bus  animadvertere  poterit  in  eosdem.  Porro  cuilibet  Canonico  in 
curia  canonicali  et  allodio  suis  iurisdictio  salva  consistat.  Non 
tarnen  volumus  sie  ad  praedictos  iurisdictionem  pertinere.  ut  eam 
a  Capitulo  penitus  abdictemus,  quin  immo  Capitulum  ipsum  prae- 
missis  non  obstantibus  per  viam  appellationis  a  subditis  ipsius 
universis  et  singulis  libere  poterit  adiri.  et  nihilominus  iam  etiam 
a  praedictis  personis  iudicata  citra  earundem  iniuriam,  prout  eidem 
videbitur,  ex  officio  suo  in  melius  reformare.  Postremo  si  quis 
adversus  quempiam  de  alterius  iurisdictione  existentem  aliquid 

33 


Digitized  by  Google 


514  EBMLAND  UND  DAS  FRAUENBÜBGER  DOMSTIFT  Z.  ZEIT  V.  COPP. 

quaestionis  habuerit,  ille  etiamsi  Canonicus  fuerit,  coram  suo  eum 
conveniat  iudice,  cuius  dif&nitionem  sustineat.  Vel  certe  si  se 
verisimiliter  gravatum  senserit,  facultas  sibi  maneat  ad  Capitulum 
provocandi. 

(40)  Item  ut  casus  improvisi,  qui  sine  expensis  declinari  non 
possunt,  sustentamento  providentiae  facilius  tolerentur,  Statuimus, 
quod  Administrator  Capituli  in  virtute  praestiti  iuramenti  singulis 
annis  praesentare  debebit  Thesaurario  ad  hoc  per  Capitulum  de- 
putato  de  censu  collecto  circa  festum  Nativitatis  Christi  in  terri- 
torio  Allensteyn  XII  marcas,  etiam  antequam  censum  ipsum  aliis 
distribuat.  Unde  expensas  inopinatas  Capitulum  facere  et  odiosam 
contrahendi  debita  necessitatem  valeat  evitare. 

(41)  Item  Statuimus,  quod  nullus  Canonicus  arma  quaecunque 
ad  Capitulum  deferat,  et  quod  in  Capitulis  debita  servetur  hone- 
stas.  Nec  aliquis  Capitularis  vocem  suam  praeproperet.  sed  iuxta 
ordinem  quilibet  liberc  profcrat  votum  snum.  Nec  aliquis  Capi- 
tularis contra  alium  Capitularem  in  verba  inhonesta,  contumeliosa 
aut  iniuriosa  prorumpat  vel  votum  suum  impediat.  Alioquin  sit 
privatus  pane  et  cervisia  ad  arbitrium  Capituli,  donec  Capitulo 
et  i>erBonae  offensae  satisfecerit  de  praemissis. 

(42)  Item  Statuimus,  quod  gesta  et  gerenda  Capituli  secreta, 
quae  pro  talibus  per  praesidentem  de  voluntate  Capituli  declarata 
fueriut  et  nihilominus  illa.  quae  quis  in  Capitulo  existeus  prote- 
stando  dicit  sc  capitulariter  dicere  vel  facere,  nullus  sub  poena 
praefati  iuramenti  revelare  audeat,  quousque  per  Capitulum  de- 
cretum  fuerit  propalari. 

(431  Item  Statuimus,  quod  quilibet  Canonicus  obtenta  a  do- 
mino  Episcopo  abessendi  licentia  etiam  a  Capitulo  personaliter 
vel  necessitate  urgente  per  alium  eandem  petere  teneatur;  quod 
si  facere  contempscrit ,  in  suo  reditu  per  XXX  dierum  spatium 
panis  et  cerevisiae  distributione  in  poenam  temeritatis  huiusmodi 
violatae  consuetudiuis  irremissibiliter  sit  privatus. 


Digitized  by  Google 


B.  DIE  STATUTEN  D.  ERMLÄND.  DOMSTIFTS  Z.  ZEIT  V.  COPP.  515 


(44)  Item  Statuimus,  quod  habeatur  campana  Capitularis, 
quae  pro  nullo  alio  usu  nisi  pro  Canonicorum  Capitnlari  convoca- 
tione  ad  mandatum  praesidentis  pulsetar  totiens,  quotiens  Capitu- 
lum  faerit  faciendam  vel  litera  cum  maiori  Sigillo  Capituli  sigil- 
landa.  Motus  autem  pulsandi  talis  observandus  est,  quod 
tribus  viribus  more  solito  pulsetur  et  ad  huiusmodi  pulsus  hora 
tertiarum.  id  est  post  primam  sive  maturam  missam,  convenien- 
dum  est,  sed  ubi  magis  ardua,  et  in  quibus  acceleratione  opus 
est,  veniunt  tractanda  negotia,  post  tertium  pulsum  quarto.  sed 
tlitTerenter  ad  unum  scilicet  tantummodo  latus  pulsando,  campana 
pulsari  debebit,  ut  per  hoc  detur  intelligi,  quod  mox  pulsu  finito 
capitularis  sit  conventio  necessario  facienda. 

(45)  Item  ut  nobis  et  subditis  nostris,  qui  pro  causarum  de- 
cisionibns  ad  nos  frequenter  confugiunt,  salubrius  consulatur, 
Statuimus,  quod  singulis  primis  sextis  feriis  octo  mensium  usua- 
Hum  Kaiendario  inscriptorum,  si  festum  celebre  non  impedierit, 
alioquin  proxima  die  praecedente,  in  qua  tale  festum  non  occur- 
rerit.  Canonici  praesentes  ad  sonum  campanae  Capitularis,  sive 
ad  hoc  petitor  appareat  sive  non,  ad  celebrandum  Capitulum 
oonvocentur.  In  Januario  autem,  Majo,  Augusto  et  Novembre 
propter  congregationes  generales,  quae  in  eisdem  quatuor  mensi- 
bus,  videlicet  in  crastino  Agnetis,  Johannis  ante  portam  Latinam, 
Agapiti  et  Animarum  annua  revolutione  celebrantur,  nisi  forsan 
aliqua  evidens  utilitas  vel  instans  necessitas  cxegerit,  non  erit 
necesse  in  praedictis  sextis  feriis  congregari.  Et  qui  ad  huius- 
modi et  ad  singula  alia  etiam  extra  dies  praedictos  celebranda 
capitula  lcgitimo  impedimento  cessante  venire  scienter  neglexerit 
sive  contempserit,  duo  scoti  usuales  eidem  de  praebenda  sua  to- 
tiens,  quotiens  in  hoc  culpabilis  repertus  fuerit,  subtrahantur. 
Nullusque,  si  dictam  poenam  evitare  voluerit.  inde  recedat,  nisi 
a  praesidente  de  conniventia  Capituli  licentia  petita  fuerit  et 
obtenta. 

(46)  Item  Statuimus,  quod  si  aliquem  praelatorum  vel  cano- 


Digitized  by  Google 


516  ERMLAND  UND  DAS  FRAUENBURGER  DOMSTIFT  Z.  ZEIT  V.  COPP. 

nicorura  ecclesiae  Wanniensis  ininste  vulnerari  vel  alias  in  per- 
sona vel  in  bonis  laedi  contigerit,  omnes  et  singuli  capitulares 
eidem  laeso  in  iustitia  fideliter  verbis  et  facti»  assistant  pro 
emenda  consequenda. 

(47)  Item  Statuimus,  quod  testamentarii  dominornm  praelato- 
rum  et  canouicorum  etiam  mediorum  et  minorum  infra  viginti 
dies  a  morte  testatoris  continuo  numerandos  testamenta  per  ipsos 
condita  vel  eorum  copias  fideliter  exemplatas  cum  inventariis  etiam 
ante  eorundera  executionem  capitulo  praesentare  sine  contradictione 
qualibet  teneantur.  Idem  de  testamentis  vicariorum.  cum  et  ipsi 
membra  sint  ecclesiae,  volumus  observari. 

;48)  Item  Statuimus,  quod  quilibet  Canonicus  maiori,  media 
vel  minori  praebenda  praebendatus  et  etiam  Vicarius  iurct  bonum 
ecclesiae  promovere  ad  quemcunque  statum  ipsum  pervenire  con- 
tingat,  alias  fructus  et  distributiones  non  percipiat. 

(49)  Item  Statuimus.  quod  statuta  bis  in  anno  in  Quatuor- 
temporibus,  scilicct  Cinerum  et  Crucis,  quarta  feria  in  eisdem 
omnibus  Canonici»  maioribus  praebendatis  praebendis,  Capitula- 
ribus  et  non  Capitularibus  praesentibus,  per  sonum  campanae  ca- 
pitularis  convocatis  per  iuniorem  canonicum  capitularem,  si  ha- 
bilis  fuerit,  distincte  et  intelligibiliter ,  secundum  quod  eosdem 
Capitulares  et  non  Capitulares  respective  concernunt,  legantur. 
ne  quispiam  periurii  periculum  incurrere  vel  ignorantium  eorun- 
dem  praetendere  valeat  aut  allegare. 

(50)  Item  Statuimus,  quod  nullus  cuiuscunque  conditionis, 
dignitatis  vel  Status  cxsistat,  Dominis  in  Capitulo  exsistentibus, 
cum  armis  quibuscunque  ad  ipsos  ingredi  permittatur. 

(51)  Item  cum  de  literatis  implenda  sit  indigentia  ecclesiae. 
ut  fructum  suo  tempore  afferre  valeant  opportunum,  Statuimus, 
quod  quilibet  Canonicus  de  novo  intrans,  nisi  in  Sacra  pagina 
Magister  vel  Baccaurelaus  formatus,  aut  in  Decretis,  vel  in  iure 
civili,  aut  in  medicina  seu  physica  Doctor  aut  Liccnciatus  ex- 
stiterit,  post  residentiam  primi  anni,  si  Capitulo  visum  et  expe- 


Digitized  by  Google 


B.  DIE  STATUTEN  D.  EKMLÄND.  DOMSTIFTS  Z.  ZEIT  V.  COPP.  517 

diens  fuerit,  teneatur  ad  triennium  ad  minus  in  aliquo  studio  pri- 
vilegiato  in  nna  dictarum  facultaturu'  studcre .  sicque  soli  studio 
operam  dare,  ut  iugiter  et  continue  in  ipso  per  memoratum  trien- 
nium perseveret.  Nec  se  inde  absentare  praesuraat,  nisi  pesti- 
lentiae,  infirmitatis,  famis,  aut  hostilitatis  causa  ad  aliud  se 
duxerit  prmlegiatum  „tndium  transferendum.  Qnodei  ex  alia 
causa,  rationabili  tarnen,  Studium  deserverit,  pro  tempore  abscn- 
tiae  eidem  tanquam  Studenti  Capitulum  minime  respondebit.  Si 
vero  ex  frivola  causa  (quae  an  talis  sit,  iudicio  Capituli  stabitur) 
se  duxerit  absentandum,  pro  tempore  absentiae  huiusmodi  simpli- 
citer  reputabitur  absens.  Et  nihilominus  teneatur  dictum  trien- 
nium reincipere  studiumque,  ut  praemittitur,  ueque  ad  finem  con- 
tinuare,  ac  si  prius  nihil  esset  actum  in  eodem.  De  praemissis 
itaque  omnibus  et  singulis,  antequam  ad  perceptionem  distribu- 
tionum  redicns  admittatur,  patentibus  literis  sigillo  Hectoris  Studii, 
in  quo  studuerit,  munitis  et  assertione  })roprii  iuramenti  teneatur 
facere  plenam  üdem.  Praeterea  si  is  utiliter  se  in  studio  habuerit 
petiveritque  sibi  dari  licentiam  studendi  diutius,  non  erit  sibi 
talis  licentia  deneganda. 

(52)  Item  Statuimus,  quod  de  triennio  in  triennium  Capitulum 
certos  Canonicos  ad  visitandum  et  discendum  limites  inter  bona  do- 
minorum  de  ordine  et  ecclesiae  Capitulique  nostri  signis,  incisioni- 
bus  et  acervis  lapidum  consignatis  debeat  deputare,  et  ad  sollici- 
tandum  hoc  ipsum  Administrator  Capituli  sit  astrictus. 

(53)  Item  Statuimus,  quod  pro  quibuscunque  literis  Capituli 
sigillandis  cera  viridis  immutabiliter  sit  in  usu. 

(54;  Item  cupientes  omnem  materiam  dissidii,  quantum  pos- 
sibile  est,  amovere,  Statuimus,  quod  in  literis  missibilibus  nomine 
Capituli  per  Ebdomadarium  de  more  in  Melsag  mittendis,  non 
praesentationis,  sed  quando  Capitulariter  decretae  fucrint,  tempus 
attendi  debere,  et  qui  tunc  Ebdomadarius  fuerit,  easdem  mittere 
teneatur. 

(55)  Item  Statuimus.  quod  nullum  instrumentum  per  quem- 


Digitized  by  Google 


5 1 S  ERMLAND  UND  DAS  FRAUENBURGER  DOMSTIFT  Z.  ZEIT  V.  COPP. 

cunque  notarium  conficiendum  super  censibus  per  Vicarium  eccle- 
siae  Warmiensis  aut  quamcunque  aliam  personam  seil  personas 
ecclesiasticas  vel  saeculares  in  dominio  einsdem  ecclesiae  einendis 
alicuius  sit  roboris  vel  momenti,  nisi  domini  Episcopi  ad  mensani 
Episcopalem  Bpectantibus,  ac  Capituli  Sigillum  in  bonis  ipsius, 
literis  contractuum  hninsmodi  sit  appositum.  Cuins  constitntionis 
transgressor  etiam  si  laicus  sitt  in  tota  capitali  pecunia,  quae  do- 
minio ipso  facto  confiscata  sit.  nihilominus  puniatur. 

(56)  Item  Statnimus,  nt  omnes  impetrantes  vel  eornm  procu- 
ratores  insinnatis  literis.  anteqnam  ipsis  respondeatur ,  si  Capi- 
tulum  petierit,  literarum  suarum  copias  tradere  teneantur,  propriis 
eorum  sumptibus  et  expensis;  et  quod  concnrrentibus  daobns  vel 
plaribiiB  impetrantibus,  petentibus  se  ad  praebendas  vacantes  vel 
aliud  beneficium  quodcunque  recipi,  is  qui  per  se  vel  procuratorem 
suum  receptus  fuerit,  ad  aliqnod  eorum  cum  effectu  appellationum 
per  Capitulum  ipsum  contra  Processus,  monitiones  et  requisitiones 
aliorum  legitime  interposita,  suis  sumptibus  prosequi  teneatur. 
Quod  si  ipsi  ad  hoc  idonei  reperti  non  fuerint,  ipsum  Capitulum 
vel  eum  aut  eos,  quem  vel  quos  ad  hoc  exsequendum  constituerit, 
ab  impensis  et  omnis  satisdationis  onere  in  virtute  praestiti  iura- 
menti  penitus  rclevabunt. 

(57)  Item  quia  testimonio  fide  dignorum  et  praecipue  seniorum 
Capituli  nobis  innotuit,  nulluni  vicarium  ex  antiqua  et  laudabili 
consuetudine  nisi  in  praesentia  unius  Canonici  ad  minus  suum 
potuisse  condere  testamentum,  quam  quidem  consuetudinem  ap- 
probatam  innovantes,  Statuimus,  quatenus  ultima  testatorum  vo- 
luntas  firmius  teneatur,  et  bona  ipsorum  eis  mortuis  ad  alios  usus 
non  distrahantur,  sicut  iam  factum  nostros  praedecessores  intel- 
lexisse  accepimus,  ut  deinceps  nullus  Vicarius  nisi  praesente  ad 
minus  uno  Canonico,  quem  elegerit,  suum  valeat  condere  testa- 
mentum. Indignum  enim  esset  et  suspicione  malae  dispensationis 
non  careret.  quod  Vicarii,  qui  frequenter  in  executores  ultimarum 
voluntatum  Canonicorum  eliguntur,  ipsos  Canonicos  suis  testamentis 


Digitized  by  Google 


B.  DIE  STATUTEN  D.  EKMLÄND.  DOMSTIFTS  Z.  ZEIT  V.  COPP.  519 

et  eorundem  executionibus  non  paterentur  interesse.  Igitur  si 
qais  eoram  ausu  temerario  hoc  facere  contempserit,  testamentum 
suam,  si  quod  disposuerit,  ipso  facto  irritum  sit  et  inane,  et 
ecclesia  ipsa,  de  cuius  vixit  stipendio,  in  relictis  succedat.  Quod 
si  aliquis  vicariorum  intestatus  discesserit,  solutis  prins  deservitis 
et  debitis,  ecclesiae  relicta  omnia  cedant. 

(58)  Item  quia  frequenti  experientia  comperimus,  ex  eo  quod 
capitulariter  conclusa  non  fuerint  scripturae  munimine  ad  futuram 
rei  memoriam  roborata,  errores  varios  emersisse,  Statuimus,  quod 
inter  Capitulares  Canonicos  ultimus  de  Junioribus,  quotiens  Capi- 
tulum  fuerit,  faciendum  penes  se  attramentum  et  alia  ad  scriben- 
dum  requisita  habere  arduaque  et  specialiter  commissa  ad  man- 
datum  praesidentis  de  consensu  Capituli  in  libro  ad  hoc  deputato 
per  se  vel  alium  Capitularem  fideliter  conscribere  teneatur. 

(59)  Item  cum  non  debeat  indignum  iudicari,  si  superiorum 
mores  et  laudabiles  consuetudines  subditi  cogantur  amplecti, 
quam  laudabiliter  enim  et  quam  utiliter  introductum  sit,  quod  of- 
ficiales Capituli,  qui  ex  nobis  rebus  nostris  praeficiuntur,  singulis 
annis  officia  sua  in  manibus  nostris  resignent,  efficaci  sumus  ex- 
perientia, rerum  magistra,  edocti.  Hunc  igitur  morem  ad  subditos 
nostros  Officiales,  ut  exinde  nobis  uberior  utilitas  proveniat,  deri- 
vare  cupientes,  Statuimus,  ut  omnes  et  singuli  nostri  Officiales, 
sive  ecclesiasticae  personae  fuerint  sive  saeculares.  deinceps  singulis 
annis  officia  sua  nobis  resignent  locis  et  temporibus  infrascriptis. 
Advocatus  enim  noster  in  Melsag  cum  praesentatione  sigilli  officii 
sui,  Diaconus  et  Subdiaconus  ecclesiae,  Magister  scholae,  Advo- 
catus in  Frawenburg  et  ambo  Campanatores  in  Capitulo  generali, 
quod  circa  festum  omnium  sanctorum  singulis  annis  celebrari  con- 
suetum  est  in  nostris ;  Burgravius  vero  sive  Capellanus  in  Melsag 
et  Camerarii  ibidem  in  festo  sancti  Martini,  quando  census  colli- 
guntur,  in  dorainorum  Administratorum ,  Visitatorum  et  Magistri 
Pistoriae;  Capellanus  autem  Camerarius,  Magister  piscaturae  et 
silvarum  Custos  in  Allensteyn,  ceterique  minuta  officia  ibidem 


Digitized  by  Google 


520  ERMLAND  UND  DAS  FRAUENBURGER  DOMSTIFT  Z.  ZEIT  V.  COPP. 


tenentes  in  festo  Circumcisionis  domini  in  praedictoruni  dominorum 
Administratoris  et  Visitatorum  manibus  ofticia  sua  vcrbis  intelli- 
gibilibus  resignare  eflfectualiter  teneantur.  Quicunque  autem  iusto 
impedimento  cessante  praedictis  locis  et  temporibus  hoc  facere 
neglexerit,  elapso  tempore  cuilibet,  ut  praemittitur,  praefinito, 
censemus  enndem  haben  perinde  ac  si  officium  suum  effectualiter 
resignasset,  Nosque  de  officio  huiusmodi  sie  vacante  sine  alia 
amotione  seu  absolutione,  prout  nobis  visum  fuerit,  disponemus. 

(60)  Item  quia  rationi  consonat  eos  onera  aequalia  recusare 
non  debere,  qui  rerum  commoda  aequaliter  amplectuntur,  proinde 
Capitulariter  Statuimus,  quod  quilibet  Canonicorum,  cum  ad  ple- 
nariam  avenae  et  foeni  pereeptionem  pervenerit  pro  opportunita- 
tibus  ecclesiae  ineumbentibus  deineeps  tres  equos  proprios  ad 
minus  habere  teueatur,  quorum  cuiuslibet  valor  secundum  com- 
munem  exstimationem  marcas  VII  bonae  monetae  perficiat.  Alio- 
quin  praedictorum  foeni  et  avenae  distributione  carebit,  quousque 
huic  statuto  sufficienter  paruerit. 

(61)  Item  Statuimus,  quod  personarum  electio  pro  opportuni- 
tatibus  Capituli  in  legationibus  exsequendis  tantummodo  apud  Ca- 
pitulum  exsistat.  In  qua  ad  negotiorum  ineumbentium  qualitatem 
habito  respectu  servetur  aequalitas,  ne  quisinam  prae  ceteris  ni- 
mium  oneretur. 

(02)  Item  Statuimus,  quod  in  commodaudis  equis  praefatis 
personis  in  dictis  opportunitatibus  mittendis  intra  patriam.  quaudo 
pernoctandum  fuerit,  turnus  per  situm  curiarum  domino  Adiui- 
nistratore  secluso  bis  modo  et  ordine  servetur,  videlicet,  quod  si 
turnus  electum  sen  deputatum  tetigerit,  ipse  sibi  de  duobus  pro- 
priis  equis  currum  trahere  valentibus  providebit,  et  tres  alios 
domini  etiam  secundum  «itum  curiarum  singuli  unum  commodando 
ipsi  deputato  assignare  sint  adstricti.  Si  autem  electum  ordo  non 
tetigerit,  tunc  tornarius  ipsi  electo  de  duobus  equis,  ut  praemit- 
titur, currum  trahere  valentibus  providebit,  famulum  etiam  suum, 
ut  equi  confidentins  gubernentur,  adiungere  potent,  si  placebit. 


Digitized  by  Google 


B.  DIE  STATUTEN  D.  ERMLÄND.  DOMSTIFTS  Z.  ZEIT  V.  COPP.  521 

Reliquos  vero  tres  equos,  quorum  duo  ipse  electus  de  suis,  ter- 
tium  vero  secundum  ordinem  curiarum,  ut  supra,  recipiet  pro 
huinsmodi  itiuere  peragendo.  Et  hoc  nisi  idem  electus  quinque 
equos  de  suis  secum  recipere  maluerit,  vel  nisi  aliter  voluerit 
cum  tornario  amicabiliter  concordarc. 

(63)  Item  Statuimns,  quod,  qui  in  praemissis  temerarius  con- 
tradictor  exstiterit,  totiens  quotiens  pro  quolibet  equo  per  diem 
naturalem  subtractiouis  unius  fertonis  poenam  a  distributionibus 
proximis  per  Administratoren!  faciendis  ipsi  electo  integralitcr 
applicandam  se  noverit  incursurum. 

(04)  Item  Statuimns,  quod,  sive  quis  per  proprios  equos  sive 
alienos  legationem  sibi  commissam  exsecutus  fuerit,  per  aliquem 
ad  hoc  deputandum  equi  huiusmodi  solerter  debeant  computari 
in  tornura,  adeo  quod,  qui  turnum  huiusmodi  equos  suos  proprios 
ducendo  praevenerit,  merito  debeat  postea  praeteriri. 

(65)  Item  Statuimus,  quod,  si  quis  ad  legationem  electus  ultra 
quinque  equos  praedictos  onum  aut  plures  secum  ducere  voluerit, 
non  computentur  in  turnum,  nisi  Capitulum  decreverit  electum 
ipsum  talibus  indigere,  circa  quos  etiam  observetur,  prout  de 
aliis  supra  expressum  est. 

(66)  Item  Statuimus,  quod,  si  aliquem  ex  equis  tempore  le- 
gationis  ex  superveniente  morbo  vel  inevitabili  casu  perire  conti- 
gerit,  solvet  Capitulum  pro  quolibet  valprem  per  ipsum  Capitulum 
extimandum.  Super  cuius  nihilominus  Yalore.  ad  quem  equus 
pertinuit,  conscientia  sit  onerata. 

(67)  Item  super  praemissis  omnibus  et  singulis,  quotiens  opus 
fuerit,  tollendi  et  dispensandi,  corrigendi,  interpretandi ,  emen- 
dandi,  addendi  et  declarandi  Reverendissimo  in  Christo  patri  et 
domino  domino  Episcopo  Warmiensi,  qui  pro  tempore  fuerit,  vel 
eins  Vicario,  ipso  in  remotis  agente,  et  Capitulo  seu  maiori  et 
saniori  parti  auetoritatem  omnimodam  reservamus. 


Digitized  by  Google 


Fünfte  Abtheilung. 


Zur  Charakteristik  der  kirchlichen 
Bewegung  in  Ermland 

zur  Zeit  von  Coppernious. 


Digitized  by  Google 


ZUR  CHARAKTERISTIK  DER  KIRCHLICHEN 
BEWEGUNG  IN  ERMLAND 

ZUR  ZEIT  VON  COPPERNICUS. 


Auf  den  nachfolgenden  Blättern  kommen  einige  Schriftstücke  zum 
Abdruck,  welche  die  verschiedenen  Anschauungen  darlegen,  denen  die 
Ermländischen  Bischöfe  huldigten,  unter  welchen  Goppernicus  lebte  — 
in  den  Jahren,  da  die  von  Luther  ausgegangene  Reform-Bewegung  in 
der  Kirche  t-ich  immer  weiter  verbreitete.  Während  des  Coppernicus 
einstiger  Studien-Genosse  zu  Bologna,  der  Bischof  Fabian  von  Lossainen, 
sich  einer  Erneuerung  der  Kirche  geneigt  zeigte,  traten  die  beiden 
nachfolgenden  Bischöfe  Mauritius  Ferber  und  Johannes  Dantiscus  der 
Lutherischen  Bewegung  mit  grosser  Schärfe  entgegen. 

Der  Abdruck  der  Ermländischen  Dokumente  erfolgt  nach  der 
durch  Hipler  im  Spicilegium  Copern.  (8.  321 — 333]  besorgten  Ver- 
öffentlichung. Die  Orthographie  ist  in  den  beiden,  deutschgeschriebenen 
Mandaten  des  Bischofs  Dantiscus  »wider  die  Ketzerei«  und  »der  Lutherei 
halben«  beibehalten;  in  den  lateinisch  abgefassten  Hirtenbriefen  des 
Bischofs  Mauritius  Ferber  dagegen  ist  der  Text  nach  der  gegenwärtig 
Üblichen  Rechtschreibung  und  Interpunktion  umgeändert. 


Digitized  by  Google 


A,  Zar  Charakteristik  des  BiBchofs  Fabian  v.  Lossainen 

(1512—1523). 


Das  nachfolgende  Fragment  über  die  Stellung  des  Bischofs  Fabian 
von  Lossainen  ist  einer  Ermländischen  Chronik  entnommen,  welche 
von  einem  Zeitgenossen  in  dem  ersten  Drittel  des  16.  Jahrhunderts 
in  deutscher  Sprache  niedergeschrieben  ist.  Dieselbe  hat  sich  nur  in 
einer  einzigen  Abschrift  erhalten ,  welche  das  Thorner  Archiv  auf- 
bewahrt; sie  führt  den  Titel:  »Von  Bischthumb  Ermlandt  vnd 
den  Namen  der  Herren  Bischoffen  aus  einer  alten  Cronicken  in  der 
Heilspergischen  Cancelley«. 

Als  Verfasser  »der  alten  Cronicken  in  der  Heilspergischen  Can- 
celley« hat  Hipler  in  der  Ermländischen  Literatur-Geschichte  (S.  145  ff.  ' 
den  Bürgermeister  Merten  Osterreich  von  Heilsberg  nachgewiesen, 
welcher  wahrscheinlich  in  den  ersten  Jahren  der  Kegierung  des  Bischofs 
Mauritius  Ferber  gestorben  ist  die  Chronik  bricht  bald  nach  dessen 
Erhebung  auf  die  Ermländische  Kathedra  ab). 

Bisher  war  der  ermländische  Dom-Dechant  Joh.  Kreczraer 
f  1604  allgemein  als  Verfasser  angenommen;  es  ist  diesem  aber  nur 
das  Verdienst  einer  Ueberarbeitung  zuzuschreiben,  vielleicht  mit  Ver- 
änderung der  älteren  Wortformen  und  Hinzufügung  einiger  Dokumente 
Uber  die  Zeit  von  1523—1526  aus  den  Heilsberger  Kurial-Akten. 

Kreczmer's  Redaktion  der  Osterreich'schen  Chronik  ist  durch 
einen  Amtsgenossen,  den  Dom-Kustos  Thomas  Treter,  (f  1610)  in  das 
Lateinische  Ubertragen,  um  sie  auch  den  polnischen  Mitgliedern  des 
Kapitels  zugänglich  zu  machen.  Die  Uebersetzung  ist  im  Ganzen 
treu  und  in  fliessender  Sprache  geschrieben;  sie  wurdo  von  dem  Ka- 
pitel in  hohen  Ehren  gehalten  und  als  Quelle  für  die  Geschichte  Erm- 


Digitized  by  Google 


A.  Z.  CHARAKTERISTIK  D.  BISCHOFS  FABIAN  V.  L08SAINEN.  527 

lands  viel  benatzt.  Wir  besitzen  noch  fünf  aus  dem  17.  Jahrhunderte 
summende  Handschriften,  in  welchen  allen  die  Geschichte  Ermlands 
bis  auf  den  Bischof  Andreas  Bathori  (15S9 — 1599   herabgefohrt  ist. 

Eine  weitere  Ueberarbeitung  der  Kreczmer-Trcter'schen  Recension 
fertigte  des  Letztern  Neffe  Matthias  Treter  und  lies»  dieselbe  16S5  zu 
Krakau  drucken ;  sie  führt  den  Titel :  -De  episcopatu  et  episcopis 
ecclesiae  Varmiensis«. 


Fabianns  des  adelichen  geschlechts  deren  von  Lusien,  ausz 
dem  Resellischen.  wäre  J.  V.  D.  vnd  thnmher  zur  Frawenburg, 
ein  gelerter,  hofflichcr  man,  doch  weibisch  vnd  weichlich,  den 
fast  sein  mntter,  die  er  bey  sich  zu  Ileilsperg  hildt,  regirte.  Ist 
vom  W.  Capitel  zum  Bischoff  erweblett.  vnd  zog  eigener  Person 
zum  Konige  Sigismnndo  vnd  huldigett  ihm  als  seinem  Herrn  vnd 
Protectori.  Er  wäre  nurtt  Subdiaconus.  Aber  sein  Suffraganeus 
Br.  Johannes  Simbaliensis  Episcopus  weihett  in  in  der  Heilsper- 
gischen  Pfar-Kirchen  zum  Prister  vnd  Bischoff.  da  er  den  auch 
die  erste  vnd  letzte  Mesz  sang,  den  er  nicht  gesehen,  dasz  er 
darnach  iemals  celebrirett  hett.  .  .  . 


Luterey  an  fang. 

Bischoff  Fabianus  hatt  der  Bischofflichen  Jurisz- 
diction,  vnd  der  Christlichen  wahren  Religion,  snn- 
derlichen  ius  Ordens  Landt  grossen  abtrug  vnd  scha- 
den zugefügett,  dass  er  der  angehenden  gifftigen 
Luterey  ehe  dann  sie  einrisse,  nicht  wolt  widerstandt 
thun.  Den  dasz  der  Bischoff  seine  Juriszdiction  in  dem  teil 
seiner  Dioceses,  welcher  vnterm  orden  ist.  verloren.  Hatt  man 
niemanden  so  sehr,  als  diesem  Bischoffe  zu  dancken, 
welcher  sich  nie  woldt  wider  die  ketzerey  setzcu, 
Ja  liebkosett  ihr  noch  öffentlichen,  also  dass  sich  viel 


Digitized  by  Google 


52S  Z.  CHARAKTERISTIK  D.  KIRCHL.  BEW.  IN  ERML.  Z.  ZEIT  V.  COPP. 

monche,  Pfaffen,  vnd  leyen  daran  ergertten,  von  den  heiligen, 
von  der  Buss,  von  den  geistlichen  nichts  hüten:  Ja  es  dorfften 
sich  wol  geweihette  Pfarhern  mitt  wcybern  trawen  lassen,  vnd 
im  ehebruch  vnterm  schein  der  ehe  leben.  Der  Bischoff 
wardt  dessethalben  vom  W.  Capitel  vnd  andern  trewherzigeu 
leuten  beschickett.  vnd  seiner  p flicht  vnd  gebar  ermanett,  dass 
er  so  grewliche  Gotts  vnd  seiner  heiligen  lesterung  in  Zeitten 
wolt  vorzukommen,  vnd  die  Pfarhern  dahin  halten,  dass  sie  von 
der  Catholischen  Religion  mit  Iren  schefflein  sich  nicht  abtrenten. 
Er  andtwortett:  Luther  ist  ein  gelerter  monch,  vnd  hatt 
seine  Opiniones  in  der  schriefft;  Istiemandt  so  kühne, 
der  mache  sich  wider  ihn. 

Da  hatt  man  dem  hern  Bischoffe  etliche  schriefft  vffgelegett. 
mit  welchen  Lutherus  confutirett  worden.  Der  Bischoff  sag  sie 
an  vnd  sprach,  Diese  haben  auch  nach  Irer  opinion  geschrieben, 
den  mag  man  auch  glauben.  Von  solchen  vnd  dergleichen  vn- 
gereimten  worten  mehr  ist  der  gemeine  man  auch  wol  die  geist- 
lichen so  sehr  geergertt,  dass  man  angefangen,  die  Catholische 
Religion  gering  zu  achten. 

Man  hatts  glaubt,  dasz  dieser  Bischoff  fltrneinblich  hierumb 
von  Gott  grewlich  gestraffett  worden,  den  im  nicht  allein  seiu 
landt  durch  Kriges  notteu  verwllstett  worden,  Sündern  es  haben 
in  auch  die  Frantzoseu  dermassen  befallen  vnd  durchfressen, 
dasz  mau  in  keines  wegen  heilen  kundte.  Ja  ie  meher  sein 
Doctor,  vnd  seine  muttcr  in  ertzneiten.  ie  erger  es  warte,  dass 
sie  im  auch  haben  müssen  dass  ein  bein.  in  welches  sie  im  die 
Frantzosen  gebracht,  lassen  ausschneiden,  da  krigt  er  dasz  kalde 
fewer  hinein  vnd  starb  dauon  vff  Heilsperg  Anno  1523,  penultiina 
Januarii. 

Zudem  so  strafft  Gott  auch  die  Stadt  Heilsperg,  dass  sie  iu 
grundt  ausbrandt  ....  Bolches  ist  geschehen  in  der  nacht  vorm 
Palmsuntage  Anno  1522.  Darumb  waren  diesem  Bischoffe  wenig 
Menschen  gutt;  Der  König  Sigissmundus  sohin,  den  der  Bischoff 


Digitized  by  Googl 


A.  Z.  CHARAKTERISTIK  D.   BISCHOFS  FABIAN  V.  LOSSAINEN.  529 

bey  (ihm  angegeben  war.  als  solt  er  ein  mahl  öffentlichen  ge- 
sagett  haben,  Wen  ihm  gleich  der  Horaeister  daaz  gantze  Bisch- 
thumb  einneme,  So  wolt  ichs  doch  on  der  Polen  hUlffc  wol 
widerbekommen.  So  war  im  auch  das  Capitel  vnd  gantze  landt 
nicht  gutt,  vnter  andern  vrsachen  auch  hierumb,  das  er  Brauns- 
berg so  verretterlich  verwarlosett .  vnd  dadurch  sich  mit  dem 
gantzen  Lande  in  verterben  brachte.  In  solcher  schände  vnd 
vngnnst  starb  der  glitte  her  Bischoff  an  der  Plage  Gotts. 


n.  34 


r 


Digitized  by  Google 


B.  Zwei  Hirten -Briefe  des  Bisohofs  Mauritius  Ferber 

(1523—1537). 

I.  Das  Edikt  vom  20.  Januar  1524. 

Bald  nach  seiner  Inthronisation  als  Bischof  von  Ermland  erliess 
Mauritius  Ferber  {d.  d.  20.  Januar  1524}  ein  Mandat  an  seinen  Klerus, 
worin  er  diesen  auffordert,  eifrig  darüber  zu  wachen,  dass  der  alte 
kirchliche  Kultus  gewahret  und  die  lutherischen  Irrlehren  von  der 
Gemeinde  fern  gehalten  werden. 

Nur  wenige  Tage  vorher  unter  dem  15.  Januar  1524}  hatte  der 
Nachbar-Bischof  von  Samland,  Georg  von  Polentz,  ein  ganz  entgegen- 
gesetztes Edikt  erlassen ,  in  welchem  er  seine  Geistlichen  ermahnte, 
Luthers  Schriften  fleissig  zu  lesen  und  die  Kinder  jnur  in  deutscher 
Sprache  zu  taufen. 

Sobald  diese  beiden  Hirtenbriefe  der  Bischöfe  von  Ermland  und 
Samland  nach  Wittenberg  gekommen  waren,  Hess  Luther  sie  beide 
abdrucken,  indem  er  eine  Einleitung  voraufschickte  und  Ferber* s  Edikt 
mit  Anmerkungen  versah.  Dadurch  erklärt  es  sich,  dass  das  letztere 
mit  seinem  Anathema  gegen  die  Uäresieen  Luthers  in  sämmtlichen 
Ausgaben  der  lateinischen  Werke  des  Reformators  zu  finden  ist  (in 
der  Wittenberger  Ausgabe  von  den  Jahren  1550  ff.  Bd.  II,  S.  41 S. 

Dass  Luther  s  Einleitung,  gleichwie  seine  Anmerkungen  zu  dem 
Erlasse  Ferber' s ,  in  heftigem  Tone  geschrieben  ist ,  darf  uns  nicht 
Wunder  nehmen.  Ferber  hatte  in  herausfordenden,  verletzenden  Aus- 
drücken die  lutherische  Bewegung  verurtheilt  und  den  Reformatoren 
die  schlimmsten  Beweggründe  untergeschoben. 

Seinem  einleitenden  Vorworte  hat  Luther  die  Ueberschrift  gegeben : 
»Duae  episcopales  bullae ,  prior  pii,  posterior  papistici  pontificis 


Digitized  by  Google 


B.  ZWEI  HIRTEN-BRIEFE  DES  BISCHOFS  MAURITIUS  FERBER.  531 

f 

super  doctrina  Lutherana  et  Romana«.  Ferbers  Edikt  bezeichnet  er  als 
eine  Frucht  »inveteratae  malitiae«:  Ferber  selbst  wird  genannt: 

»Mauritius  divina  indignatione  episcopus«  qui  magnificis 

blasphemiis  et  maledictis  bullam  suam  refersiK 


Mauritius  Dei  gratia  Episcopus  Warmiensis  honorabili  domino 
Archipresbytero,  plebano  in  Heüsberg  omnibusque  aliis  et  sin- 
gulis  presbyteris,  tarn  religiosis  quam  saecularibus,  plebanis,  viee- 
plebanis,  divinorum  rectoribus.  capellanis.  vicariis.  altaristis  ao 
verbi  Dei  concionatoribus ,  clericis  ac  literatis  quibuscumque  sub 
dicta  sede  ubilibet  constitutis,  salutem  et  sinceratn  in  domino 
caritatem. 

Certo  nobis  persuadebamus  factionem  illam  Lutheranam.  in 
quam  nunc  plerique  Christianorum  sine  discretionis  iudicio  proni 
ruuut,  sua  sese  temeritate  dudum  in  interitum  praecipitaturani 
f  aiese,  quod  adhuc  futurum,  ubi  Deo  placitum  erit  et  H  agell  um 
iracundiae  suae  clementer  a  nobis  averterit.  minime  dubitamus. 
Non  enim  in  perpetuum  irascetur  aut  misereri  obliviscetur  ipse, 
cuius  miserationes  super  omnia  opera  eius:  nec  sinet  ecclesiam 
suam  procellosis  haereticarum  tempestatum  fluctibus  quassatam 
naufragium  pariter  facere.  qui  eam  super  firmam  petram  aedificari 
et  sanguine  tot  millium  sanctorum  martyrum  consecrari  volnit. 

Quo  enim  pacto  labes  haec  pestifera  diuturna  esse  possit, 
quae  tantum  exsecrabilium  abominationum  acervum  in  eandem  ec- 
clesiam illibatam  Christi  sponsam  invexit?  Quandoquidera  qui 
eius  sectae  studiosi  sunt,  mortiferis  declamationibus  pia  simplicium 
Christianorum  corda  vulnerantes,  sacrosancta  missarum  sacrificia 
ut  tetram  abominationem  inaudita  temeritate  exsecrantur  et  animo 
ea  abrogandi  adeo  pudendis  conspurcant  verbis.  ut  referre  pudeat. 
Ecclesiastica  sacramenta  pro  sua  libidine  abiiciunt,  foecunditatem 
ventris  reteris  legis  constituto  tantis  praeconiis  effernnt,  ut  virgi- 

34* 


4 


Digitized  by  Google 


532  Z.  CHARAKTERISTIK  D.  KIRCIIL.  BEW.  IN  ERML.  Z.  ZEIT  V.  COPP. 

nitatig  candorem  plane  damnare  videantur  et  ob  id  sanctimonia- 
lium  et  inonachorum  claustra  aperiri  iubent.  ut  violato  casritatis 
voto  egrediendi  ac  nubendi  libera  euique  «?it  p^testas,  saeerdotibus 
pariter  nuptias  sua  temcritate  permittendas. 

Domini  nostri  Jesu  Christi  crucifixi  et  sanctorum  statuas 
deiiciendas  et  incinerandas  impio  ore  praedicant,  et  praesertim 
genitricis  eius  gloriosae  virginis  Mariae,  de  qua  veteres  cantiun- 
culas  et  laudum  praeconia  tanquam  sacrilegia  dici  vetant.  Papani, 
episcopos,  presbyteros,  monachos,  dicatas  deo  virgines  et  totum 
clericornni  coetum  ut  laicis  invisos  reddant  et  statum  ecclesiasri- 
cum  deiiciant,  multiplici  ignominia  afficiunt,  et  infami  criminatione 
immaniter  contaminant :  reges  praeterea  ac  principes  et  quoslibet 
in  sublimitate  constitutos,  quos  apostolus,  etiamsi  improbi  sunt, 
venerari  iubet  maledico  ore  lacerant. 

Et  dum  vitia,  quibus  plane  mundus  universus  scatet.  arguere 
contendunt,  ceremoniarum  supertiuitatem  amputare  et  cuncta  ad 
normam  apostolicae  traditionis  innovare  velint,  totam  Christianae 
religionis  sinceritatem  et  observantiam  veterem  pariter  conculcant. 
Ut  praeterea  deiectis  constitutionibus  humanis  solam  evangelicam 
doctrinam  astruant,  salutares  legum  et  Canonum  sauctiones  abro- 
gant, ac  christianae  libertatis  praetextu,  quicquid  libet.  licere  sibi 
arbitrantes,  tarn  ecclesiasticam  quam  temporalem  iurisdictionem 
ac  censuras  petulanter  contemnunt:  satisfactionem ,  purgatorium. 
confessionem,  poenitentiam,  ieiunia,  horas  canonicas  et  pias  alias 
precationes .  sanctorum  sutfragia ,  animarum  commemorationes  et 
indulgeutias ,  tanquam  humanas  inventiunculas ,  meras  nugas  et 
pecuniarum  aucupia  ludibrio  habent.  Pristinum  insuper  ecclesiae 
morem  novandarum  rerum  desiderio  aestuantes  penitus  tolluut  aut 
pro  sua  libidine  immutant.  Turbato  itaque  rerum  ordine  obe- 
dientiam  dominis  subtrahunt.  sectas  inducunt.  tumultus  excitant, 
ac  coelum  et  terram  miscentes  omnia  coufundunt.  Ut  autem  por- 
tentorum  huiusmodi  lernam  uno  coraplectamur  verbo,  quicquid 
errorum  hactenus  in  singulis  haereticis  singulatim  damnatum  est. 


\ 


Digitized  by  Google 


B.  ZWEI  HIRTEN-BRIEFE  DES  BISCHOFS  MAURITIUS  FEBBER.  533 

in  hanc  spurcam  omnium  flagitiorum  sentinam  congestum  innovare 
nituntur. 

Et  cum  haec  tarn  enornria  tamque  impia  sint.  ut  sua  absur- 
ditate  cuivis  Christiano  inerito  exsecrabilia  videri  debeant.  habent 
tum  8U08  pertinacissiinos  assertores,  nou  modo  laicos,  sed  (quod 
uon  sine  cordis  ingenti  dolore  recensemus  sacerdotes  quoque  tarn 
religiosos  quam  saeculares,  qui  ordinis  et  professionis  suae  imme- 
mores.  ea  tanquam  sancta  et  a  spiritu  divino  profecta  magno 
studio  amplectuntur,  et  credulae  alioquin  plebi  ac  novitatis  Semper 
cupidae  facile  amplectenda  persuadent,  eamque  secum  in  danma- 
tionis  abyssuin  miserando  rapiunt  spectaculo.  sicque  in  doctrinam 
Lutheranain  feruntur  praecipites.  ut  quidquid  Lutheranum  esse 
audinnt.  mox  evangelicum  esse  putent.  quicquid  ex  Luthero  non 
est,  ab  evangelio  alienum  esse  arbitrentur. 

Et  cum  autoris  sui  doctrinam  plerique  aut  uon  viderint 
omnino.  aut  risam  minime  intelligant,  pro  ea  tum  asserenda,  non 
pro  veritate  eruenda  in  ebriis  compotationibus  inter  cyphos,  crassa 
institia  et  incompositis  claraoribus  pertinaciter  digladiantur.  etiamsi 
sentiant  nec  se  nec  alios  nova  hac  professione  sua  vel  pilo  reddi 
meliores,  immo  magna  peccandi  licentia  longe  quam  antea  fuerint 
deteriores.  Porro  spiritus  dei  patiens  amor  est.  benignus,  mitis 
et  pacificus  est;  hoc  autem  hominum  genere  quid  impatientius, 
quid  immitius,  quid  tumultuosius .  quid  deuique  ad  quamvis  in- 
iuriolam  excandescentius?  Haec  ubi  sunt,  divinus  ille  pacis  et 
unitatis  amator  spiritus  esse  utique  non  igtest. 

At  nihil  prorsus  ambigendum  est,  criminum  nostrorum  mag- 
nitudinem  tantum  aerumnarum  cnmulum  nobis  invexisse,  utpote 
qui  alias  innumeras  calamitates  incessanter  patimur,  omnium  de- 
mum  perniciosissimo  etiam  hoc  religionis  dissidio  longe  durius  a 
domino  affligamur:  nimirum  ut  qui  corporum  temporaria  castiga- 
tione  non  resipiscimus ,  terribili  quidem  sed  iusto  Dei  iudicio 
aeterna  animarum  morte  di\inam  manum  sentiamus,  et  haereticae 


Digitized  by  Google 


534  Z.  CHARAKTERISTIK  D.  KIRCHL.  BEW.  IN  ERML.  Z.  ZEIT  V.  CX)PP. 

perfidiae  veneno  necati  in  profundum  perditionis  barathrom  mise- 
rabiliter  provolvamur. 

Nos  ergo  cum  videanius  hanc  pestem  contagionis  suae  virus 
in  dies  latius  spargere  et  grassando  increscere,  adeo  quod  electi 
quoque  nutare  videantur,  fomitem  suggerentibus  iis.  qui  effreneni 
debacchandi  lieentiam  merito  cohibere  debuerant,  religionis  zelo, 
et  pastoralis  officii  sollicitudine  permoti  diutius  rem  dissimilare, 
aut  silentio  praeterire  non  possumus,  metuentes.  ne  de  mann 
pastoris  sanguinem  ovinm  suarum  requirat  dominus,  neve  silentio 
nostro  coinquinationis  huiusmodi  participes  esse,  aliisqne  id  de 
nobis  suspicantibus  erroris  patrocinium  praestitisse  vidcamur. 
Mandatis  praeterea  sedia  apostolicae  et  Imperialis  Maiestatis  ut 
debemus  obtemperare.  et  orthodoxae  ecclesiae  nos  conformare 
volentes,  vos  omnes  et  ßingulos  per  viscera  domini  Jesu  Christi 
obsecramus  ac  per  iustum  et  horrendnm  eius  indieium  obtestamur 
et  praeterea  autoritate  nostra  ordinaria  (si  modo  apud  vos  illaesa 
hactenus  perseveret)  paterne  requirimus  et  monemus  atque  in  vir- 
tute  sanctae  obedientiae  firmiter  et  districte  praecipientes  man- 
damus. 

Primum.  ut  piis  vestris  et  populi  su])plicationibus  miseri- 
cordem  Deum  devotissime  precemini.  ut  ablata  praemissorum 
malorum  causa,  peccaminum  videlicet  nostrorum  sarcina,  flagellum 
pariter  indignationis  suae  a  nobis  miseratus  amoveat.  principibuB 
christianis,  ut  ecclesiae  tot  tempestatum  turbine  agitatae  salu- 
britcr  consulant,  pacem  concedat,  populum  pretioso  filii 
demptnm  divino  spiritu  6uo  vegetet.  in  unitatem  fidei  reducat  et 
a  perditionis  interitu  misericorditer  cruat 

Deinde  ut  eundem  populum  curae  vestrae  creditum,  omnes 
videlicet  et  singulos,  tarn  sacerdotes  et  clericos,  quam  utriusque 
sexus  laicos  diligcnter  hortemini,  ut  salutari  admonitione  et  verbo 
docrrinae  non  malcdicentiae  ferore  inducatis.  ne  deinceps  supra- 
dictum  Lutheri  dogma  privatim  aut  publice  asserere,  docere,  vel 


Digitized  by  Google 


B.  ZWEI  UIRTEN-BRIEFE  DES  BISCHOFS  MAURITIUS  FERBER.  535 


de  eo  contendere  aut  decertare  ullo  pacto  audeant,  nec  vos  ipsi 
audeatis  nec  queniquam  in  ecelesiis,  domibus.  congregationibus 
vestris  aut  alibi  id  facere  permittatis,  sed  quoad  fieri  potest  pro- 
hibeatis.  ac  veterem  ecclesiae  ritum.  a  Christi  apostolis,  sanctis 
snbinde  patribus,  divini  numinis  instinctu  salubriter  inductum,  et 
a  multis  iam  seculis  magno  totius  orbis  Christiani  consensu 
religiöse  observatum,  tcneatis  et  teneri  faciatis.  Nec  quicquam, 
quod  ecclesiastiea  institutum  est  auctoritate,  vestra  violare  aut 
mutare  praesumatis  temeritate,  nec  quantum  in  vobis  est  mutari 
sinatis. 

Si  quis  autem  paternam  hanc  admonitionem  meam  supino 
fastu  contempserit  et  Christi  ecclesiam  i)ernicioso  schismate  scin- 
dere  perrexerit,  perpetuam  illi  maledictionem  imprecamur,  ipsum- 
que  diris  et  exsecrationibus  devoventes,  anathematis  mucrone 
ferimus  iraeqne  divinae  ac  districto  dei  iudicio  diiudicandum  de- 
stinamus. 

Volumus  autem  praemissa  ad  omnium  et  singulorum,  quorum 
interest,  notitiam  deduci,  et  has  nostras  litcras  a  nobis  ac  ceteris 
presbyteris  descriptas  de  vicino  ad  vicinum  plcbanum  cum  exe- 
cutionis  nota,  ut  moris  est,  mitti.  et  a  novissimo  tandem  ad  can- 
cellariam  in  arcem  nostram  Heilsberg  reddi.  Datum  sub  testi- 
monio  sigilli  nostri  vigesima  Mensis  Januarii  Anno  domini  1524. 


Digitized  by  Google 


536  Z.  CHARAKTERISTIK  D.  KIRCHL.  BEW.  IX  ERML.  Z.  ZEIT  V.  COPP 


U.  Das  Edikt  vom  11.  Mai  1525. 

Der  zweite  Hirtenbrief  wurde  von  Mauritius  Ferber  in  seiner 
Dificese  d.  d.  11.  Mai  1525  proklamirt.  Er  verordnete  in  demselben 
einen  solennen  Dank-Gottesdienst  für  den  Abschluss  des  Krakauer 
Friedens  S.  April  1525  .  durch  welchen  die  Macht-Befugnisse  des 
Ermländiscben  Bischofs  in  politischer  wie  religiöser  Beziehung  wieder- 
hergestellt zu  sein  schienen. 

Hierauf  wendet  sich  Ferber  allerdings  auch  gegen  die  von  der 
alten  Kirche  Abgefallenen  .  aber  in  viel  milderer  Sprache  als  in  dem 
vorjährigen  Edikte,  indem  er  das  Bedflrfniss  einer  Erneuerung  der 
Kirche  anerkennt,  und  nor  das  eigenmächtige,  radikale  Vorgehen  und 
die  gewaltsamen  Bewegungen  missbilligt.  Sodann  richtet  er  an  seinen 
Klerus  die  dringende  Aufforderung,  die  christlichen  Grundlehren  rein 
und  unverfälscht  vorzutragen,  dunkle  Stellen  aber  nicht  nach  dem 
eigenen  Belieben  auszulegen,  sondern  sich  bei  den  alten  Kirchenvätern 
Kaths  zu  erholen.  In  ihren  Predigten  sollten  die  Geistlichen  ferner 
spitzfindige  Dialektik  meiden  und  zur  Erbauung  des  Volkes  sprechen, 
nicht  um  ihren  Scharfsinn  zu  bekunden.  Vor  allen  Dingen  aber  — 
mahnt  der  Bischof  —  möchten  sie  sich  eines  reinen  Lebenswandels 
befleissigen.  Schmausereien  und  Tränkgelage  sorgsamst  meiden. 


Mauritius  Dei  gratia  Episcopus  Warmiensis  honorabili  domino 
Archipresbytcro  plebano  etc.  in  N.  omnibusque  aliis  et  singulis 
plcbanis,  viceplebanis  et  aliis  verbi  dei  predicatoribus,  capellanis, 
vicariis  ac  ceteris  sacerdotibus,  religiosis  et  saecularibus,  per  dioe- 
cesim  nostrnra  ubilibet  constitutis,  salutem  in  domino  setnpiternam . 

Nulli  dubium  esse  debet,  quin  saevas  bellorum  tempestates. 
multorum  annorum  sterilitatem  et  mortiferam  pestilentiam  aliasque 
paene  innumeras  calamitates,  quas  hactenus  experti  sumus  in  terris 
Prussiae  a  malitia  inhabitantium  offensns  deus  immiserit  et.  licet 
nos  tot  flagellis  attriti  miuime  resipiscamus ,  nihilominus  tarnen 
non  continuit  in  ira  misericordias  suas,  cuius  miserationes  sunt 


Digitized  by  Google 


B.  ZWEI  HIRTEN-BRIEFE  DES  BISCHOFS  MAURITIUS  FERHER.  537 

super  omnia  opera  eius.  Sed  paceni.  quam  optare  magiB  quam 
sperare  licebat.  pro  ineffabili  pietate  sua  uobis  restituere  dignatus 
est,  et  quod  humana  indnstria  bactenus  assequi  non  potuit.  in- 
scrutabili  divinae  sapientiae  consilio  omnipotens  dominus  adim- 
plevit.    Cui  imperium,  honor  et  gloria  in  omnia  Baecula  Amen. 

Vos  iccirco  in  domino  hortamur  et  in  virtute  sanctae  obe- 
dientiae  vobia  praecipimus.  ut  proximo  die  cclebri  post  execu- 
tionem  praesentium  pulsatis  campanis  ante  missae  sacrum  cauticum 
Te  Deum  laudamus  et  subinde  raissam  de  Sancta  Trinitate  in 
ecclesiis  vestris  decantetis  populumque  in  curam  vestram  coramis- 
sum  diligenter  admoneatis.  ut  pro  tarn  ineffabili  divinae  digna- 
tionis  dementia  gratiarum  actiones  et  vota  unanimiter  persolvant. 
ipsumque  in  omnibus  operibus  eius  laudent.  adorent  et  praediceut. 

Ut  praeterea  Cbristiana  coalescat  sinceritas  et  in  unitate 
spiritus  et  communione  caritatis  vitam  agamus  Christo  dignam. 
necessarium  est.  ut  animorum  quoque  dissensio.  quac  ex  diversis 
studiis  observantiae  religiouis  coorta  est.  c  medio  tollatur.  cui 
ineptos  concionatores  nonnihil  occasionis  praestitisse  nemo  negat. 
Cum  enim  dubia  pro  certis.  propbana  pro  sacrosanctis  aflferrent. 
necnon  sophisticis  et  scrupulosis  contentionibus  et  dubiis  magis 
quam  solidis  scripturarum  fundaraentis  innitcrcntur,  omnia  et  siu- 
gula  ecciesiastica  instituta  quantumvis  pia  et  honesta  ab  ipsis 
apostolorum  temporibus  uobis  quasi  per  mauus  tradita,  et  concordi 
totius  orbis  Christiani  consensu  recepta.  suspecta  reddiderunt  eisque 
fidem  abrogarunt,  hinc  obedientia.  confessio.  ieiunium.  precatio, 
eeremoniae  et  quidem  non  impiae.  ac  vetus  et  laudabilis  eccle- 
siasticae  observantiae  ritus  tanquam  exsecrabilis  abominatio  ex- 
ploditur  et  eliminatur.  totus  mundus  furiosis  contentionibus  fervet 
quamvis  multa  antea  quoque  inepta,  vaua  et  puerilibus  delira- 
mentis  similia  in  ecclesiam  dei  a  longo  iam  tempore  malo  usu 
invecta  fuisse  infitias  ire  non  possumus.  At  corrigendus  error 
erat,  non  reiiciendum  quod  salutare  est :  zizania  extirpanda  fuerat. 
non  triticum  pariter  conculcandum.    Quod  ubi  siue  i>ericulo 


Digitized  by  Google 


53S    Z.  CHARAKTERISTIK  D.  KIRCHL.  BEW.  IN  EMRL.  Z.  ZEIT  V.  COPl\ 

fieri  non  potuisset,  iuxta  Evangelicam  doctrinam  utraqne  ut  eresce- 
reiit.  permitti  debuerat.  ut  tempore  messis  divini  iudieii  falce 
aoxia  resecta  cremarentur,  ne  per  publicum  tumultum  catholica 
scinderetur  ecclesia  et  Christiane  caritatis  glutinum  a  se  invicem 
fidelium  animis  alienatis  laxaretur. 

Proinde  vos  in  domino  Jesu  Christo  hortamur  et  in  virtute 
sanctae  obcdieutae  vobis  praecipimus.  ut  deinceps  (ne  maioribus 
malis  ullam  oceasionem  praestitisse  videamini)  Evangelicam  et 
apostolicam  doctrinam  et  alias  sacras  et  a  catholica  ecclesia  re- 
ceptas  scripturas  candide ,  pure  et  siuceriter  tractetis ,  doceatis, 
praedicetis.  qnas  ubi  obscnrae  fuerint  ut  passim  sunt),  non  pro 
vestra  aut  cuiuscunque  libidine,  scd  aut  aliis  scripturae  sanctae 
locis  aut  saltem  orthodoxorum  patrum,  videlicet  Origcnis  —  in 
quibus  receptus  est  —  Basilii,  Cypriani,  Nazianzeni,  Athanasia, 
Cyrilli.  Hilarii.  Chrysostomi,  Hieronymi.  Ambrosii,  Gregorii, 
Augustini.  Leonis,  Bernardi  et  alioram  veterum  divinae  scripturae 
tractatorum,  ab  ecclesia  catholica  comprobatornm,  interpretationibus 
elucidetis  et  exponatis,  nec  tarnen  omnia  eorum  tanquam  divina 
oracula  amplectamini .  quod  nec  sibi  ipsi  tribui  voluerunt.  ned 
ipsos  cum  delectu  legatis  et  tradatis. 

Ab  aliis  autem  scripturis  apocryphis  et  praeterea  a  dialecti- 
corum  argutiis  et  sophistarum  contentiosis  subtilitatibus,  perplexis 
quaestionibus ,  argumentationibus  et  anilibus  fabulis  abstineatis. 
Declamationes  vestrae  theologiam  non  philosophiam,  spiritum  non 
carnem  resipiant ;  doceant  non  contendant :  aedificent  non  memoriae 
et  ingenii  vires  ostentent. 

At  cum  plerumque  sancta  vita  plus  aediflcet  quam  docta 
oratio,  vos  in  visceribus  Jesu  Christi  hortamur,  ut  attenta  hac 
temporum  iniquitate.  in  quae  culpa  nostra  iusto  deo  peccata 
nostra  ulciscente  incidimus.  vitam  agatis  irreprehensibilem  et  pro- 
fessione  vestra  consentaneam,  et  inter  ceteras  abominationes  prae- 
cipuo  detestandam  ebrietatem.  omnium  malorum  radicem,  commes- 
sationes  et  ingurgitationes,  ut  teterrimas  pestes.  fugite.  Quae  cum 


Digitized  by  Google 


B.  ZWEI  HIRTEN-BRIEFE  DES  BISCHOFS  MAURITIUS  FERBER.  539 

in  ecclesiarum  dedicationibus  et  patronoruni  festis  plus  quam 
alias  coramitti  eoleant,  vobis  sab  synodali  et  excommunicationis 
poena  mandamus,  ne  deinceps  apparatis  sumptuosis  conviviis 
praedictas  solemnitates  in  crapula  et  luxu  sed  divinis  obsequiis 
duobus  dumtaxat  sacerdotibus  coassumptis,  nec  laicis  (nisi  forte 
uno  aut  altero)  invitatis  transigatis  et  eodem  die  ab  invicem  dis- 
cedatis,  nec  nox  (nisi  itineris  longitudo  exegerit)  vos  pariter  con- 
vivantes  comprehendat 

Certa  enim  fiducia  tenemur,  si  nos  a  prava  vivendi  consuetu- 
dine  convertemur,  quod  pius  et  misericors  dominus  solitae  miseri- 
cordiae  suae  memor.  fiagella  iracundiae  suae  a  nobis  amovebit 
pacemque  ac  unitatem  ecclesiae  suae  sanctae  restituet  per  Jesum 
Christum,  eins  filium,  dominum  nostrum,  qui  est  benedictus  per 
omnia  saecula. 

Volum us  autem  hoc  nostrum  mandatum  a  vobis  transcriptum 
et  more  consueto  executum  de  vicino  ad  vicinum  plebanum  pe- 
ferri  et  taudem  ab  ultimo  ad  cancellariam  nostram  reportari. 

Datum  sub  testimonio  nostri  secreti  in  arce  nostra  Heilsberg 
undecima  die  mensis  Maii  Anno  1525. 


Digitized  by  Google 


■ 


G.  Zwei  Edikte  des  Bisohofs  Johannes  Dantiscus  (1537—1548;. 

Zum  Schlüsse  des  vorliegenden  Urkunden-Buches  werden  zwei 
Mandate  des  Bischofs  Johannes  Dantiscus  mitgetbeilt ,  welche  wesent- 
lich zur  Charakteristik  der  Zeit- Verhältnisse  dienen,  in  welche  die  letzten 
Lebens-Jahre  von  Coppernicos  fallen.  Das  »Mandatum  wider  die 
Ketzerey«  ist  kurz  vorher  erlassen,  ehe  Rheticus  nach  Frauenburg 
kam  im  Herbste  1539);  das  »Mandatum  der  Lutherei  halben«  ist  im 
Frühjahr  1540  promulgirt,  als  Rheticus  noch  bei  Coppernicus  weilte. 

Es  bedarf  hier  keiner  weiteren  Erörterung,  wie  schwierig  die 
Stellung  von  Coppernicus  seinem  Kirchen-Regimente  gegenüber  sein 
mu8ste,  da  er  einem  Mitstreiter  Luthers  dauernde  Aufnahme  gewährte, 
während  sein  Bischof  das  strenge  Gebot  ergehen  Hess,  dass  nicht  ein- 
mal eine  Schrift  von  Luther  in  Ermland  geduldet  würde.  ('Vgl.  Bd.  I, 
Tbl.  2,  S.  3SS.  392  ff.) 


1.  Mandatum  wider  die  Ketzerey. 

Wir  Joannes  von  gots  gnaden  Byschoff  zu  Ermelandt,  ent- 
bytheu  euch  Burgemeyster.  Ratman.  Burger  vnd  eynwoner  unser 
stadt  heylsberg,  auch  sonst  unsern  amptsvenvaltern,  edeleuteu, 
schulczen.  freyeu  und  pawern  dess  selbten  kammerampts  vnseni 
grus.  gunst.  und  gnade,  vnd  thun  euch  himit  zu  wyssen.  nach- 
dem wir  in  warhafftige  erfarnis  kommen,  das  etliche  von  vnd 
bey  euch  der  vordampten  lutterischen  auch  anderer  keezer  und 
secten  lere  nach  ghen,  derselben  bucher  bey  sich  haben,  darin 
lesen T  auch  daraus  in  wincklen  predigen,  vnd  dy  fromen  eynfel- 
digen  menschen  von  der  alden  christlichen  ban  uff  yren  yrtumb 


Digitized  by  Google 


C.  ZWEI  EDIKTE  DES  1USCHOF8  JOHANNES  DÄNTISCI  S.  541 

und  betrigliche  wege  zu  füren,  auch  dy  altherkomenden  loblychen 
ceremonien  vnd  kirchenbreuche  mit  fasten,  feyern,  beychtenn, 
bethfarthen,  procession  halthen.  salcz,  wasser,  kraut,  palmen  vnd 
lvcht  weven.  Dv  selben  auch  In  der  Processionn  am  thag  lvcht- 
messen  zu  tragenn  gancz  veracht  vnd  abczntbun  sich  vnderstehen 
und  doneben  der  gedachten  yrrigen  vnd  abgefalnen  keczer  lyde 
vnd  gesenge  In  yren  hewssern  Colacion  vnd  samlungen  selbst 
singen  und  singen  lassen  sollen,  welchs  Alles  zu  Abbruch  der  Ehre 
gots  und  seynes  worts,  zu  vorachtung  der  alden  christlichen  kirchen 
Ordnung,  auch  vorsniehuug  kayserlicher  und  königlicher  Majestät 
zu  polen  vnsers  gnedigsten  herrn  Mandat  vnd  Constitution  des 
gleichen  vbertretung  der  landsordnung,  so  bey  vnsers  seligen 
vorfaren  geczeythen  durch  alle  stende  vnsers  byschtumbs  doczu- 
mal  eyntrechtiglich  beslossen  und  also  vnverbrUchlich  zu  halden 
ausgangen  und  publicirt  yst  worden,  nichts  weniger  auch  wydcr 
vnser  veterlich  vnd  trawherczige  warnung  vnd  vormanung  thut 
gereichen  vnd  streben,  Vnd  dyweil  wir  vns  von  wegen  vnsers 
byschoff liehen  ampts  vor  die  schaffe  vnsers  lyben  hern  Jhesu 
christi  auch  vnser  getrewen  vnderthaneu  wolfhart  zu  sorgen  vnd 
sy  vor  schaden  Leybs  vnd  der  selenn  In  dysen  ferlichen  und 
geswynden  czeythenn  zu  vorhuthenn  schuldig  erkennen  —  Wollen 
wir  derwegen  vnsers  vorfaren  fusstapen  nachghenn,  Ist  vnser 
ernst  gebot  aber  vnd  abermals  vetherlich  vormanende  vnd  war- 
nende, das  ir  alle  In  dy  gemeynne,  und  ein  yczlicher  in  sonder- 
heyt,  den  alden  Christlichen  glawbenn,  so  euch  von  ewern  vetern 
midt  der  handt  vberreycht  vnd  ir  aus  ewer  mutter  brüsten  ge- 
sogen, donebeu  alle  obangeczeygtc  aide  herkomende  christliche 
ordnunge,  ceremonien  vnd  breuche.  Auch  was  der  loblichen  dinge 
mher  seyn,  kein  ausgeschlossenn,  wy  fromme  bestendige  christenn 
und  getrewe  vnderthann,  ewern  eyden  vnd  pflichten  vnsern  vor- 
farn  vnd  vns  gethann  nach,  vor  euch  selbst  haldct  und  so  vyl 
In  euch  yst  zu  halden  verschaffet,  dy  lutt ersehe  und  ander 
keczer  bucher  bey  euch  nicht  habet  ader  leset,  der- 


Digitized  by  Google 


542   Z.  CHARAKTERISTIK  D.  KIRCHL.  BEW.  IN  ERHL.  Z.  ZEIT  V.  COPP. 

selben  lyde  vnd  gesenge  selbst  nicht  synget,  auch  in  ewern  ader 
ewern  mitburgern  vnd  einwonern  hewsernn  zu  syngen  nicht  ge- 
statet.  sonder  gancz  vnd  gar  abstellet  vnd  abczustellen  anhalthett. 

So  aber  eyn  mencz,  er  sey  wer  er  wyl,  so  sich  in 
vnser  herschafft  th'ut  enthaldenn  solch  obgedacht 
Christlicher  kirchenn  Ordnung  Kayserlicher  ader 
Königlicher  Majestät  Zu  polen  vnserer  genedigsten  hern 
ader  auch  vnsers  vorfarn  vnd  vnser  mandat  constitucion  vnd  dy 
Landsordnung  nicht  halden  wyl,  dem  gebythen  wir  vnd  be- 
felhenn  mit  allem  ernst,  das  er  sych  lauts  derselben 
landsordnung  Im  titer  von  christlicher  eynichheyt  Inwendig 
eynem  monde  von  Datho  dyses  anczurechnenn  auss 
vnser  herschafft,  domit  ferner  durch  Ihn  niemandt 
mer  geergert  vnd  vorfurth  werde,  mit  Leybe  vnd  gut 
mache.  Nymermher  widervmb  hinein  zu  komen.  wo 
er  dorvber  befunden,  sol  von  vns  ader  von  vnsern 
ampts vorwalthernn  als  ein  uffrurischer  mensche  vnd 
zurstörer  gemeynes  frydes  vnd  Rhue  an  alle  gnade 
am  Leybe  vnd  confiscirung  seynner  guther  gestrafft 
werden. 

Gleichfalls  sol  es  auch  mit  den,  bey  welchen  Luttersch  vnd 
dergleichen  keczer  bucher  beslagen  ader  auch  dy  yre  Lide  vnd 
gesenge  selbst  singenn)  vorhalden  vnd  gestaten,  auch  mit  den, 
so  In  vorbottenen  zeythen  vnd  thagenn  fleysch  fressenn  ader 
speyasen,  gehaldcn  werden. 

Vnd  domit  dyse  Dinge  durch  euch  ader  vnsernn  amptsvor- 
walthern  nicht  zugelassen,  ader  auch  nicht  durch  dy  finger  ge- 
sehen, sonder  solch  böses  desto  stadtlicher  gedempt  vnd  abge- 
stellt werden  möge,  so  befelhenn  wir  abermhals  euch  burge- 
meystern  genanter  vnser  Stadt,  auch  vnsern  amptsverwalthern 
daselbst,  das  ir  mit  allem  vleyss  dorvff  höret  vnnd  schett,  vnd 
dy  vbertrether  vns  thut  ankundigen  vnd  aatzeygenn  bey  entsetzung 
ewer  ampt  vnd  vnser  swerer  straff. 


Digitized  by  Google 


C.  ZWEI  EDIKTE  DES  BISCHOFS  JOHANNES  DANTISCIS.  543 

Dyweyl  auch  augenscheynlich  erfarais  an  thag  gybt.  wy  das 
volck,  sowol  In  steten  als  In  Dortfern  auss  der  uewenn  vorfuri- 
schen  lere  vnd  unchristlichenn  freyheyt  seyner  seien  selicheit  fast 
vorgessen  vnd  gancz  roe  worden  ist,  vnd  theglich  raer  vnd  mher 
wird,  also  dass  der  merer  theyl  In  den  sontbagen  vnd  sonst  an- 
deren von  der  kirehen  eingesaczten  feyerthagen  zur  kirche  zu 
gehenn.  gots  wort  vnd  dass  ampt  der  messenn  zu  horenn  gancz 
sewmig  vnd  nacblessig.  Ia  etliche  ir  hantwerck  heymlieh  treybenn, 
dy  andre  pflügen,  sehen,  mehenn.  fy sehen.  Jagen,  furwercken  vnd 
dorvber  vre  fresserey.  saufferey  vnd  dergleichen  ander  buberey 
sauipt  thopelspil  aufwarthenn:  Demnach  ordenen,  gebythenn  vnd 
befelhen  wir,  dass  ein  ytzlich  Christen  mensch,  so  zu  seynnen 
Iharen  komen,  der  sich  mit  gotthe  bericht  vud  durch  ehrhafftige 
vrsache.  ader  auch  leybs  krannkheyt  nicht  verhindert,  vff  alle 
sonthage  vnd  ander  von  der  kirchenn  eingesaezte  feyerthage.  In 
seynne  pfarkirche  kome.  predige  vnd  mess  höre,  vff  dy  thafel 
zum  baw  der  kyrehen  gebe .  auch  sych  in  denselben  thagen  in 
allen  obgeuanthen  vorbothenen  stuckenn  enthalde.  Im  fhal  aber 
das  dy  armen  lewte  vffm  Lande  nicht  alle  von  heim  sein  können, 
sol  alsden  vffs  wenigste  auss  yczlichem  hove  eyne  person  am 
sonthag  vnd  andren  feyerthage  zur  kirchenn  khomenn. 

Wer  dorvber  yniands  mit  gots  der  kirehen.  auch  unsers  ge- 
bots  vnd  Ordnung  anders  zu  thun  befunden,  der  sol  von  vns  ader 
vnsern  befbelhaber.  so  offt  solchs  geschieht,  mit  eyunem  pfundt 
wachse  seynner  pfarkirchen  vnerleslich  abczulegen  verbussen 
werden.  Hirvff  sollen  iu  stethen  unser  amptmann  vnd  dy  bürge- 
meyster,  vffm  lande  dy  schulczeu  sampt  den  Radtlewthen.  bey 
yreu  eyden  vnd  pflichteun.  dy  sy  vns  gethan,  doniit  wir  sy  auch 
hirtzu  vffs  newe  beladeun,  gut  acht  geben  vnd  was  dy  vbertreter. 
domit  zu  geburlicher  straffe  genomen.  autzusagenn  verpflicht 
sein  .... 

L*f  vnsrem  schlos  heilsperg  den  xxi.  tag  des  Monats  Marcii 
Im  M.  D.  XXX  IX.  Jare. 


Digitized  by  Google 


544   Z.  CHARAKTERISTIK  D.  KIRCHL.  BEW.  IN  ERML.  Z.  ZEIT  V.  COPP. 


II.  Mandat  der  Lutherei  halben. 

Wir  Joannes  von  gots  gnaden  Byschoff  zu  Ermlandt  Allen 
vnd  itzlichen  vnsern  Vnderthanen  wes  Stands  vnd  wesens  die 
sein,  Nemlich  in  vnserm  Cammerampt  heilsperg  Vnsere  gunat 
gnad  vnd  alles  guts  zuuoran. 

Wirdige  Edle  Erbare,  ersanie  vnd  Arbeitsame  liebe  getreuen, 
königliche  Majestät  vnser  allergnedigster  her  hat  Im  negsten 
Reichstage  der  Cron  Polen  zu  Kroka  eintrechtiglich  mit  allen 
Stenden  des  Reichs  sich  entschlossen  vnd  durch  alle  sein  konig- 
reich  vnd  andere  herschaft  vnd  Lande  gebothen,  doneben  vns 
auch  geschrieben,  dan  von  dieser  Zeit  ahn,  bei  v erlügt 
haubts  vnd  guts  proscription  ader  Verweisung  aus 
allen  königlichen  landen,  in  8  Monaten  iderman  seinen 
Sohn  ader  blutsvnd  testament  vorwanten  aus  vergif- 
tigten stellen  der  ketzerischen  Luterei,  dorinnen  der 
mocht  sein,  sal  abfordern,  vnd  so  solcher  in  mitler 
Zeit  sich  von  dannen  nicht  wurde  begeben,  sal  der- 
selben peen  vnd  straf  vnerleslich  vnderworffen  sein, 
Ime  seine  guter  genommen  vnd  er  zu  ewigen  gezeiten 
aus  königlichen  Landen  verbannet,  proscribirt  und 
ausgeschlossen  werden,  nymer  dorein  bei  verlust 
seines  höchsten  zu  kommen.  Auch  bei  vorgeschrie b- 
ner  peen  vnd  straff  geboten,  das  niemants  Lutteri- 
sche.  ader  der  giftigen  geselschaft  bucher  haben, 
lesen,  ader  hören  sal  lesen,  vnd  sol  solche  bucher, 
buchlein,  lieder.  ader  was  aus  den  giftigen  orten 
gekommen,  in  kegenwertigheit  der  Oberkeytt  vor- 
brennen vnd  gentzlich  zu  nicht  machen,  welch  könig- 
lichen bevelh  vnd  edict  wir  volkomlich  vnd  stracks  nachzukommen 
(wie  auch  vns  nicht  anders  gebaren  will)  vns  haben  vorgeuommen. 


Digitized  by  Google 


C.  ZWEI  EDIKTE  DES  BISCHOFS  JOHANNES  DANTISCUS.  f>45 


Dcrwegcn  wir  euch  allen  vnd  it/lichen  insonderheit  ernstlich  ge- 
bieten, solchem  königlichen  mit  allen  Stenden  der  gantzen  Cron 
zu  Polen  vorwilligung  vnd  Satzung  geboth  zu  folgen,  vnd  dem 
in  keinem  weg  zuwider  sein,  bei  vorgeschriebner  vuerleslicher 
straf,  das  ir  dergestalt  bei  euch  in  vnser  stad  heilsperg  der 
gantz  gemein  vnd  in  diesen  nnserm  Camerampt  vberall,  domit 
der  Vnwissenheit  sich  niemant  hab  zu  entschuldigen,  werdet  an- 
zeigen   

Datum  aus  vnserm  Hoffe  Schmolein  den  funfzehenden  Aprilis 
Im  tausent  fünfhundert  vnd  vierzigsten  Jare. 


11 


35 


Digitized  by  Google 


Register. 


A. 

Abul  Wcfa  218. 
Achtisuicht,  MartimiB  400. 
Aegidius  2lo. 
AgathiaB  155. 
Agrippa  Bithynius  181. 
Albategnius  HU.  208.  300.  301. 

302.  300.  307.  308.  311.  312.  320. 
Albohazcn  207. 

Albrecht  von  Brandenburg,  Hoch- 
meister 15.  405.  465. 

Albrocht  von  Brandenburg,  Herzog 
von  Preussen  140.  160.  167.  219. 
220.  368.  401.  417. 

Albumazur  210. 

Alcinous  305. 

Aldus  Manutius  45.  120. 

Alexander  der  Grosse  140 

Alexandrien  216.  376. 

Alfonsus  IX.,  Ktfnig  von  Castilicn 
147.  174.  103.  208.  2<>0. 

Allen,  Tilman  von  451  ff.  463.  465. 
473. 

All  enstein  263.  264.  104.  405.  410. 

411.  415.  416.  512.  513. 
Angelus,  Johannes  373. 
Anseimus,  Bischof  488  404.  405. 
Antoninus  Pius  146. 
Apelt,  E.  F.  115 
Apollo  368.  473 


Ära t Iis  130.  250. 
Archidiaconus  Warmionsis  104 
Arehimcdes  101.  326. 
Aristarchus  Satnius  120.  152.  170. 

101.  302.  322.  326.  330. 
Aristoteles   120.   146.   173.  32n. 

322.  323.  324.  326.  347.  366.  371. 

306. 

Arzahel  302.  303.  300.  307.  3os.  3'.»o. 
Astrologie  210.  220.  368 
Athyr  147. 
Averroes  322.  375. 

B. 

Bathori,  Androas  527. 
Bayer,  Johann  267. 
Baysen,  Georg  von  17. 
Becker,  Bertold  462  ff. 
Beckmann,  Franz  201.  202.  36s. 
Bemme r,  Hans  460. 
Bender,  G.  428.  436.  4'4S.  474. 
Benedictus,  Johannes  160. 
Beneventanus,  Marcus  309. 
Bontkowski,  Felix  32. 
Berichtsmann  434. 
Bcssarion,    Cardinalis  130.  132 

133.  134.  135. 
Birglau  451. 

Blanchinus,  Johannes  300. 
Boehm,  Joh.  G.  388. 
Boissonade,  Francois  46.  53.  54 


Digitized  by  Google 


KKG1STKU. 


f»47 


57.  0$.  t.4.  »i5.  Tu.  75.  91.  94.  95.  96. 

«»7.  102.  103.  1UT.  110.  123.  127. 
Bologna  219.  297. 
Borussia e  eucomiuui  2 SO. 
Brahe,  Tycho  IM.  171.  291.  202. 
x     353.  «M. 

Braunsberg  246.  25«.  105.  488  489 
B  rose  tu»,  Johannes  139.  140.  154 

205.  207.  417.  419.  408. 
lirudzewski.  Albertus  277. 
Bruno  von  Olunitz.  Bischof  48* 
Bzovius,  Abraham  207. 

C. 

Caesar  ins,  Franziscus  205.  275. 
Calippus  ISS.  191.  29S. 
Cainerarius,  Joachinius  219.  277. 

.18».  380.  388. 
Camp  an  us,  Giovauni  207. 
Cantor  capituli  49:1. 
Casaubonus,  Isaac  127. 
Cassovia  100. 
Consorinus  147.  174. 
Cerilius,  Caius  147.  174. 
Chrestonius,  Johannes  00.  01.  120 

121.  259.  200  ff. 
Christburg  413. 

Chumerstad,  Georg  384.  387. 

Cicero,  Marcus  Tulliua  0. 

Cituedoncius,  Jacobus  52.53.54.55. 
07.  70.74.  81.  83.  90.  92.  94.  95.  103. 
100.111.113.116.  121.123.126.127. 

Cleetz,  Andreas  Tostier  de  498. 

Co  bei  au,  Enoch  von  407.  499. 

Counnclinus,  Hieronymus  102. 

Conopat,  Kaphacl  164. 

Corvinus,  Laurentius  47. 

Cosinus  218. 

Cotangenten  218. 

Crapitz,  Johannes  413.  410. 

Cromor,  Martin  426.  427.  484.  ISS. 

Curtze,  Maximilian  170.  171.  170. 
184.  192.  193.  194.  195.  198.  203. 
200.  208.  212.  223.  264. 

Custos  capituli  493. 

Czartoryöki  402. 


1). 

Dantiscus.  Johannes  140.  IM.  157. 
16S.  266.  277.  280.  381  :»03  117. 
540  544. 

Danzig  285.  :<7«>.  107.  412  413.  415. 

400.  101.  4<i7. 
Darethen,  Elias  de  490. 
Decanus  capituli  493. 
Deciua.  Jostus  Ludovicus  30, 
Deustorwald,  Paul  470.  177. 
Diana  308. 

Diogenes  Laortius  137 
Dirschau  478. 
Dohna,  Peter  von  19. 
Douiinicua  Maria  di  Novara  297 
;i9o. 

Donner,  Georg  403.  417.  419. 
K. 

Ebner,  Erasmus  388. 
Ekphantos  0. 
Elbing  37ii.  413. 
Emmerich,  Fabian  240. 
Encoroium  Borusaiao  280 
Ephomcridon  387.  394. 
Eudoxus  185.  327. 
Euklid  207.  245.  259  390. 
Eurydicc  345. 

Eysonberg,  Wilhelm  von  479 
F. 

Fabor  32. 

Fabian  von  Lossainen ,  Bischof  525 

520.  527. 
Fo.ldkirch  382. 
Feld  stet,  Roinold  144. 
Ferbcr,   Mauritius  141.  144.  145. 

157.  489.  525.  530.  536. 
Fischer,  Friedrich  32. 
Frauonburg  246.  384.  407.  417 

470.  483.  488.  489.  497. 
Fredaw  434.  435.  430. 
Freundt,  Achatius  4o8. 
Frey  tag,  Gustav  465. 
Friedrich  III,  Kaiser  2so. 

35« 


Digiti2^by  Google 


548 


BKGISTER. 


Frisch,  Christian  290.  305. 
FUIdcacr  50. 

0. 

Gabir  el  Afflah  207. 
Galen  us  31». 

Gass  um  s,  Achilles  Pinninius  287. 
290.  385. 

Gassoudi ,  Petrus  154.  27b.  284.  2t*». 

Gaza,  Theodor  60.  61. 

Geinma  Frisius  3»2. 

Gieae,  Tiedcmann  4.  29.  13S.  13». 
140.  284.  295.  372.  394.  399.  112. 
417.  418. 

Glodialdo,  Guilclmus  de  390. 

Graudonz  21. 

Grcussing,  Philipp  143. 

Gualtcrus,  Bernardus  390. 

Gunter,  Wolfgang  387. 

Gustav  Adolph,  König  von  Schwe- 
den 141. 

Gutstadt  489. 

Gynaotia  (Frauonburg)  161. 

Gynopolis  (Fraueuburg)  161.  162. 
165. 

H. 

Haft,  frisches  486. 
Hagetius,  Thaddaeus  171. 
IIa  Ii  209. 

11  aller,  Johann  277  278. 

llartknoch,  Christoph  278. 

Hart  mann,  Georg  378. 

Heidelberg  408. 

Hei  I  igen  bei  1  405. 

Heilsberg  477.  485.  489.  491.  526. 

535.  539.  513. 
Hcnucbcrger,  Caspar  37o. 
II erak I i des  6. 

Hipler,  Franz  21.  30.  32.  46.  129. 

154.  256.  259.  263.  279.  280.  367. 

3S5.  404.  410.  469.  476.  483.  526. 
Hipparch  4.    128.    129.   132.  149. 

177.   191.  298.  301.  303.  307.  308. 

MIO.  311.  392. 


Holland  371.  410 
Hornel,  Johann  388. 
nortus  sanitati»  251. 
Hosius,  Stanislaus  427    184.  485. 
496. 

Humboldt,  Alexander  von  365. 
Hyginus,  Caius  Julius  266. 

I. 

11k us,  Martinus  140. 
Innocenz  IV.,  Papst  486. 
Isidor  us  Hispalensis  191. 

J. 

Jacob  us  de  ßidgostia  168. 
Jungingen,  Konrad  von  35. 
Jupiter  371.  373. 

K. 

Kästner,  Abraham  Gotthelf  388.  389 . 
K aschau  :i*9. 

Katenbringk,  Johannes  256.  25S. 
Kalippus  185. 
Karliiiski,  Franz  171. 
Kasimir  III.,  König  von  Polen  487 
Kepler,  Jobannes  138.  139.  219.  287 

290.  353.  354.  365.  367.  402. 
Kejrzynski,  Woyciech  426.  427. 

428.  429.  452  ff. 
Kielbassa.  Vincentius  427. 
K obel au,  Knoch  von  107. 
König,  Marcus  446.  465. 
Königsberg  370.  405.  417. 
Konin  427.  42S.  429.  453. 
Koppernigk",  Andreas  470.  172  ff. 
Koppernigk,  Barbara  426.  453. 
Koppernigk,  Niklas  455  ff. 
Krakau  216.  219.  265.  266.  277.  417. 

418.  458.  465.  467.  527. 
Krasicki,  Ignac  141. 
Kreczmer,  Johannes  526. 
Kulm  370.  429.  430. 
Kunhciiu,  Georg  von  166.  167.  403. 
Kyuast,  Thomas  499. 


549 


L. 

Lactautius,  Lucius  Coelius  Fir- 

niiauus  8. 
Liiuuaw,  Matthiaa  du  409. 
Leczyc  477. 
Leipzig  387.  388. 
Lei sa u  436. 

Leng nick,  Gottfried  »I .  427 
Leo  X.,  Papst  S. 
Lessen  445. 

Lichtenberg,  Georg Ckristopk 279. 
Loebau  280.  205.  III). 
Lossainen,  Fahiau  vou  525.  520. 
527. 

Leydeu,  Leouardus  de  499 
Luft.  Job.  »78. 
Luther  »95.  5»o.  540. 
Lysis,  S.  4.  12h.  129.  l»u.  132 


Macktsiuann  4»4. 

Maestlin,  Michael  2S7.  2!ȟ.  291. 
292.  299.  300.  »04.  »07.  309.  »10. 
»II.  »16.  »17.  »25.  .120.  328.  »37. 
»40.  340.  35;».  354.  359.  375. 

Magdeburg  430.  449. 

Makowaki,  Anton  171. 

Manuskript,  Urigiual-M.  des  Wer- 
kes »de  rcvolutiouibus«  222.  22». 
243. 

Manutius  Aldua  45.  129. 
M  a  r o e  u  r  t ,  Petrus  Peregrinus  de  385. 
Maria,  Doiniuicus  di  Novara  297 . 390. 
Marien  bürg  44.  »70.  407.  413.  445. 
475. 

Maurolykus  2ls. 

Maximilian  IL,  Kaiser  3SS. 

Me  der  ich,  Werner  409. 

Mehl  sack    15.    10.    143.   203  204. 

IS9.  512.  51». 
Melanchthou,    Philipp   »08.  3*>3. 

»8(5.  388.  »95. 
Menelaus  152.  181.  298.  370.  390. 

»97. 
M eurer  388. 


Middelburg,  Paul  von  8. 
Mi  1  ichin us,  Jacob  »85. 
Minerva  »71. 
Modltbog  452. 
Mehrungen  413 
Mosebrocke  477 

N. 

Nabouassar  140.  174.  175. 
Ni cetaB  0. 

Niederhof,  Leonhard  112.413.410 
Nieincewicz  112. 
Nikomedea  208. 
Nürnberg  145.  »80.  387. 

0. 

Urea  nie,  Nicolaus  »2. 
Orpheus  »15. 

Oaiander,  Andreas  1»8.  102.  402. 
Oat erreich,  Merten  520. 
Ütho,  Valentinus  380.  307.  »98.  402. 
Ottokar,  König  von  Böhmen  488. 
O  vidi  us  Publius  0.  Naso  51. 

P. 

Pappos  20S. 
Paul  III.,  Papst  » 
Peckaw.  Heinrich  452. 
Peckaw,  Johaun  442.  451. 
Petersburg  431.  407. 
Petrejua,  Johannes  :i82.  419 
Petrus  de  Largelata  240. 
Pcucer,  Kaspar  291.  292.  »5». 
Peurbach,  Georg  »43.  390. 
Pbaedon  370. 
Pharmuth  147.  148.  175. 
Philolaoa  0.  12K.  120. 
Philonium  pharmaccutienm  210. 
Piccolomini  Aeneas  Sylvins  270 
Pico  von  Mirandola  30^. 
Pin  dar  :»67  »08. 

Pirminius,  AehilleaP.Gasaarus  2s7. 

Pius  IL,  Papst  279. 

Pius  V.,  Papst  427. 

Plato  323.  32».  331.  »4».  344.  305. 


550 


KI'XtlSTKK. 


Plautus  394. 

P Ii ni Iis  Secuudus  207   3 Ii).  326. 
Plotowski,  T.1UI  113. 
PI  Uta rebus  0.  1 1. 
P o I  o  ii  1 1 ,  (leorg  von  530. 
Polkowski,  ignao  17o.  406. 
Pontanus,  Joviantis  130.  3*21 
Portugal  371. 
Posen  277. 

Practica  Valcsii  de  Tharantn  240. 
241). 

l'racpositus  capituli  4113. 
Progel  IS*;. 
Proclus  130.  2us.  390. 
Prophatius  Judaeus  302.  390. 
Przczdziccki,  Alexander  112 
Ptoleuiaeus,  Claudius  11.  110.  117. 

Iii).   150.  152.   153.  173.  174.  175. 

177.  178.  179.   ISO.  181.  182  IUI. 

192.  207.  210.  295.  299.  301.  302. 

303.  300.  307.  309.  310.  311.  312. 

313.  314.  319.  331.  332.  342.  350. 

301.  305.  373.  375.  379.  391.  300. 
Pulawy  112. 

Pyrncsius,  Melchior  27*.  279. 
Pytüagoräer  4.  329.  375 
Pythagoras  379.  391. 

B. 

IV**  107.  108. 

Radyminski,  Martin  277.  27S. 
Rcgiouiontauus,    Johanuoa  20*. 

210.  216.  295.  306.  315.  347.  390. 

397. 

Reick,  Felix  30.  31.  141.  154.  156. 
157.  103. 

Rhoticus,  Joachim  138.  140.  214. 

218.  220.  230.  277.  284.  288.  888. 

403.  417.  418.  419.  540. 
Rhode,  Franz  286. 
Rhodus  369.  369.  370.  372. 
Rom  297. 

Rothe,  Albrecht  434.  471. 
Rüdiger  452.  470. 
Rudnicki.  Simon  206. 
Rybkowicz  Johann  139.  417 


S. 

Sa  ml  and  530. 
Scliadek.  Nicolaus  I  lo. 
Schar  ff  au  4S9. 
Seherer,  Johann  451. 
Schillings,  Anna  417. 
Schino lein  544. 
Schöffen-Bücher  431 
Schöffen-Gericht  429.  I3t>. 
Schönberg,  Nikolaus  von  4. 
Schoner,  Johann  280.  290.  292.  295 

301.  302.  310.  312.  317.  330.  343. 

301.  308.  371. 
Schütz,  Gottfried  21.  2'».  21  20 
Schwalbach,  Caspar  von  17 
Schwctz  451. 
Sculteti,  Alexandor  157. 
Scultcti,  Johannes  403  408. 
Seeland  371. 

Sekanten -Berechnung  218. 
Sigismund  I.,  König  von  Polen  277. 
451.  477. 

Sigismund  HI. ,  König  von  Polen 
III. 

Silvaticus,  MatthaoiiB  245.  249. 
Simocatta,  Theophylactus  47.  52. 
Snellenborg.   Heinrich   409.  411 
415. 

Soerbom,  Heinrich  498. 
Sosigenes  390. 
Stadi us,  Johann  394. 
Starowolski,  Simon  140.  153.  278 
Steipnick,  Valentin  30. 
Stcphanus,  Heinrich  57. 
Stockfisch,    Balthasar  400.  409 

412.  413.  415. 
Stockholm  15. 
Stramburgus  388. 
Stubm  413.  478. 
S typrock,  Johaunca  408. 
Suidas  52. 

Sylvius,  Aeneas   O.  Piccolomini 

279. 

Szulc,  Dominik  142.  467. 
Szyszkowski,  Martinus  26. 


Digitized  by  Google 


KKU18TKR. 


551 


T. 

Tacuinum  211) 
Tangenten  21*. 
Tapiau 

Tapiau,  Christian  490. 
Tapiau,  Zacharias  490. 
Theodosius  37!». 
Theon  :i«lS.  JOS.  42«.  427.  42*. 
TheophylactUB  s.  Simocatta. 
T  hescus  4<>o. 
Thorn  370.  105.  477. 
Thorn  Neustadt)  42«.). 
Thot  147. 
Tim  actis  375. 

Tiinochares   151.    178.   180.  1HI. 

208.  200.  302.  314.  302. 
Tolkomit  1«.  17.  10.  405.  40«.  415. 

178.  180. 

Toydcnkuss,  Konrad  445.  447.  450. 
Treter,  Mathias  527. 
Trete r,  Thomas  520. 
Tübingen  3S3. 

Hingen ,   Nicolans  von  4S7.  101. 
40S. 

V. 

Cpsahi  III.  101.  200.  230.  24«. 
Urban  VIII..  Papst  20«. 

V. 

Valoscus  de  Tharanta  24«.  240 
Vapovins  s.  Wapowski. 
Varuiia  (Frauenburg)  145.  153.  154. 

370.  377. 
Varro,  Marcus  147.  171. 
Veidnower,  Heinrich  3*2. 
Velken  er,  Caspar  400. 
Venus  371. 


Viteil  io  207. 

Vitruvius.  Marcus  V.  Pollio  207. 
Vogel  in  Iis,  Georg  287.  2*S. 
Voigt,  .luhannes  108. 
V'ohuar,  Johann  3S3. 
VolphhiB  277. 

W. 

Waldaw,  Hieronymus  409. 
Wapowski.    Bernhard    140.  145 

154.  UH».  172. 
Wartuia  b.  Varmia. 
Warschau  127. 

Watzelrode,  Cesarius  434.  435. 
Watzel  rode,  Katharina  450.  451. 
452  ff. 

Watzel  rode,  Lucas,  der  Gross  vater 
425  ff. 

Watzelrode,  Bischof  von  Ermland 
47   51.  I«3.  1Ü5.  280.  425.  400. 

Wege,  Tilmann  von  44«. 

Weidler,  Johann  Friedrieh  381. 

Werden,  Johannes  von  370. 

Werner,  Johannes  145  100.  175. 
ISO.  181. 

Worncr,  Thomas  490. 

Winter,  Georg  288. 

Wiszniewski,  Micha!  151. 

Wittenberg  37s.  383.  38J.  3*s. 
530. 

Wohlgeiuuth,  Johannes  B». 
Wolowski  32. 
Woruulith  18.  413.  ISO. 

Z. 

Zcannaw,  Johannes  400. 
Zeel  ins,  Heinrich  2*0. 
Ziegler  270. 

Zimmermann,  Johannes  412.  41«. 


Digitized  by  Google 


Erläuterungen 

zu  den  litliograjdiirten  Beilagen,  auf  denen  Aiitographa  von 
Copperniens  wiederbeleben  sind. 

Tafel  I  und  II  enthalten  die  —  von  den  Herausgebern  der  editio 
princcps  unterdrückte  -  Einleitung  zum  ersten  Buche  des  Werkes  "de 
revolutionibus  orbiuui  caelestiinn-.    (Vgl.  Bd.  II,  S.  9—12.) 

(Nach  dein  Original  in  der  gräflich  Nostitzscheti  Majorats-Blbliothek  zu  Prag.) 

Tafel  III  enthält  den  Bd.  II.  S.  100  abgedruckten  Brief  an  den  Herzog 
Albreeht  von  Freussen. 

(Nach  »lein  Original  im  Staate-Archiv  /.n  K  ö n  i  g « b e  rg. ) 

Tafel  IV  bietet  eine  Kopie  des  Bd.  II,  S.  24.r»  u   240  abgedruckten 

Receptes.    {Vgl.  auch  Bd.  I,  Theil  2,  S.  312  u.  :i!3.) 

(Nach  dein  Original  in  der  Ilniveriutäte-Bibliolhek  zu  I  psala. } 

Tafel  V  giebt  Nameuszcichnnngcn  von  t'oppernicus : 

a)  Die  Unterschrift  unter  den  »Artieuli  iurati«,  bei  der  Wahl  des  Bischof* 
Mauritius  Ferber.    (Vgl.  Bd.  I,  Theil  2,  S.  I5H  u.  IM»., 

(Nach  dem  Original  im  Kapitulai-Archiv  zu  F  ra  n  e  n  bn  r  g. ) 

b)  Unterschrift  in  dein  Bd.  II,  S.  144  u.  115  abgedruckten  Briefe  an 
den  Bißchof  Mauritius  Ferber. 

(Nach  dem  Original  in  der  Universltäts-Bibliothtk  zu  Upsala.) 

c)  Naniens-Einzeichnung  in  dem  oinst  im  Besitze  von  Coppemicus  be- 
findlichen Volumen,  welches  die  Ausgabe  der  Alfonsinisehen  Tafeln  (14«»2) 
und  die  Tafeln  des  Kcgiomontanus  (H!»n;  umfasst.    (Vgl.  Bd.  I,  Theil  2 
S.  117  bis  411»  und  Bd.  II,  S.  2o«.»  ff.) 

(Nach  dem  Original  in  der  l'nivcraitäU-Bfbliothek  zu  Upsala.) 

d)  Namens -Einzeichnung  in  dem  einst  im  Besitze  von  Coppernicus 
befindlichen  Folianten,  welcher  eine  Auswahl  aus  den  Schriften  des  Jovianu* 
Fontanus  (1501),  ferner  droi  Schriften  von  Bessarion  ( 1 50."ti  und  die  (I*tciföfuyt< 
des  Aratus  {s.  1.  et  a.)  umfasst.   (Vgl.  Bd.  I,  Theil  2,  S.  415 — i!7.) 

(Nack  dem  Original  in  der  Universität»- Bibliothek  zu  11  p  Kala.) 

e)  Die  Besitz -Bezeichnung  in  der  (dritten)  Ausgabe  des  griechisch- 
lateinischen  Lexikons,  welches  der  Karmeliter-Mönch  Chreslonius  bearbeitet 
hatte.    (Vgl.  Bd.  I,  Theil  I,  S.  27  u.  400  und  Theil  2,  S.  417  u.  420.) 

(Nach  dem  Original  in  der  Universität*- Bibliothek  zu  Upsala.) 


Digitized  by  Google 


Tafel  I 


'N/rr  *r***fhc  Ar  ypsmr^/c  Uzrtt»  *rh*up  fUduLi^hf 
rnrim*  /     fJL  Jp-^ffnrrx  +rrf**hnr.  4&Jt+j£*t~ 


/,  ^arU^H-  f**«,  par  t^*  y»4&  ~m+t*  «fi~«s 

n+  ^tr»VS*  ffUrr^ff^-  ^Jjj+Jr A/}r~~*r»+™-' 


5#£3y  ]pf*  +Hjr*r**  l2£t*rT"  +*h«  rj^  '4>£' 

fjlbh*  .*ii***>r~i4T*r*  Grx^rHT*^.  *****  Gf**fj+>  MfJ>*>" 
wir*,  tffi  *f+tf  f*rri-  MuZ .  <ym*tS  diJ  «Ä«*#r»  fcff  rwfcY**' 

tri  lue  m  <nJvrJ nrrrjUh+h*  wW  Jt^n^J^e 

<U  &\*pA**f  m**~mfi*f  <}L~li+l>Pt~J~'  mf.  hvf* 


Digitized  by  Google 


I 


Digi 


Tafel  n . 


4—  T>ripf*Vfo 

T^^fP       *********  f*$*  ^""J**  f9rnf/am  e*u  hr*Jh**+ft 

******      ^^yi^tt~}ir<U»*frff  fr* 

7  h  VJUstMj'  i******-  f**9  "**~iflfdm  s  *£Jh  rrr-ih  IcA^r 

f***7*       >fi*  f>*jfm~^LA~f  #Wjj*+f*f 

e++rrt  fr*~rfo  jA+VT*  %  <%Ar*rrry*f  aJfrmr^M^    4***  *™€  /**4  ^ 

iyf  **  f"*r-  yiph^  tmnJLmt  L^fU-  ftJtm  ^ml 

Digitized  by  Grogle 


Digitize< 


He 


Tafel  Ol. 


<rff~ty  y**"—™"  'yy  "►«*-«        7~  «■«■•■■Tjyjy  -  ^ 


Cflgitized  by  GooqI« 


Tafel  IV. 


o^-^^.'  51 


Digitized  by  Google 


Digitized  by  Google 


Tafel  V 


^it-L**    C^perrrUL   C*»*"***  V» 


Digitized  by  Google 


I 


Digitized  by  Google 


Digitized  by  Google 


■ 


Digitiz-« 


3  HOS  Q1S  0S4  S40 


c?6 
C2PT7 


□ATE  DUE  1 

JUN 


1990 


STANFORD  UNIVERSITY  LIBRARIES 
STANFORD,  CALIFORNIA  94305-6004 


Digitized  by  Go